OKO ɔlɔngɔlɔngɔ wakokaka Nzambi wɔma, papa kami, Arthur akakombolaka monga pastɛrɛ ka l’Asɔnyi. Koko, kanyi yande yakatshikitana etena kakandadia ekanda waki Ambeki wa Bible ndo kakandatatɛ nsangana kaamɛ la wɔ. Nde akabatizama lo 1914 ele la ɛnɔnyi 17. Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo diakalɔmaka ndo nde akalɔmbama dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi. Lam’ele nde kokoka mɛmba dihomɔ dia ta, wakofundɛ lokanu la ngɔndɔ dikumi la Kingston Penitentiary lo Ontario, Canada. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbotondja oma lo lokanu, papa akatatɛ olimu wa lo tena tshɛ oko ombatshi mboka.

Lo 1926, Arthur Guest akatshuke Hazel Wilkinson, ɔnɛ lele mama kande akeke akambo wa mɛtɛ lo 1908. Dimi lakotɔ lo Ngɔndɔ ka nɛi 24, 1931, ndo laki ɔna la hende lo ana anɛi wakatotɔ. Papa akalangaka ndo akalɛnyaka Bible, ndo nde akatetsha dia nsala woho akɔ waamɛ. Ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa mbaki dui diakaleke ohomba lo nsɛnɔ yaso. Takasambishaka mbala la mbala lo luudu la luudu oko nkumbo.—Ets. 20:20.

Lo 1939, Ta dia hende dia l’andja w’otondo diakatatɛ. Ɔnɔnyi wakayele, olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakashimbama la Canada. Ana wakɔtɔka kalasa wakahombe ntombola dalapo ndo memba osambo wa wodja lo kalasa yawɔ. Tena efula embetsha wakatotshikaka dimi la kosɛmi, Dorothy dia sho ntomba oma lo kalasa etena kakawasalaka awui asɔ. Koko lushi lɔmɔtshi ombetsha aso akahembe dia mbishami nsɔnyi lo mbuta dia dimi laki yɔmɔma. L’ɔkɔngɔ wa kalasa asekami efula wa la kalasa wakandɔsha ndo wakakɔsha la nkɛtɛ. Dui sɔ diakaleke nkeketsha yɛdikɔ yami ya “nkitanyiya Nzambi oko wende owandji lo dihole dia nkitanyiya anto.”—Ets. 5:29.

Lo Ngɔndɔ k’esambele 1942, lam’akimi l’ɛnɔnyi 11, lakabatizama l’ashi waki lo dihole  dialongawɔ nyama. Dimi lakakambaka oko ombatshi mboka wa lo vakashi mbala tshɛ kakiso lo dikimɔ. Welamɛ nshi nyɛ ombatshi mboka wa tshanda. Ɔnɔnyi ɔmɔtshi lakatshu kaamɛ l’anangɛso akina asato otsha lo nɔrdɛ ka Ontario ko takatosambisha akɔtshi w’esongo wa lɛkɔ.

Lo Ngɔndɔ ka tanu 1, 1949, lakakome ombatshi mboka wa pondjo. Oma laasɔ wakambelɛ dia tosha lonya lo olimu wa wokelo lo Bɛtɛlɛ ka lo Canada, ndo l’ɔkɔngɔ diko lakayonga ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ ka la Canada. Lakakambaka lo departɛma di’otondjelo w’ekanda lɛnɛ akameke woho wa nkamba la mashinyi watondjawɔ ekanda. Dimi mbohɔka etena kakatakambaka otsho w’otondo l’edja ka mingu efula dia ntondja traktɛ kakatɛkɛtaka dikambo di’ɔlɔshamelo w’ekambi wa Jehowa wa la Canada.

L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakayokamba lo departɛma di’olimu. Laki l’ɔkɛndɛ wa nkɔnya ambatshi mboka wakatatshɔka tokamba la Quebec, lɛnɛ aki ɔlɔshamelo wa wolo. L’atei w’ambatshi mboka asɔ mbaki Mary Zazula laki ose Edmonton, Alberta. Ambutshi ande waki ase ɔtɛmwɛlɔ wa Ɔrtɔdɔksɛ. Etena kakatone Mary nde la enondo ande la pami diaha ntshika mbeka Bible, ambutshi awɔ wakawatshanya oma la ngelo. Mary nde la ɔnango wakabatizama lo Ngɔndɔ ka samalo 1951 ndo ngɔndɔ shamalo l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, vɔ wakatatɛ olimu w’ombatshi mboka. Etena kakamaakɔnyaka, lakɛnyi dia Mary akalangaka Jehowa efula. Dimi mbohɔka etena kakamakanyiyaka ɔnɛ nde mbaki womoto lakamakombolaka ntshuka. Ngɔndɔ divwa l’ɔkɔngɔ wa laasɔ takatshukana lo Ngɔndɔ ka ntondo 30, 1954. Lomingu ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa diwala diaso, wakatelɛ dimi la Mary dia tolowanyema dikambo di’olimu w’otshimbedi. Lo ɛnɔnyi ehende wakayele, takakambe olimu w’otshimbedi lo nɔrdɛ ka Ontario.

