1, 2. a) Ngande wotshikitanyi Ɛmɛnyi wa Jehowa l’ɛtɛmwɛlɔ ekina? b) Kakɔna kayoteka lo sawo nɛ ndo lo sawo diayela?

MBALA efula anto mimbolaka Ɛmɛnyi wa Jehowa ɔnɛ: “Ele ɔnɔmbɔdi anyu?” Vɔ ndjaokaka dimbola sɔ nɛ dia ɛtɛmwɛlɔ efula wekɔ la pami kana womoto ɔmɔtshi lele ɔnɔmbɔdi awɔ. Koko tekɔ l’ofunu wa mbuta ɔnɛ ɔnɔmbɔdi aso bu onto lele keema kokele. Yeso Kristo mbele ɔnɔmbɔdi aso! Ndo nde kitanyiyaka Jehowa lele She ndo Ɔnɔmbɔdi ande.—Mat. 23:10.

² Ekɔ nto olui ɔmɔtshi w’anto welamɛ ɔnɛ “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ,” wanɛ walɔmbɔla ekambi waki Nzambi wa la nkɛtɛ ɛlɔ kɛnɛ. (Mat. 24:45) Ko ngande weyaso ɔnɛ Jehowa mɛtɛ mbatɔlɔmbɔla lo tshimbo y’Ɔnande? Tayanga mɛna ɛkɔkɔ esato wɛnya lande na kakokaso nshikikɛ dui sɔ. Ndo kaanga mbele Jehowa ekɔ lo nkamba l’anto amɔtshi dia nɔmbɔla ekambi ande, tayɛna hwe dia Jehowa aki ndo ekɔ lo ntetemala monga Ɔnɔmbɔdi wa mɛtɛ w’ekambi ande.—Isa. 58:11.

3. Kakɔna kakasha Mɔsɛ wolo wa nɔmbɔla ase Isariyɛlɛ?

³ Nyuma k’ekila kakasha enyimpala waki Nzambi wolo. Nzambi akasɔnɛ Mɔsɛ dia nde monga ɔnɔmbɔdi w’ase Isariyɛlɛ.  Kakɔna kakookimanyiya dia nkotsha ɔkɛndɛ w’ohomba efula ɔsɔ? Jehowa kakasha Mɔsɛ “nyuma Kande k’ekila.” (Adia Isaya 63:11-14.) Ɔnkɔnɛ Jehowa mɛtɛ mbakatalɔmbɔlaka ekambi ande, nɛ dia nyuma kande mbakatakimanyiyaka Mɔsɛ.

4. Kakɔna kakɛnyaka dia Mɔsɛ aki la nyuma kaki Nzambi? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

⁴ Onde anto wakakoke mɛna dia Mɔsɛ aki la nyuma kaki Nzambi? Eelo! Nyuma k’ekila kaki Jehowa kakasha Mɔsɛ dikoka dia nsala ahindo ndo mbeyanya lokombo la Nzambi le Farawɔ, ɔnɔmbɔdi wa wolo efula w’ose Edjibito. (Eto. 7:1-3) Nyuma k’ekila kakakimanyiya Mɔsɛ nto dia monga ɔnɔmbɔdi wele la ngandji ndo la solo dia lotutsha. Nde akatshikitana efula la ɛnɔmbɔdi wa wedja ekina waki awui wolo ndo akanga wa lokaki! (Eto. 5:2, 6-9) Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbakasɔnɛ Mɔsɛ dia monga ɔnɔmbɔdi w’ekambi ande.

5. Jehowa waa na nto wakandasha nyuma k’ekila dia nɔmbɔla ekambi ande?

⁵ Jehowa waa na nto wakandasha nyuma k’ekila dia nɔmbɔla ekambi ande? Bible mbutaka ɔnɛ: “Jashua ɔna Nuna akalole la nyuma ka lomba.” (Eoh. 34:9) “Nyuma ka Jehowa kakaye le Ngidiyɔna.” (Emb. 6:34) Ndo “nyuma ka Jehowa kakatatɛ mbisha Davidɛ wolo.” (1 Sa. 16:13) Apami asɔ tshɛ wakayaɛkɛ lo nyuma kaki Nzambi dia mbakimanyiya dia nsala akambo wakiwɔ kokoka nsala oma lo wolo awɔ hita. (Jas. 11:16, 17; Emb. 7:7, 22; 1 Sa. 17:37, 50) Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbakawasha wolo wa nsala akambo wa weke, ɔnkɔnɛ paka nde mbakasungana nongola lotombo.

