1. Lande na keyɛ la lowando lo kɛnɛ kendana la Bible?

 ANDE lowando l’efula lele laso le Jehowa Nzambi l’ɔtɛ wa Bible lee! Lo Bible, nde toshaka alako wa lomba wa koka tokimanyiya dia ntondoya ekakatanu wahomana laso nshi nyɛ. Nde toshaka nto elongamelo ka dimɛna efula kendana la nshi yayaye. Kɛnɛ koleki tshɛ ele, Jehowa akakambe la Bible dia tosholɛ waonga efula wendana la lonto lande. Etena kakanaso yimba lo waonga ande w’amɛna efula, etema aso minandemaka efula ndo sho tshutshuyamaka dia ndjasukanya la Nzambi kaso lo nkoma angɛnyi ande wa ma ma.​—Os. 25:14.

2. Lo toho takɔna totshikitanyi takayaɛnya Jehowa le anto?

² Jehowa nangaka di’anto mbeeya. Lo nshi y’edjedja, nde akɛnya ekambi ande ɛmɔtshi alɔ, waɛnɛlɔ ndo akatome andjelo le anto akina dia mbaewoya nsango yande. (Wal. 12:6; Ets. 10:3, 4) Ko ngande wototokoka mbewoya awui wendana la alɔ, waɛnɛlɔ kana nsango y’oma le andjelo shɔ otondongaka awui akɔ kofundama? Diakɔ diele, Jehowa akasale di’anto ‘mfunda lo dibuku’ kɛnɛ kakandalange dia sho mbeya. (Jɛr. 30:2) Lam’ele “mboka ka Nzambi ka mɛtɛ kekɔ kokele,” sho koka monga l’eshikikelo dia yoho yande ya nsawola la so mboleki dimɛna ndo yɔ tokondjɛka wahɔ.​—Os. 18:30.

3. Ngande wakayashikikɛ Jehowa dia Bible kokamɛ polo ndo ɛlɔ? (Isaya 40:8)

³ Adia Isaya 40:8. Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakasha apami la wamoto wa kɔlamelo ɛlɔmbwɛlɔ ka lomba l’edja ka nunu di’ɛnɔnyi. Ngande wakasalema dui sɔ? Laadiko dia laasɔ, Afundelo wakafundama ambeta ɛnɔnyi efula lo diangɔ dialana esadi, diakɔ diele ndooko onto lele kaanga la dɔkima ɔtɔi di’Afundelo wa ntondotondo ɛlɔ kɛnɛ. Koko Jehowa akayashikikɛ di’anto nsangola efundelo w’ekila. Kaanga mbele asangodi waki anto wele keema kokele, vɔ waki la yambalo y’efula. Ɛnyɛlɔ, lo  dikambo di’Afundelo wa lo Hɛbɛru, nomb’ewo kɛmɔtshi akafunde ate: “Tekɔ l’eshikikelo dia ndooko dibuku dikina di’edjedja diakasangɔma dimɛna dimɛna oko Bible.” Ɔnkɔnɛ, kaanga mbakafundama Bible lo diangɔ dialana esadi ndo mbakatasangɔma oma le anto wele bu kokele, sho koka monga l’eshikikelo dia kɛnɛ kadiaso lo Bible yaso ɛlɔ kɛnɛ, mbɔtɔnɛka la tokanyi ta Jehowa, ɔnɛ lele Kiɔkɔ yatɔ.

4. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?

⁴ Jehowa ekɔ Kiɔkɔ ya “losha tshɛ l’ɔlɔlɔ ndo woshasha tshɛ wa kokele.” (Jak. 1:17) Bible ekɔ woshasha ɔmɔtshi wa nɛmɔ efula wakatosha Jehowa. Etena katosha onto ɔmɔtshi woshasha ɔmɔtshi, woshasha akɔ mɛnyaka dia nde teyaka ndo mbeyaka ehomba aso. Ngasɔ mbediɔ ndo lo kɛnɛ kendana la Ɔnɛ lakatosha Bible. Etena kasɛdingolaso woshasha ɔsɔ, sho mbekaka awui efula lo kɛnɛ kendana la Jehowa. Sho mbekaka dia nde teyaka ndo mbeyaka mɛtɛ kɛnɛ kele laso ohomba. Lo sawo nɛ, tayɔsɛdingola woho watɛnya Bible waonga asato wa Jehowa: Lomba, losembwe ndo ngandji kande. Ntondotondo, nyɛsɔ tɔsɛdingole toho tatɛnya Bible lomba laki Nzambi.

