Lam’ele Danièle aki la shɛnɔdi, mbala kakɔ ɔtɔi nde akeye kɛnɛ kakasalemaka ndo akambutɛ lo toyi ɔnɛ: “Toyakiyanyake dia mbelɛ apulushi, vɔ anɛ wakakomi lanɛ!” Mutuka ɔmɔtshi wakemala yema l’ɔkɔngɔ aso mbɛlɛnganɛ la ɔtɛlɛ. Minitɛ ngana oma laasɔ, wakatonde sho akɔ ahende. Koko diɛsɛ la ɔhɛmwɛlɔ wa Danièle, lakasha ɔnangɛso okina adɔkima ami amɔtshi.

Etena kakawatatɔtɔlaka otsha lo biro w’apulushi, lakakanyiyaka woho wakimi l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkondja wadi laki la dihonga ndo la lonyuma la dimɛna. Ɔsɔ ekɔ paka diaaso ɔtɔi l’atei wa waaso efula wakatakambe dimi la Danièle kaamɛ. Layanga nyolembetshiya kɛnɛ kakatshutshuya dia tembola wedja wele olimu aso w’esambishelo waki l’elelo ɛmɔtshi.

Lakotɔ lo nkumbo kaki aseka Mupɛ wa mamba lo 1930, la Croix, osomba wa tshitshɛ wa lo nɔrdɛ ka France. Nkumbo kaso kakatshɔka lo misa lomingu tshɛ, ndo papa akayashaka efula l’ɔtɛmwɛlɔ. Koko lam’akimi l’ɛnɔnyi suke la 14, dui dimɔtshi diakadihola washo ami dia mɛna dia ase ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ wekɔ akanga wa dungi pende.

France akalole tɔɔ la asɔlayi w’ase Allemagne etena kakalɔmaka Ta dia hende di’andja w’otondo. Lo awui wakandasambishaka, abe aso akatokeketshaka mbala la mbala dia nsukɛ lowandji l’ase Nazi la la Vichy. Ɛtɛkɛta ande wakatonyangiya efula. L’ɛnyɛlɔ k’anto efula wa la France, sho takahokamɛka lo woshɛshɛ radio wa BBC, wakashaka nsango yendana la asɔlayi waki lo wedi w’ase France. Mbala kakɔ ɔtɔi abe akɔ akatatɛ nsukɛ anto akina lo Ngɔndɔ ka divwa 1944 ndo akayalɔngɔsɔla dia nkamba olimu wa ntshɔkɔla anto waki lo wedi awɔ. Lakanyange efula l’ɔtɛ wakinde kanga dungi pende. Dui sɔ diakakitshakitsha wɛkamu ami le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa ta sɔ, papa akavu. Laasɔ ko enondo ami la womoto akatshukama ndo akadjasɛka la Belgique, diakɔ diele dimi mbaki l’ɔkɛndɛ wa mama. Lakakondja olimu wa dimɛna. Owandji ami w’olimu l’anande w’apami waki aseka Mupɛ wa mamba. Kaanga mbakimi la elongamelo ka nshi yayaye y’amɛna lo kɔmpanyi kawɔ kɛsɔ, laki suke la mbɔtɔ l’ohemba.

Simone, kadiyɛmi kaki Ɔmɛnyi wa Jehowa akaye dia ndjotenda lo 1953. Lo nkamba la Bible kande, la diewo tshɛ nde akatondja sɛkɛ wetshelo wa  kashi w’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ wendana la ifɛrnɔ, Losato l’osanto ndo wa anima havu. Ntondotondo, lakadje taamu dia nde kokamba la Bible k’aseka Mupɛ, koko aha la ntshimbatshimba lakayetawɔ dia nde akambutɛka akambo wa mɛtɛ. Nde akambela numɛlɔ ya Tshoto y’Etangelo, ko lakadɛka numɛlɔ yakɔ lo shambrɛ yami l’otsho. Lakashihodia esadi eto dia ɔsɔ aki akambo wa mɛtɛ; koko laki la wɔma dia monga Ɔmɛnyi wa Jehowa nɛ dia dui sɔ diotokonya dia mimɔ l’olimu.

L’edja ka ngɔndɔ mɔtshi, lakatetemalaka mbeka Bible ndo asawo wa Tshoto y’Etangelo dimɛ. L’ekomelo lakɔshi yɛdikɔ ya ntshɔ lo Mbalasa kɛmɔtshi ka Diolelo. Ngandji kaki l’ase etshumanelo kakaminanda efula. L’ɔkɔngɔ wa dimi mbeka Bible l’edja ka ngɔndɔ shamalo la ɔnangɛso ɔmɔtshi laki la diewo, lakabatizama lo Ngɔndɔ ka divwa 1954. Aha la ntshimbatshimba, lakangɛnangɛna l’ɔtɛ wakamɛnyi dia mama la kosɛmi ka womoto waya Ɛmɛnyi wa Jehowa.