6. Lande na kakalangaka Nzambi dia ekambi ande nɛmiya ɛnɔmbɔdi wa lo Isariyɛlɛ?

⁶ Kakɔna kakahombe ase Isariyɛlɛ nsala etena kakawɛnyi dia nyuma k’ekila kaki Nzambi mbakasha Mɔsɛ, Jashua, Ngidiyɔna ndo Davidɛ wolo? Vɔ wakahombe mbalɛmiya. Etena kakangunangunaka wodja lo dikambo dia Mɔsɛ, Jehowa akambola ate: “Edja ndo etena kakɔna kayotona anto anɛ dia nɛmiyami?” (Wal. 14:2, 11) Mbokɛmaka hwe dia, Jehowa mbakasɔnɛ apami asɔ dia nɔmbɔla ekambi ande. Etena kakawalɛmiyaka apami asɔ, vɔ wakayelaka mɛtɛ Jehowa oko Ɔnɔmbɔdi awɔ.

7. Ngande wakakimanyiya andjelo Mɔsɛ?

⁷ Andjelo wakakimanyiyaka enyimpala waki Nzambi. (Adia Hɛbɛru 1:7, 14.) Nzambi akakambe l’andjelo dia nɔmbɔla Mɔsɛ. Dui dia ntondo, ondjelo ɔmɔtshi “wakɛnɛ le nde lo dikombokombo di’atɛndɛ” ndo akawosha ɔkɛndɛ wa ntshungola ase Isariyɛlɛ ndo mbalɔmbɔla. (Ets. 7:35) Dui dia hende, Nzambi akakambe l’andjelo dia mbisha Mɔsɛ Ɛlɛmbɛ dia nde mbetsha ase Isariyɛlɛ. (Ngal. 3:19) Dui dia sato, Jehowa akawotɛ ate: “Tɔlɔmbɔlɛ anto otsha lo dihole diakamakotɛ. Ondjelo ami ayeta la ntondo kayɛ.” (Eto. 32:34) Bible hate dia ase Isariyɛlɛ wakɛnyi ondjelo asala awui asɔ. Koko, oma lo yoho yaketshaka ndo yakalɔmbɔlaka Mɔsɛ wodja, akɛnama hwe dia andjelo wakokimanyiya.

8. Ngande wakakimanyiya andjelo Jashua ndo Hɛzɛkiya?

⁸ Andjelo onto akɔna nto lakawakimanyiya? Bible mbutaka dia “owandji w’alembe waki Jehowa,” ondjelo ɔmɔtshi akakimanyiya Jashua dia mbidja otshumba lo ta diakandalɔ l’ase Kanana. (Jas. 5:13-15; 6:2, 21) L’ɔkɔngɔ diko, etena kakalɔmbɔlaka nkumekanga Hɛzɛkiya ekambi waki Nzambi, olui wa woke w’asɔlayi w’ase Asuriya wakanɛ dia ndanya Jɛrusalɛma. L’otsho ɔtɔi “ondjelo wa Jehowa akatombe, ko akadiake apami nunu lokama l’akumi enanɛi la tanu (185 000).”—2 Ku. 19:35.

9. Kaanga mbele enyimpala waki Nzambi komonga kokele, kakɔna kakalɔmbamaka ase Isariyɛlɛ dia nsala?

 ⁹ Andjelo wekɔ kokele. Koko, apami wakawakimanyiya komonga kokele. Ɛnyɛlɔ, lo diaaso dimɔtshi Mɔsɛ kotombola Jehowa. (Emb. 20:12) Jashua komimbola Nzambi kɛnɛ kakandahombe nsala etena kakalange ase Ngibiyɔna mbidja la nde sheke. (Jas. 9:14, 15) L’etena kɛmɔtshi Hɛzɛkiya akayonga l’otako. (2 Ɛk. 32:25, 26) Kaanga mbele apami asɔ komonga kokele, ase Isariyɛlɛ wakalɔmbamaka dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kawɔ. Ase Isariyɛlɛ wakakoke mɛna dia Jehowa akakambaka l’andjelo dia nsukɛ apami asɔ. Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbakalɔmbɔlaka ekambi ande.