5. Naa yoho mɔtshi yakɛnɛmɔla Bible lomba laki Nzambi?

⁵ Jehowa mbeyaka dia tekɔ l’ohomba w’alako ande wa lomba. Ndo woshasha ande, Bible ndola la lomba lande. Alako wa lo Bible wekɔ la shɛngiya ya dimɛna le anto. Bible tshikitanyaka nsɛnɔ y’anto. Etena kakafunde Mɔsɛ abuku wa ntondo wa lo Bible, nde akatɛ ekambi wa Nzambi, mbuta ate ase Isariyɛlɛ ate: “Ɔnɛ bu ɔtɛkɛta w’anyanya le nyu, koko vɔ nembetshiyaka lɔsɛnɔ lanyu.” (Eoh. 32:47) Wanɛ wakitanyiya Afundelo koka ntondoya ndo monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ. (Os. 1:2, 3) Kaanga kambofundamaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi ambeta ɛnɔnyi efula, vɔ wekɔ la wolo wa ntetemala ntshikitanya nsɛnɔ y’anto. Ɛnyɛlɔ, lo jw.org, l’asawo wele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Bible tshikitanyaka nsɛnɔ y’anto,” wɛ ayotana asawo wa nsɛnɔ y’anto ndekana 50 wɛnya woho wele Bible lashɛngiya ya wolo le ambetawudi ɛlɔ kɛnɛ.​—1 Tɛs. 2:13.

6. Lande na kakokaso mbuta dia Bible bu oko abuku akina?

⁶ Ndooko dibuku dikina diele oko Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Lande na kediɔ ngasɔ? Nɛ dia Jehowa Nzambi, lele Kiɔkɔ ya dibuku sɔ ekɔ Kanga-Wolo-Tshɛ, ekɔ pondjo pondjo ndo ekɔ la lomba lahadjama anya. Abuku akina efula tetemalaka mbadiema kaanga l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka akangawɔ, koko mbala efula alako wa lo abuku asɔ ndjoshilaka nɛmɔ l’ɔkɔngɔ. Lo wedi okina, atɔndɔ wa lomba wa lo Bible tshikalaka pondjo pondjo. Vɔ mongaka la wahɔ le anto wasɛna l’oseka etena tshɛ. Etena kadiaso dibuku di’ekila sɔ ndo kakanaso yimba la kɛnɛ kadiaso, ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya dibuku sɔ kambaka la wolo ande, mbuta ate nyuma kande k’ekila dia tokimanyiya dia sho mɛna woho wakokaso nkamba l’alako wa lo Bible lo lɔsɛnɔ laso. (Os. 119:27; Mal. 3:16; Hɛb. 4:12) Lo mɛtɛ, ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya Bible nomɔlomɔka dia tokimanyiya. Kɛsɔ totshutshuyaka dia mbadiaka Bible mbala la mbala!