Dui dia lonyangu ele, mama akavu mingu ngana ntondo ka losanganya la wedja efula la lo 1958 lakasalema la New York, lakimi la diɛsɛ dia tɔtɔ. Etena kakamakalola, dimi komonga l’ɛkɛndɛ wa lo nkumbo nto, diakɔ diele lakatshike olimu ami wa l’emunyi ndo lakatatɛ nkamba oko ombatshi mboka. L’etena kɛsɔ lakasawola la Danièle Delie, kadiyɛso kaki ombatshi mboka waki l’ohetoheto ndo nde akayonga wadɛmi la ngandji lo Ngɔndɔ ka tanu 1959.

Danièle akatatɛ olimu wa lo tena tshɛ l’osomba wa Bretagne, nkakitɔna etale la ngelo kawɔ. Nde aki l’ohomba wa dihonga dia nsambisha l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ k’aseka Mupɛ ndo dia mbeteta lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia lo tongelongelo lo dikalo. L’ɛnyɛlɔ kami, nde akasalaka akambo la shamanya; sho tshɛ takeyaka ɔnɛ ekomelo kamboleka nsukana. (Mat. 25:13) Yimba yande ya ndjahondja yakatokimanyiya dia sho ntetemala nkamba olimu wa lo tena tshɛ.

Wakatotome l’olimu w’otshimbedi nshi ngana l’ɔkɔngɔ wa sho tshukana. Takasale la wolo dia monga la lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ. Etshumanelo ka ntondo kakatembola kaki l’apandjudi 14, ndo anangɛso komonga l’akoka wa tohangiya. Diakɔ diele, takashama lo matela lo lɔyɛnga la lo Mbalasa ka Diolelo. Ɔsɔ komonga mɛtɛ dihole dia dimɛna, koko diaki dimɛna efula le so!

Kaanga mbakiso l’akambo efula wa nsala, Danièle akayaekesanyiya la olimu aso wa weteto. Nde akahombaka kongami mbala efula lo mutuka aso wa tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa losanganya lɔmɔtshi la dikumanyi laki komonga lo ekongelo, koko nde kondjakiyanyaka lo dikambo sɔ. Taketsha ɛnɔnyi ehende eto l’olimu w’otshimbedi, lɔkɔ takeke woho wele ekɔ ohomba di’atshukanyi sawolaka lo mbutanɛ akambo hwe hwe ndo kambaka kaamɛ.​—Ond. 4:9.

Lo 1962 wakatelɛ dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 37 la Brooklyn, New York kakasalemaka l’edja ka ngɔndɔ dikumi. L’atei w’ambeki 100, aki wadi l’omi wadi l’omi 13, ko takonge la diɛsɛ dia tɔtɔ kalasa kɛsɔ kaamɛ. Taki la diɛsɛ dia monga kaamɛ la anangɛso waki la mbetawɔ k’efula, ɛnyɛlɔ Frederick Franz, Ulysses Glass, ndo Alexander H. Macmillan.

Lo kalasa, wakatokeketsha dia nkɛnɛmɔla akoka aso wa nsɛdingola. Lo nshi ya samalo mɔtshi l’ɔkɔngɔ  a midi, etena kakatatombaka oma lo kalasa, olowanyelo wakatalongola wakendanaka ndo la membola osomba wa New York. Takeyaka ɔnɛ Lushi l’ɔtɔi tayosala ɛgzamɛ wa lofunda wendana la kɛnɛ kakatatɛna. Mbala efula takalɛmbaka etena kakatakalolaka la dikɔlɔ dia Lushi la samalo, koko ɔnangɛso l’ose Bɛtɛlɛ lakayakimɔ la lolango lakatatɔlɔmbɔlaka, akatookaka ambola dia tokimanyiya dia mbohɔ awui woleki ohomba dia sho tosala ɛgzamɛ wa lofunda. Lushi la samalo lɔmɔtshi, taketeta l’ɔkɔngɔ a midi w’otondo l’osomba. Takembola dihole dimɔtshi, lɛnɛ akatateka awui wendana la météores la météorites. Lo luudu lombawɔ akandja wa nyama (Musée) la l’Amɛrikɛ, takeke otshikitanu wele lam’alasa lokokele la nkɔndɛ. Lam’akatayakalolaka oya lo Bɛtɛlɛ, ɔnɛ lakatatɔlɔmbɔlaka akatombola ate: “Ko naa otshikitanu wele lam’asa météore la météorite?” Danièle akalɛmbɛ efula ndo akakadimola ate: “Météorites wekɔ la wanyu w’etale!”