10. Ngande wakalɔmbwama Mɔsɛ la Ɛlɛmbɛ waki Nzambi?

¹⁰ Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakalɔmbɔla enyimpala ande. Bible mbelɛka Ɛlɛmbɛ wakawasha ase Isariyɛlɛ ɔnɛ: “Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ.” (1 Ku. 2:3) Koko Bible mɛnyaka hwe dia Jehowa mbakasha ase Isariyɛlɛ Ɛlɛmbɛ akɔ. Ndo Mɔsɛ nde lawɔ akahombe mbakitanyiya. (2 Ɛk. 34:14) Ɛnyɛlɔ l’ɔkɔngɔ wa Jehowa mbotɛ woho wakandahombe mbika tabɛrnaklɛ, “Mɔsɛ akasale akambo tshɛ wakawodjangɛ Jehowa. Nde akasale kɛnɛ kakandawotɛ tshɛ lo tshɛ.”—Eto. 40:1-16.

11, 12. a) Jashua nde la nkumiya ya dikanga yakolɛka ekambi waki Nzambi wakalɔmbamaka dia nsala na? b) Ngande wele Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakalɔmbɔla apami wakalɔmbɔlaka?

¹¹ Jashua aki la etenyi k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi etena kakandakome ɔnɔmbɔdi ndo Jehowa akawotɛ ate: “Kodiadiake la dui di’ɔkɔkɛ la yanyi ndo l’otsho, dia wɛ nkitanyiya dimɛna dimɛna awui tshɛ wofundami lɔkɔ.” (Jas. 1:8) Nkumi ya dikanga yakayɔlɔmbɔlaka ekambi waki Nzambi l’ɔkɔngɔ wa laasɔ vɔ lawɔ wakahombe mbadiaka ɛlɛmbɛ lushi tshɛ, mbasangola ndo nkitanyiya “ɛtɛkɛta tshɛ wele lo Ɛlɛmbɛ ɛnɛ ndo wadjango anɛ lo nkamba la wɔ.”—Adia Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 17:18-20.

¹² Ngande wakalɔmbɔla Ɔtɛkɛta waki Nzambi apami wakalɔmbɔlaka? Tokanyiya yema lo dikambo dia ɛnyɛlɔ ka nkumekanga Jɔsiya. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbishola Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, sekeletɛlɛ kaki Jɔsiya akatatɛ mbadiɛwɔ. * (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.) “Kam’akoke nkumekanga awui waki lo dibuku di’Ɛlɛmbɛ, nde akaatshatsha ahɔndɔ ande.” Oma laasɔ Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakatshutshuya Jɔsiya dia ndanya dikishi tshɛ dia lo wodja ndo dia nɔngɔsɔla dambo di’Elekanelo dia woke efula woho wahatasalemaka. (2 Ku. 22:11; 23:1-23) Lam’ele Jɔsiya nde la ɛnɔmbɔdi ekina wa kɔlamelo wakayele Ɔtɛkɛta wa Nzambi, vɔ waketawɔ ntshikitanya ɛlɔmbwɛlɔ kakawasha ekambi waki Nzambi. Etshikitanu ɛsɔ wakakimanyiya ekambi waki Nzambi dia vɔ mbokitanyiya.

13. Ngande wakatshikitana ɛnɔmbɔdi w’ase Isariyɛlɛ la ewandji wa wedja ekina?

¹³ Ewandji wa wedja ekina wakalɔmbwamaka la lomba l’onto lele la elelo. Ɛnyɛlɔ, ewandji w’ase Kanana vɔ l’anto awɔ wakasale akambo wa kɔlɔ efula wakendanaka ndo la nsala dieyanelo dia lam’asa anto wotɔ, dieyanelo dia lam’asa pami la pami kana womoto la womoto, dieyanelo dia la nyama, nambola ana ndo ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi. (Lɛw. 18:6, 21-25) Ndo nto, ewandji w’ase Babilɔna ndo w’ase Edjibito komonga la ɛlɛmbɛ wendana la pudipudi waki l’ekambi waki Nzambi. (Wal. 19:13) Koko, ekambi waki Nzambi wakakokaka mɛna woho wakaakeketshaka ɛnɔmbɔdi awɔ wa kɔlamelo dia nama ɔtɛmwɛlɔ awɔ pudipudi, dia monga pudipudi lo demba ndo dia  mbewɔ awui wa mindo wa dieyanelo. Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbakaalɔmbɔlaka.

14. Lande na kakahokola Jehowa ɛnɔmbɔdi ɛmɔtshi w’ekambi ande?

¹⁴ Aha nkumi ya dikanga tshɛ yakolɛka ekambi waki Nzambi mbakayelaka wetshelo ande. Nkumi ya dikanga shɔ yaki komonga la kɔlamelo wakatone dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila kaki Nzambi, k’andjelo ande ndo k’Ɔtɛkɛta ande. Lo tena dimɔtshi, Jehowa akahokola kana akanya ɛnɔmbɔdi ɛsɔ ko mbidja ekina. (1 Sa. 13:13, 14) L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Jehowa akasɔnɛ onto ɔmɔtshi lakahombe monga ɔnɔmbɔdi wa kokele.