7. Ngande wakakimanyiya Bible ekambi wa Nzambi dia monga kaamɛ lo nshi y’edjedja?

⁷ Ekɔ yoho kina nto yakɛnɛmɔla Bible lomba la Nzambi. Tɔ kimanyiyaka ekambi wa Nzambi dia monga kaamɛ. Etena kakɔtɔ ase Isariyɛlɛ lo Nkɛtɛ ya daka, vɔ wakadjasɛ lo ahole wotshikitanyi. Amɔtshi wakatonga amundji wa nse, amɔtshi wakalongaka dongalonga ndo akina waki akambi wa dikambɔ. Ngandji k’ase Isariyɛlɛ wakadjasɛka l’ɛtshi ka nkɛtɛ  ɔtɔi, kakakoke nkitakita esadi eto otsha le ase Isariyɛlɛ wakadjasɛka l’osomba okina. Koko Jehowa akakongɛ di’ase Isariyɛlɛ sanganaka kaamɛ lo waaso wotshikitanyi dia vɔ pokamɛka wadielo ndo elembetshielo w’Ɔtɛkɛta ande wakafundama. (Eoh. 31:10-13; Nɛh. 8:2, 8, 18) Ohokanyiya woho wakahombe ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi la kɔlamelo ndjaoka etena kakandakomaka la Jɛrusalɛma, ko mbala mɔtshi mɛnana la miliyɔ y’asekande atɛmɔdi w’oma l’ahole tshɛ w’osomba! Jehowa akakimanyiyaka ekambi ande dia tshikalaka kaamɛ. L’ɔkɔngɔ diko, etena kakayatema etshumanelo k’Akristo, tɔ kakakengama l’apami ndo la wamato wakatɛkɛtaka ɛtɛkɛta efula ndo wakaye oma l’ahole wotshikitanyi, ase woola kana ase ɛngɔnyi. Koko lam’ele vɔ tshɛ wakalangaka Afundelo, vɔ wakatɛmɔlaka Nzambi ka mɛtɛ kaamɛ. Wanɛ wakakome ambetawudi wakashihodiaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi paka l’ekimanyielo k’asekawɔ ambetawudi ndo lo sanganaka kaamɛ la wɔ.​—Ets. 2:42; 8:30, 31.

8. Ngande wakimanyiya Bible ekambi wa Jehowa dia monga kaamɛ ɛlɔ kɛnɛ?

⁸ Lo tshimbo ya Bible, Nzambi kaso ka lomba ekɔ lo ntetemala mbetsha ndo nkimanyiya ekambi ande dia monga kaamɛ. Bible kekɔ l’akambo wa mɛtɛ tshɛ wendana la Jehowa ndo wakombolaso mbeya. Sho sanganaka mbala la mbala lo nsanganya yaso ya l’etshumanelo, y’etshimbedi ndo ya rɛjɔ dia mpokamɛ wadielo ndo elembetshielo w’Afundelo  ndo dia mbaassɛdingola. Diakɔ diele, Bible kekɔ ehomɔ k’ohomba efula kakamba la Jehowa dia nkimanyiya ekambi ande “dia mbokambɛ dihɛka lo dihɛka.”​—Zɛf. 3:9.

9. Naa dionga di’ohomba diakoka tokimanyiya dia sho nshihodia losango la lo Bible? (Luka 10:21)

⁹ Tɔsɛdingole djembetelo kina yɛnya lomba laki Nzambi. Nde akasale dia ntenyi di’Afundelo efula fundama lo yoho yele paka ambadi wele l’okitshakitsha mbahomba nshihodia. (Adia Luka 10:21.) Anto w’oma l’ahole tshɛ mbadiaka Bible. Nomb’ewo kɛmɔtshi akate lo dikambo dia Bible ate: “Tɔ bu tsho dibuku dialeka mbadiema, koko tɔ kekɔ dibuku dialeka mbadiema la yambalo tshɛ oleki abuku akina tshɛ.” Koko paka anto wele l’okitshakitsha ato mbakishihodia ndo mbakamba l’awui wa lɔkɔ.​—2 Kɔr. 3:15, 16.

10. Naa yoho kina yɛnya Bible lomba laki Jehowa?

¹⁰ Sho mbekaka nto lomba la Jehowa lele lo Bible lo yoho kina. Jehowa hakambe l’Afundelo dia tetsha tsho lo olui, koko nde kambaka la wɔ nto dia tetsha ndo tokeketsha l’onto ndo l’onto. Etena kadiaso Ɔtɛkɛta wa Jehowa, sho tshɛ koka mɛna dia Jehowa ndjakiyanyaka lo dikambo di’ɔmɔmɔ la l’atei aso. (Isa. 30:21) Etena kahomanayɛ l’okakatanu ɔmɔtshi, shi mbala efula wɛ ndjaɛkɛka l’afundelo ndo akadia divɛsa dimɔtshi diɛnama oko diɔ diakafundama paka l’ɔtɛ ayɛ? Lo mɛtɛ, Bible kimanyiyaka dia miliyɔ y’anto kishihodia. Ngande wakokatɔ monga l’alako wahete loowe ngasɔ wɔtɔnɛ la ehomba ayɛ? Ekɔ ngasɔ nɛ dia ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya Bible ekɔ la lomba loleki tshɛ l’andja w’otondo.​—2 Tim. 3:16, 17.