Etena kakatahamaka olimu w’esambishelo ka l’andja w’otondo, ohomba wa waa misiɔnɛrɛ wakaleke monga. Dimi la Mary takate ɔnɛ naka sho mbekesanɛ l’ashi wa tshitshi wa la Canada l’eleko ka tshitshi ndo mɛmbɛlɛ yakɛnyaka anto paa lo nshi y’ɔwɔ, kete sho koka mbekesanɛ l’oseka dihole tshɛ. Takɔtɔ lo kalasa ka Ngiliyadɛ ka 27 ndo takalongola apɔlɔmɛ lo Ngɔndɔ k’esambele 1956. Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi taki lo ngelo kaso k’oyoyo mbuta ate Brésil.

Etena kakatakome la Brésil, takatatɛ mbeka ɔtɛkɛta wa Portugais. Ntondotondo takeke toho ta wɔdu ta ntatɛ nsawola l’anto. Oma laasɔ, takakimɛ l’ɔtɛ yoho ya mondo ya mbisha onto periodikɛ. Oma laasɔ, takatombe l’olimu w’esambishelo ndo takahomana la ɔna womoto ɔmɔtshi lakɛnya nsaki lo losango laso. Takɔshi yɛdikɔ ɔnɛ naka ompokami ambɛnya nsaki, kete tayowadiɛ divɛsa dimɔtshi diatɛkɛta dikambo dia lɔsɛnɔ lo Diolelo diaki Nzambi. Ɔnkɔnɛ lakadia Ɛnyɛlɔ 21:3, 4, ndo oma laasɔ dimi lakakɔ! Dimi kombekesanɛka la yanyi ya wolo ndo tshitshi k’efula. Yanyi ya wolo yakatetemala monga okakatanu le mi.

 Wakatotome dia tokamba oko waa misiɔnɛrɛ lo osomba wa Campos. Ɛlɔ kɛnɛ, tshumanelo 15 diaya lɛkɔ. Koko lam’akatakome, aki paka djui tshɔi yakangana etale l’osomba ndo luudu ɔtɔi la waa misiɔnɛrɛ laki la akadiyɛso anɛi anɛ: Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz ndo Lorraine Brookes (lelamɛ nshi nyɛ Wallen). Ɔkɛndɛ waki la mi lo luudu la waa misiɔnɛrɛ aki wa kimanyiyaka l’osolelo w’ahɔndɔ ndo minaka nkunyi ya nkatɛ diangɔ. Lushi l’ɔtɔi lɔmɔtshi la dikɔlɔ l’ɔkɔngɔ wa Wekelo wa Tshoto y’Etangelo, Mary akomuyaka yema lo nkɔsa k’otale okitshisha ɔtɛ lo kusɛ. Takasawolaka woho waketshi lushi. Lam’aketɔ Mary, oloyi wakatombe oma l’ɛse ka kusɛ kakandakitsha ɔtɛ. Ɔngɛndangɛnda wakiso konongamɛka ɔsɔ wakatotsha wɔma efula polo lam’akamodake!

L’ɔkɔngɔ wa sho mbeka Portugais ɔnɔnyi ɔtɔi, takatatɛ nkamba olimu wa lo otshimbedi. Takakambaka lo ahole waki komonga kura. Takalalaka l’atoho ndo takandaka nkɛndɔ lo mfalo kana lo pusupusu. Mbala kɛmɔtshi takatshu lo kawolo otsha lo ngelo kɛmɔtshi ka l’akona dia sho tosambisha l’ɛtshi ka nkɛtɛ kakangana etale. Takatofutɛ luudu lɛkɔ. Bɛtɛlɛ akatotomɛ periodikɛ 800 dia sho nkamba la yɔ l’esambishelo. Takahombe nkɛlakɛla mbala efula otsha lo pɔstɛ dia tɔsa kartɔ ya periodikɛ.