Aha la sho nongamɛ, wakatotome lo Bɛtɛlɛ ka la France, lɛnɛ akatakambe kaamɛ ndekana ɛnɔnyi 53. Lo 1976, lakasɔnama oko ɔnɔmbɔdi wa Kɔmite ka filialɛ ndo wakatome dia tembola wedja wa l’Afrikɛ ndo wa la Proche-Orient lɛnɛ akawashimbe olimu aso kana lɛnɛ akiwɔ l’elelo ɛmɔtshi. Dui sɔ diakatokonya dia sho ntshɔ lo Gabon, lɛnɛ akatatohomana la awui wakamatshi lo mbɔtwɛlɔ. Lo mɛtɛ, aha tena tshɛ mbakamayaokaka dia lekɔ l’akoka wa mɛmba ɛkɛndɛ wakimi konongamɛka ɛsɔ. Koko diɛsɛ la osukɔ wa Danièle, lakonge l’akoka wa mɛmba oseka ɔkɛndɛ tshɛ.

Oma k’etatelo, takalangaka lɔsɛnɔ la lo Bɛtɛlɛ. Danièle, lakeke Angɛlɛ l’edja ka ngɔndɔ tshanu ntondo ka sho mbɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ, akonge okadimodi w’ekanda aso wele la diewo efula. Takonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula l’olimu aso wa lo Bɛtɛlɛ, koko woho wakatayasha lo lɔsɛnɔ l’ase etshumanelo akafudia ɔngɛnɔngɛnɔ aso. Dimi mbohɔka l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ etena kakatɔshi kawolo l’otsho dimi la Danièle, tambɔlɛmba koko taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wakatetsha anto wakatahamaka Bible. Koko lonyangu ko, otshikitanu wa la shashimoya wakonge lo yoonge ya Danièle wakooshimbe dia monga l’ohetoheto oko wakandalangaka monga.

Lo 1993 wakawonde la kansɛrɛ ka lo diwɛlɛ. Esakelo waki wolo efula ndo wakalɔmbaka dia mbosala epaso ndo chimiothérapie ya wolo. Ɛnɔnyi dikumi l’etanu l’ɔkɔngɔ, wakawonde nto la kansɛrɛ kakaleke wolo efula. Koko, nde akalangaka olimu ande w’okadimwelo efula diakɔ diakandasalaka la wolo dia nkamba olimu akɔ etena kakandokaka dimɛna.

Kaanga mbaki Danièle la hemɔ ka wolo, sho komonga la kanyi ya mimɔ lo Bɛtɛlɛ. Monga la hemɔ lo Bɛtɛlɛ mbelaka ekakatanu, djekoleko etena kele anto akina haweye woho wayaoka onto. (Tok. 14:13) Kaanga etena kaki Danièle la ɛnɔnyi suke la 70, ɛnamelo kande ndo eongelo kande kɔmɛnya dia nde aki la hemɔ. Nde kondeka nkɔmɔ. Koko nde akayasha dia nkimanyiya anto akina. Nde akeyaka dia mpokamɛ anto akina akakokaka nkimanyiya lo yoho y’efula anto wasowa. (Tok. 17:17) Danièle kondjaɔsaka pondjo oko ondaki; koko nde akakambe la diewo diande dia nkimanyiya akadiyɛso efula diaha mboka kansɛrɛ wɔma.

Taki nto l’ekakatanu ekina wa mbikikɛ. Etena kaki Danièle komonga nto l’akoka wa nkamba  olimu wa lo tena tshɛ, nde akasale la wolo dia sukɛmi lo toho efula. Nde akasalɛ awui efula dia mbetɛ lɔsɛnɔ lami wɔdu, dui sɔ diakakimanyiya dia nkamba oko ɔnɔmbɔdi wa Kɔmite ka filialɛ l’edja k’ɛnɔnyi 37. Ɛnyɛlɔ, nde akalɔngɔsɔlaka ɛngɔ tshɛ dia sho ndɛ diangɔ dia la midi lo shambrɛ yaso ndo dia nkɔkɔla demba kaamɛ lushi tshɛ.​—Tok. 18:22.