11. Ngande wakɛnya Nzambi dia nde keema la shɔnɔdi etena kakafundamaka Bible?

¹¹ Losembwe ekɔ dionga dikina diaki Jehowa. (Eoh. 32:4) Onto lele la losembwe ekɔ onto lele bu la shɔnɔdi ndo Jehowa bu la shɔnɔdi. (Ets. 10:34, 35; Rɔmɔ 2:11) Woho wende bu la shɔnɔdi mɛnamaka oma l’ɛtɛkɛta wakawakambe la wɔ dia mfunda Bible. Efula ka l’atei w’abuku 39 wa ntondo wa lo Bible wakafundama lo Hɛbɛru, ɔtɛkɛta wakashihodiaka ekambi wa Nzambi aha l’okakatanu l’etena kɛsɔ. Koko, lo ntambe ka ntondo T.D., ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ wakayolekaka tɛkɛtama, diakɔ diele abuku 27 w’ekomelo wa lo Bible wakayofundamaka l’ɔtɛkɛta ɔsɔ. Jehowa kombidjanga di’Ɔtɛkɛta ande fundama paka l’ɔtɛkɛta ɔtɔi oto. Ɛlɔ kɛnɛ, anto suke la miliyara enanɛi y’anto wa la nkɛtɛ wekɔ lo ntɛkɛta ɛtɛkɛta efula. Ngande wakoka efula k’anto kɛsɔ mbeka awui wendana la Jehowa?

12. Naa yoho mɔtshi yambokotshama Danyɛlɛ 12:4 lo nshi y’ekomelo nyɛ?

¹² Lo tshimbo y’omvutshi Danyɛlɛ, Jehowa akalake dia lo nshi y’ekomelo, “ewo ka mɛtɛ” katanema lo Bible “kayoyala efula.” Anto efula wayokishihodia. (Adia Danyɛlɛ 12:4.) Yoho mɔtshi yambokoma ewo kɛsɔ efula ele lo tshimbo y’okadimwelo, y’otondjelo, y’okahanyelo wa Bible ndo ekanda walembetshiya Bible. Bible kaya dibuku diamboleka kadimɔma ndo kahanyema l’andja w’otondo. Dikadimwelo dia Bible diatondjama oma le atshunda w’amundji w’okanda ndekaka monga oshinga wolo. Ekambi wa Jehowa wamboleka kadimola Ɔtɛkɛta wa Nzambi, la tshondo kana l’etenyi, l’ɛtɛkɛta ndekana 240 ndo onto tshɛ koka nkondja Bible kɛmɔtshi ofele. Etombelo wele la dui sɔ ele, anto wa lo wedja tshɛ wekɔ lo mbeka awui wendana la “lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo” la ntondo k’ekomelo ndja. (Mat. 24:14) Nzambi kaso ka losembwe nangaka mbisha anto efula diaaso dia vɔ mbeeya lo mbadiaka Ɔtɛkɛta ande. Nde salaka dui sɔ nɛ dia nde tolangaka sho tshɛ efula.

13. Lande na kakokaso mbuta dia Bible mɛtɛ mɛnyaka ngandji ka Jehowa? (Jni. 21:25)

¹³ Bible tokimanyiyaka dia sho nshihodia dia dionga dia Jehowa dioleki woke ele ngandji. (1 Jni. 4:8) Tɔsɛdingole awui wakafunde Jehowa lo Bible ndo wanɛ wakinde kofunda. Nde akatosha paka awui weso l’ohomba l’oyango wa sho monga la diɔtɔnganelo la nde, monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ntatɛ oma ko kakianɛ ndo ndjokondja lɔsɛnɔ la pondjo. Koko, lam’ele Jehowa tolangaka, nde kotolodiyɛ akambo efula wahatakoke nshihodia.​—Adia Joani 21:25.

14. Naa yoho kina yɛnya kɛnɛ kele lo Bible ngandji kaki Nzambi?

¹⁴ Jehowa akɛnya nto ngandji lo woho watoshande diɛsɛ dia sawolaka la nde. Lo Bible, nde hatosha listɛ l’ɛlɛmbɛ lendana la dui dikambo tshɛ dia lo lɔsɛnɔ laso. Koko, nde kambaka l’ɛkɔndɔ w’anto waki mɛtɛ la lɔsɛnɔ, prɔfɛsiya yananda etema ndo l’alako wa shikaa watokimanyiya dia mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna. Lo toho tɔsɔ, mbatokimanyiya Ɔtɛkɛta wa Nzambi dia sho mboolanga ndo mbookitanyiya oma k’ɛse otema.