Lo 1962, Kalasa k’olimu wa Diolelo kakasalema l’ahole wotshikitanyi wa la Brésil. L’edja ka ngɔndɔ shamalo laki l’ɔkɛndɛ wa mbeteta dimɛ lo kalasa la kalasa. Laketsha lo kalasa ya la Manaus, Belém, Fortaleza, Recife, ndo Salvador. Etena kakimi la Manaus, lakakongɛ losanganya l’otshimbedi lo luudu la tɔkɛnyɔ lelɛwɔ opera house. L’ɔtɛ wa mvula y’efula yakalɔka, sho komonga l’ashi efula wa pudipudi wa nnɔ ndo sho komonga la dihole dia dimɛna dia anangɛso l’akadiyɛso ndɛ mbo yawɔ ya ndɛ nshi yakasalemaka losanganya la woke. Lakasawola la owandji ɔmɔtshi w’asɔlayi ndo lakolembetshiya okakatanu waki la so. La ngandji tshɛ, nde akakongɛ dia tosha ashi wakakoke anto tshɛ waki lo losanganya nnɔ. Nde akatome asɔlayi dia ndjotokɛ mvudu y’apɛma hiende ya weke yakakambe la so oko nkuku ndo luudu l’oleelo.

Etena kakimi bu laawɔ, Mary akasambishaka l’ɛtshi ka nkɛtɛ k’amundji w’okanda, lɛnɛ ele ndooko onto lakayashaka dia nsawola awui wendana la Bible. Anto wa lɛkɔ wakaye oma la portugal oya la Brésil dia ndjoyanga falanga. Mary akakɔmɔ ndo akatɛ ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi ɔnɛ: “Dihole di’ekomelo dia la nkɛtɛ diayomokombola dia ndjodjasɛ ele lo Portugal.” Kombeta edja oma laasɔ, takalongola mukanda ɔmɔtshi. Wakatɔlɔmbɛ dia tokamba lo Portugal lɛnɛ akawashimbe olimu w’esambishelo. Mary akakɔmɔ! Koko taketawɔ ɔkɛndɛ ɔsɔ ndo takonɔ lo Portugal.

Takakome la Lisbon, Portugal, lo Ngɔndɔ k’enanɛi 1964. Apulushi wa lo woshɛshɛ waketɛ anangɛso lɔsɛnɔ wolo lɛkɔ. Diakɔ diele takɛnyi dia  komonga dui dia lomba dia sho nyanga anangɛso wa lɛkɔ l’etatelo. L’etatelo takadjasɛ lo shambrɛ tshɔi yakatafutɛka. Oma laasɔ, etena kakatakondja viza yaso takayofutɛ luudu. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ tshanu, komonga okakatanu le so dia nyanga anangɛso wa lo Bɛtɛlɛ. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kakatayotatɛ ntshɔ lo losanganya!

Lam’ele olimu aso wakashimbama, Mbalasa ya Diolelo yakadihama ndo nsanganya ya l’etshumanelo yakasalemaka lo mvudu y’anangɛso. Mbala la mbala apulushi wakayangiayangiaka lo mvudu yawɔ. Nkama y’anangɛso l’akadiyɛso wakatɔlama lo biro k’apulushi dia tokama ambola amɔtshi. Apulushi wakaahɛnyahɛnyaka ndo wakaatshutshuyaka dia mbuta nkombo y’anangɛso waki l’ɛkɛndɛ. Ɔnkɔnɛ dia vɔ kokamɛ, anangɛso wakatshike mbelanɛ lo nkombo yawɔ ya mɛtɛ mɛtɛ ndo wakatatɛ mbelanɛ nkombo nkina.

Oyango aso wakaleke ohomba ele, ndjashikikɛ dia kana anangɛso wakakoke ntetemala nkondja ekanda walembetshiya Bible wakakoke mbakimanyiya dia mbikikɛ. Mary akahombaka fundaka asawo wa wekelo wa lo Tshoto y’Etangelo ndo ekanda ekina walembetshiya Bible lo akatshi amɔtshi wa laande. Oma laasɔ nde akakambaka l’akatshi asɔ lo mashinyi w’etape dia mfudia kɔpi y’asawo akɔ dikambo di’anangɛso.

Lo Ngɔndɔ ka samalo 1966, tominadi t’ohomba efula takasalema la Lisbon. Wakafunde anangɛso 49 wakakengaka etshumanelo ka la Feijó l’ɔtɛ wakawɔtɔ losanganya lakiwɔ komonga la lotshungɔ lo luudu l’onto ɔmɔtshi. Dia mbalɔngɔsɔla dia tosamba, lakɛnya dia dimi lekɔ avɔka wakahombe toshikikɛ dia anangɛso mbaki l’onongo. Koko paka oko wakatalongamɛka sho komonga la shadiya. Anangɛso ndo akadiyɛso 49 asɔ tshɛ waki lo lokanu l’etena kɛmɔtshi, mbuta ate oma lo nshi 45 polo lo ngɔndɔ tshanu l’etenyi. Koko tominadi tɔsɔ taki tshondo y’esambishelo ka woke. Dui dia diambo ko, etena kakasalema tominadi tɔsɔ, avɔka aso akashile ndo ɛtɛkɛta waki Ngamaliyɛlɛ w’oma lo Bible. (Ets. 5:33-39) L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, tita nsango takatɛkɛta dikambo dia tominadi tɔsɔ. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kaketawɔ avɔka aso mbeka Bible ndo mbɔtɔ kaamɛ la so lo nsanganya.

Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1966, wakasɔnɛ dia monga omendji wa filialɛ ndo lakakambe l’etena k’otale l’awui wendana la lɛɛta. Takasale kɛnɛ tshɛ kakatakoke nsala dia nshikikɛ ɛkɔkɔ weyama laka lɛɛta wɛnya lande na kele Ɛmɛnyi wa Jehowa wakahombe ntɛmɔla aha l’okakatanu lo Portugal. (Flpɛ. 1:7) L’ekomelo, lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 18, 1974, takeyama laka lɛɛta. Ɔnangɛso Nathan Knorr ndo Frederick Franz, wakaye oma lo mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo dia ndjɔngɛnangɛna kaamɛ la so. Takasale losanganya la hohamɛki la Porto ndo la Lisbonne, anto 46870 wakɔtɔ lɔkɔ.

 Ndo nto, Jehowa akasale dia olimu w’esambishelo nkoma polo ndo lo asɛnga lɛnɛ aki anto wakatɛkɛtaka Portugais, ɛnyɛlɔ la Azores, Cap-Vert, Madeira, Sao Tomé-et-Principe. Oko wakatafulaka lofulo l’Ɛmɛnyi wa Jehowa l’ahole asɔ, takayonga l’ohomba wa Bɛtɛlɛ ka woke efula. L’ɔkɔngɔ wa tɔ mbikama, ɔnangɛso Milton Henschel akasha sawo di’osapwelo lo Ngɔndɔ ka nɛi 23, 1988. Anangɛso l’akadiyɛso 45 522 waki lo osapwelo mbidja ndo waa misionɛrɛ 20 wakakambaka lo Portugal wakakalola oya lo osapwelo ɔsɔ.

L’edja k’ɛnɔnyi efula, dimi la Mary takangɛnangɛna mɛtɛ dia nkondja wetshelo oma le anangɛso waki la kɔlamelo. Ɛnyɛlɔ, etena kakamakambe kaamɛ l’ɔnangɛso Theodore Jaracz lo wembwelo w’omendji wa zɔnɛ, lakakondja wetshelo ɔmɔtshi w’ohomba efula. Bɛtɛlɛ kakatembola kaki l’okakatanu wa wolo ndo Kɔmite ka filialɛ kakasale kɛnɛ tshɛ kakatakoke nsala dia mbisha ekimanyielo. Vɔ waki la lonyangu lo woho wakiwɔ kokoka nsala akambo efula. Ɔnkɔnɛ ɔnangɛso Jaracz akaasambe lo mbuta ɔnɛ: “Kakianɛ aya tshikɛ nyuma k’ekila dihole dia tɔ nkamba olimu.” Ndo nto hambohɛki pondjo dui dimɔtshi diakate ɔnangɛso Franz ambeta ɛnɔnyi efula etena kakatatshu dimi la Mary dia tembola Brooklyn. Olui aso takawɔlɔmbɛ dia nde tosha dako ndo nde akatotɛ ate: “Kɛnɛ kanyɔlɔmbami ele: Nyotshikale l’okongamelo wa Jehowa wɛnama oyadi l’etena ka paa kana k’ɔngɛnɔngɛnɔ. Paka vɔ oto mbasala olimu wakadjangɛ Yeso ambeki ande dia nsala, mbuta ate nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi!”

Nsala dui sɔ akatosha dimi la Mary ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Takohɔka nto ɛlɔlɔ wakatakondjaka oma lo membola Bɛtɛlɛ ya l’andja w’otondo oko omendji wa zɔnɛ. Takangɛnangɛnaka monga kaamɛ l’ekambi wa Jehowa wa lo nɔnga tshɛ ndo mbashikikɛ ɔnɛ Jehowa mbɔsaka olimu awɔ la nɛmɔ. Mbala tshɛ takaakeketshaka dia ntetemala mbokambɛ.

Ɛnɔnyi efula wambeta ndo sho akɔ ahende taya l’ɛnɔnyi akumi enanɛi l’ɛmɔtshi. Mary ekɔ la hemɔ yotshikitanyi. (2 Kɔr. 12:9) Ndo takahomana la ehemba ekina. Koko ehemba ɛsɔ wakakeketsha mbetawɔ kaso ndo wakatokimanyiya dia ndeka ndjashikikɛ dia ntetemala nama olowanyi aso le Jehowa. Etena kakanyiyaso ɛnɔnyi wambotetsha dia kambɛ Jehowa, sho mbeyaka dia nde ambotɔtshɔkɔla la ɔlɔlɔ ande waheyama mbɛdika lo toho efula. *