15. a) Ngande wakɛnya amvutshi dia ɔnɔmbɔdi wa kokele ekɔ lo ndjaye? b) Onto akɔna aki ɔnɔmbɔdi wa kokele?

¹⁵ L’edja k’ɛnɔnyi nkama, Jehowa akalake dia nde akahombe nsɔna ɔnɔmbɔdi wa kokele dikambo di’ekambi ande. Ɛnyɛlɔ, Mɔsɛ akatɛ ase Isriyɛlɛ ɔnɛ: “Jehowa Nzambi kanyu ayonyotondjɛ omvutshi wele oko dimi oma l’atei w’anangɛnyu. Nyu pombaka mbohokamɛ.” (Eoh. 18:15) Isaya akate dia Onto ɔsɔ akahombe monga “ɔnɔmbɔdi ndo kɔmanda.” (Isa. 55:4) Ndo Danyɛlɛ akafunde lo dikambo dia Mɛsiya wakahombe monga “Ɔnɔmbɔdi.” (Dan. 9:25) L’ekomelo, Yeso Kristo akayaeyanya oko “Ɔnɔmbɔdi” w’ekambi waki Nzambi. (Adia Mateo 23:10.) Ambeki waki Yeso wakawoyele la lolango tshɛ ndo vɔ waketawɔ dia nde mbakasɔnama oma le Jehowa. (Jni. 6:68, 69) Kakɔna kakaashikikɛ dia Yeso Kristo mbaki onto lakahombe Jehowa nkamba la nde dia nɔmbɔla ekambi ande?

16. Tolembetelo takɔna tɛnya dia nyuma k’ekila kakakimanyiya Yeso?

¹⁶ Nyuma k’ekila kakasha Yeso wolo. Etena kakabatizama Yeso, Joani akɛnyi “olongo wambodihɔ ndo nyuma kakaye le nde oko fudu k’enga ko kakayowahema.” Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, “nyuma kakɔɔlɔmbɔla otsha l’oswe.” (Makɔ 1:10-12) Etena kakakambaka Yeso olimu w’esambishelo la nkɛtɛ, nyuma k’ekila kakawosha wolo wa mbetsha ndo nsala ahindo. (Ets. 10:38) Ladiko dia laasɔ, nyuma k’ekila kakakimanyiya Yeso dia nkɛnɛmɔla waonga wele oko ngandji, ɔngɛnɔngɛnɔ ndo mbetawɔ ka wolo. (Jni. 15:9; Hɛb. 12:2) Ndooko ɔnɔmbɔdi okina waki la tolembetelo tɔsɔ takɛnyaka dia nde ekɔ la nyuma k’ekila kaki Nzambi. Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbakasɔnɛ Yeso dia monga ɔnɔmbɔdi.

17. Kakɔna kakasale andjelo dia nkimanyiya Yeso?

¹⁷ Andjelo wakakimanyiya Yeso. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Yeso batizama, “andjelo wakaye ndo wakatatɛ mbokambɛ.” (Mat. 4:11) Wenya engana la ntondo ka nyɔi kande, “ondjelo ɔmɔtshi w’oma l’olongo akɛnama le nde ndo akookeketsha.” (Luka 22:43) Yeso akeyaka dia Jehowa akakoke ntoma andjelo dia ndjookimanyiya  etena tshɛ kakinde l’ohomba wa dui sɔ.—Mat. 26:53.

18, 19. Ngande wakalɔmbɔla Ɔtɛkɛta wa Nzambi lɔsɛnɔ ndo wetshelo wa Yeso?

¹⁸ Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakalɔmbɔla Yeso. Oma ko etatelo k’olimu ande w’esambishelo polo ndo lo nyɔi kande l’otamba w’asui, Yeso aketawɔ dia Afundelo mbɔlɔmbɔla. Kaanga l’etena kakandatavɔka, nde akashile prɔfɛsiya kendana la Mɛsiya. (Mat. 4:4; 27:46; Luka 23:46) Koko, ɛnɔmbɔdi w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo nshi shɔ wakatshikitana efula la Yeso. Vɔ wakasɔnɛ dia mɔnyɔla Ɔtɛkɛta wa Nzambi etena tshɛ kakiwɔ kɔmbɔtɔnɛka la wetshelo awɔ. Yeso akashile awui w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi etena kakandatɛkɛta dikambo diawɔ ate: “Anto anɛ watɔnɛmiyaka lo ɛlɔmɔ, koko etema awɔ mangana etale oma le mi. Ɔtɛmɔlatɛmɔla mbatowɔntɛmɔlaka, nɛ dia vɔ mbetshaka ɛlɛmbɛ w’anto.” (Mat. 15:7-9) Jehowa kokoka pondjo nsɔna apami waki kondjelaka Ɔtɛkɛta ande dia nɔmbɔla ekambi ande.