Danièle akɛnaka mbala tshɛ akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo aki la nsaki ka ntetemala nsɛna. Oma laasɔ wakawonde nto la kansɛrɛ mbala ka sato. Takakɔmɔ efula. Esakelo wa chimiothérapie ndo radiothérapie wakawosakɛka mbala efula wakakitshakitsha wolo ande diakɔ diele lo tena dimɔtshi nde akongaka l’okakatanu dia nkɛndakɛnda. Laki la lonyangu l’efula etena kaki wadɛmi la ngandji laki okadimodi waki la diewo efula ko ohambahamba dia ntɛkɛta.

Kaanga mbakiso l’ɔkɔmwɛlɔ, takayasha lo dɔmbɛlɔ tele l’elongamelo dia Jehowa hetawɔ pondjo dia sho nsowa lo yɛdikɔ yahatakoke mbikikɛ. (1 Kɔr. 10:13) Mbala tshɛ takasalaka la wolo dia monga la lowando lo ekimanyielo kakatoshaka Jehowa lo tshimbo y’Ɔtɛkɛta ande, aseka enganga wa lo Bɛtɛlɛ ndo osukɔ wa la ngandji wa nkumbo kaso ka lo nyuma.

Mbala efula takalɔmbaka Jehowa dia tɔlɔmbɔla lo kɛnɛ kendana la esakelo wakatahombe mbetawɔ. L’etena kɛmɔtshi, takayonga ko hatoyosakemɛ. Dɔkɔtɛlɛ diakasakɛka Danièle l’edja k’ɛnɔnyi 23 kokoka nembetshiya lande na kakongaka Danièle hayeya ndooko dui l’ɔkɔngɔ w’esakelo tshɛ wa chimiothérapie. Nde kokoka mbita dia ntshikitanya esakelo. Takoke dia tambokoma ewo ndo takayambolaka woho wayeta akambo. Oma laasɔ, dɔkɔtɛlɛ dikina diakasakaka kansɛrɛ aketawɔ dia sakɛ Danièle. Ekɔ oko Jehowa mbakaate mboka dia tokimanyiya dia ndɔshana l’ekiyanu aso.

Takeke woho wa ndɔshana l’ekiyanu wambotokomɛ lushi lakɔ. Oko wakate Yeso, “lushi la lushi lekɔ la ekakatanu alɔ.” (Mat. 6:34) Mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo salaka shɛkɛsɛkɛ akatokimanyiya nto. Ɛnyɛlɔ, etena kakɛnyi Danièle dia hawoyowosala chimiothérapie l’edja ka ngɔndɔ hiende, nde akambutɛ amɔnamɔna ate: “Ndooko lushi lakamayaoke dimɛna!” (Tok. 17:22) Kaanga mbakandasowaka, nde aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo membaka esambo w’eyoyo wa Diolelo la dui dia wolo ndo l’eshikikelo.

Woho wakandɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ akakimanyiya dia dimi ntondoya lo elelo waki la mi. Lo mɛtɛ, lo ɛnɔnyi 57 wakatatshukana, nde akakotshɛka ehomba ami wotshikitanyi. Nde konanga kaanga mɛnyami woho wakatɛwɔ disɛlɛ! Ɔnkɔnɛ etena kakandonge la elelo w’efula, lakahombe mbeka woho wa nsola alɔnga, ahɔndɔ lo mashinyi ndo woho wa nkatɛ yangɔ ya ndɛ. Lakole alɔnga amɔtshi etena kakamayakɛndakɛndaka, koko lakonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula lo nsala elimu ɛsɔ dia mbɔngɛnyangɛnya. *

Naka dimi mbohɔ, kete dimi mɛnaka dia lakakondja wetshelo w’amɛna efula oma lo elelo wakatonge la wɔ l’ɔtɛ w’ekakatanu wendana la yoonge ndo l’ɔtɛ wa lotshundu. Ntondotondo, hatohombe pondjo monga l’akambo efula wa nsala polo ndo ntshika dia mboka olonganyi aso ngandji. Sho pombaka nsala la wolo dia nkamba la ɛnɔnyi aso etena kekeso la wolo efula dia nkokɛ elangemi aso. (Ond. 9:9) Dui dia hende ele, hatohombe ndjakiyanya amboleka lo kɛnɛ kendana la awui wa totshitshɛ; koko teendake ɛtshɔkɔ wakondjaso lushi la lushi.​—Tok. 15:15.

Etena kakanyiyami lɔsɛnɔ la l’olimu wa lo tena tshɛ, dimi mɛnaka dia Jehowa akatɔtshɔkɔla oleki woho wakatakoke nkanyiya. Dimi ndjaokaka oko omembi w’esambo wakate ɔnɛ: “Jehowa ambonsalɛ akambo la ngandji tshɛ.”​—Os. 116:7.