15. a) Ngande wɛnya Bible dia Jehowa ndjakiyanyaka lo dikambo diaso? b) Lo ndjela osato, yana ya yimato ndjo, ɔnangɛso l’ɔlɔngɔlɔngɔ ndo kadiyɛso k’osombe wekɔ lo nkana yimba la nsɛnɔ y’anto akɔna wa lo Bible? (Eta. 39:1, 10-12; 2 Nku. 5:1-3; Luka 2:25-38)

¹⁵ Bible mɛnyaka dia Jehowa ndjakiyanyaka efula dikambo diaso. Lo woho akɔna? Ɔtɛkɛta ande ndola l’ɛkɔndɔ wɛnya woho wasala anto akambo. Sho koka nshihodia nsaki yawɔ nɛ dia vɔ waki anto waki ‘anto oko sho.’ (Jak. 5:17) Kɛnɛ koleki ohomba ele, naka sho nsɛdingola woho wakandasalɛ anto wele oko sho  akambo, kete tayonga l’akoka wa nshihodia mɛtɛ dia “Jehowa ekɔ la ngandji k’efula ndo la kɛtshi.”​—Jak. 5:11.

16. Wetshelo akɔna wakondjaso lo kɛnɛ kendana la Jehowa etena kadiaso lo Bible dikambo di’anto wakasale munga? (Isaya 55:7)

¹⁶ Bible mɛnyaka ngandji ka Jehowa oya le so lo yoho kina. Afundelo toshikikɛka dia Nzambi kaso hatotokasha etena kasalaso munga. Ase Isariyɛlɛ wakasalɛ Jehowa pɛkato mbala ko mbala, koko lam’akawayatshumoyaka l’otema ɔtɔi, Nzambi akaadimanyiyaka. (Adia Isaya 55:7.) Akristo wa lo ntambe ka ntondo vɔ lawɔ wakeyaka dia Nzambi akaalangaka efula. Lo tshimbo ya nyuma k’ekila, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakeketsha asekande ambetawudi dia vɔ ‘dimanyiya ndo nsamba’ pami kɛmɔtshi kakasale pɛkato ka woke ndo kakayatshumoya. (2 Kɔr. 2:6, 7; 1 Kɔr. 5:1-5) Mbokɛmaka hwe dia Jehowa hakasha atɛmɔdi ande paka l’ɔtɛ wambowosala munga! Koko, la ngandji tshɛ nde mbakimanyiyaka, mbangolaka ndo nde mbalɔmbaka dia vɔ monga angɛnyi ande nto. Nde ndakaka dia nsala woho akɔ waamɛ l’atshi wa pɛkato wayatshumoya ɛlɔ kɛnɛ.​—Jak. 4:8-10.

17. Lande na kele Bible ekɔ woshasha wa diambo efula ngasɔ?

¹⁷ Jehowa akatosha woshasha wa dimɛna efula. Lande na kele Ɔtɛkɛta ande wekɔ woshasha wa diambo efula? Nɛ dia oko wamboteka, Bible tosholɛka lomba, losembwe ndo ngandji kaki Nzambi. Dibuku nɛ mɛnyaka dia Jehowa nangaka dia sho mbeeya. Nde nangaka sho nkoma angɛnyi ande.

18. Ngande wakokaso mɛnya lowando laso lo “woshasha” waki Jehowa, mbuta ate Bible?

¹⁸ Sho hatohombe mbohɛ di’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ “woshasha.” (Jak. 1:17) Nyɛsɔ totetemale mɛnya lowando laso lo woshasha ɔsɔ. Sho koka nsala dui sɔ lo mbadiaka ndo kanaka yimba l’ɛtɛkɛta w’ekila ɛsɔ. Naka sho nsala ngasɔ, kete sho koka monga l’eshikikelo di’ɔnɛ lele Kiɔkɔ yatɔ ayɔtshɔkɔla welo aso ndo ‘tayotana ewo ka Nzambi.’​—Tok. 2:5.