¹⁹ Yeso akakambe nto l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi etena kakandetshaka anto akina. Etena kakoohembe ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ, nde kokamba la lomba kana diewo diande hita dia mbakadimola. Koko, nde aketsha anto lo nkamba l’Afundelo. (Mat. 22:33-40) Ndo nto, Yeso akakoke mambiya anto akina la ɛkɔndɔ efula wendana la lɔsɛnɔ lande la l’olongo kana l’etongelo k’andja. Koko lam’ele nde akalangaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi, nde akalomɔlomɔka dia mbutɛ anto akina akambo w’oma lɔkɔ ndo “nde akadihola timba tawɔ dimɛna dia vɔ nshihodia Afundelo.”—Luka 24:32, 45.

20. a) Ngande wakatombola Yeso Jehowa? b) Otshikitanu akɔna waki lam’asa dionga dia Yeso la dia Hɛrɔdɛ Angiripa I?

²⁰ Kaanga mbele ampokami waki Yeso wakaambiyamaka oma lo yoho yakandatɛkɛtaka, mbala tshɛ nde akashaka Jehowa Ombetsha ande lotombo. (Luka 4:22) Etena kakahembe pami kɛmɔtshi kaki kanga ɔngɔnyi dia ntombola Yeso lo mbɔtɛtɛmɔla ɔnɛ “Ombetsha w’ɔlɔlɔ,” Yeso aki l’okitshakitsha ndo akawombola ate: “Lande na kambelɛyɛ ɔlɔlɔ? Ndooko onto lele ɔlɔlɔ, paka onto 1, Nzambi.” (Makɔ 10:17, 18) Koko, Hɛrɔdɛ Angiripa I lakayokoma ɔnɔmbɔdi wa Judeya, ɛnɔnyi oko enanɛi l’ɔkɔngɔ, aki la dionga diakatshikitana efula la diaki Yeso. Lushi lɔmɔtshi lo losanganya lɔmɔtshi la laande, Hɛrɔdɛ akalɔtɛ ahɔndɔ wa lowandji w’oshinga wolo efula ndo wakambiya anto. Etena kakawɛnyi anto ndo kakawohokamɛ vɔ wakate la dui dia wolo vate: “Ɔsɔ ekɔ dui dia nzambi, koko aha dui di’onto!” Hɛrɔdɛ akalangaka anto mbotombola. Ko oma laasɔ kakɔna kakatombe? “Mbala kakɔ ɔtɔi, ondjelo wa Jehowa akɔɔkɔmɔla, nɛ dia nde kombisha Nzambi lotombo. Ɔnkɔnɛ, nkuso yakawɔtɔ lo demba ko nde akavu.” (Ets. 12:21-23) Mbokɛmaka hwe dia Jehowa kɔsɔna Hɛrɔdɛ dia nde monga ɔnɔmbɔdi. Koko, Yeso akɛnya dia Nzambi kakɔsɔnɛ ndo nde akatombolaka Jehowa tena tshɛ oko Omboledi-Waheme-Tshɛ w’ekambi Ande.

21. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

²¹ Jehowa akalange dia Yeso monga owandji aha lo ɛnɔnyi engana eto. L’ɔkɔngɔ wa eolwelo kande, Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Wakambisha lowandji tshɛ l’olongo ndo la nkɛtɛ.” Nde akakotsha ate: “Nyolonge, dimi lekɔ la nyu nshi tshɛ polo l’etena k’ekomelo ka dikongɛ di’akambo.” (Mat. 28:18-20) Ko ngande wakoka Yeso nɔmbɔla ekambi waki Nzambi wa la nkɛtɛ etena kele nde ekɔ onto lahɛnama l’olongo? Jehowa waa na wakamba la nde oko enyimpala wa Yeso la nkɛtɛ? Ndo ngande wakoka Akristo mbeya wanɛ wele enyimpala waki Nzambi? Lo sawo diayela tayɔsɛdingola ekadimwelo wa ambola asɔ.