1, 2. a) Akambo akɔna waha la losembwe wakawasalɛ Nabɔta nde l’anande? b) Waonga ahende akɔna wayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ?

APAMI ahende wa kɔlɔ wakafunde pami kɛmɔtshi ɔnɛ ambosala dikambo dimɔtshi dia kɔlɔ efula. Kɛnɛ kakawate kekɔ kashi. Koko wambota dia pami kakɔ ekɔ l’onongo ndo nde pombaka ndjakema. Ohokanyiya woho wakayaoke anto walanga losembwe etena kakawɛnyi pami kaha l’onongo kɛsɔ ndo anande w’apami wadiakema la ave! Ɔsɔ bu tsho ɔkɔndɔ. Ɔsɔ ekɔ dikambo diakasalema mɛtɛ le okambi ɔmɔtshi wa kɔlamelo waki Jehowa wakawelɛka Nabɔta, lakasɛnaka etena kakolɛka nkumekanga Ahaba lo Isariyɛlɛ.—1 Ku. 21:11-13; 2 Ku. 9:26.

² Lo sawo nɛ, tayanga nsɛdingola kɛnɛ kakakomɛ Nabɔta. Tayɔsɛdingola nto munga ka woke kakasale ekumanyi kɛmɔtshi ka kɔlamelo ka lo etshumanelo kɛmɔtshi k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo. Bɛnyɛlɔ pende sɔ diayotɛnya woho wele okitshakitsha ndo dimanyiyana ekɔ ohomba efula naka sho nangaka monga la Jehowa kanyi tshɔi lo dikambo dia losembwe.

3, 4. Woho akɔna w’onto waki Nabɔta, ndo lande na kakandatone nsondja nkumekanga Ahaba ekambɔ kande ka vinyɔ?

³ Nabɔta aki la kɔlamelo le Jehowa etena kaki ase Isariyɛlɛ efula wakayele ɛnyɛlɔ ka kɔlɔ ka nkumekanga Ahaba la Jezabɛlɛ, wadɛnde la kɔlɔ. Vɔ wakatɛmɔlaka Baala, jambizambi ya kashi ndo vɔ kɔnɛmiyaka Jehowa kana ɛlɛmbɛ ande. Koko Nabɔta akɔsaka diɔtɔnganelo diasande la Jehowa la nɛmɔ oleki kaanga lɔsɛnɔ lande hita.

⁴ Adia 1 Nkumi ya dikanga 21:1-3. Etena kakalɔmbɛ Ahaba dia nsomba ekambɔ ka vinyɔ kaki Nabɔta kana dia mbosha ekambɔ ka vinyɔ kekina ka dimɛna efula dia mengɔnya la nde, Nabɔta akatone. Lande na? La dilɛmiɛlɔ tshɛ, nde akalembetshiya ate: “Lo ndjela kanyi ya Jehowa, dimi haafɔnya dia ayonga dimɛna dimi kosha etenyi k’okitɔ ka watshɛmi.” Nabɔta akatone kɛnɛ kakɔɔlɔmbɛ nkumekanga Ahaba nɛ dia dui sɔ diakalɔshanaka la ɔlɛmbɛ wakasha Jehowa ase Isariyɛlɛ dia nsondja etenyi k’okitɔ ka nkumbo lo pondjo. (Lɛw. 25:23; Wal. 36:7) Mbokɛmaka hwe dia Nabɔta akakitanyiyaka Jehowa.

5. Kakɔna kakasale Jezabɛlɛ dia nde nkondja ekambɔ ka vinyɔ kaki Nabɔta?

⁵ Lam’akatone Nabɔta dia nsondja ekambɔ kande ka vinyɔ, nkumekanga Ahaba nde la wadɛnde wakasale akambo wa kɔlɔ efula. Dia nkondja ekambɔ kakɔ ka vinyɔ, Jezabɛlɛ wadi aki nkumekanga akalɔmbɛ apami ahende dia mfunda Nabɔta lo mbomamatanyɛ onongo wakinde kosala. Etombelo waki la dui sɔ ele, Nabɔta nde la anande wakadiakema. Kakɔna kakasale Jehowa lo dikambo dia kɔlɔ diaha la losembwe sɔ?

6, 7. Ngande wakɛnya Jehowa dia nde nangaka losembwe, ndo lande na kakahombe dui sɔ nsamba ase nkumbo ndo angɛnyi wa Nabɔta?

⁶ Aha la ntshimbatshimba, Jehowa akatome Elidja dia tohomana la Ahaba. Elidja akatɛ Ahaba dia nde ekɔ ondjakanyi ndo wovi. Yɛdikɔ yakɔna yakɔshi Jehowa? Ahaba, wadɛnde ndo anande wakahombe ndjakema oko wakadiakema Nabɔta la anande.—1 Ku. 21:17-25.

⁷ Nkumbo kaki Nabɔta ndo angɛnyi ande waki la lɔkɔnyɔ l’efula l’ɔtɛ w’akambo wa kɔlɔ efula wakasale Ahaba. Koko Jehowa akɛnyi akambo waha la losembwe asɔ ndo aha la ntshimbatshimba nde akasale dui dimɔtshi. Dui sɔ diakahombe mbasamba. Koko, ondo okitshakitsha awɔ ndo wɛkamu awɔ le Jehowa wakɔtɔ l’ohemba l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakayosalema oma laasɔ.

8. Kakɔna kakasale Ahaba etena kakandoke losango la Jehowa, ndo etombelo akɔna waki la dui sɔ?

⁸ Etena kakoke Ahaba yɛdikɔ yakɔshi Jehowa lo dikambo diande, “nde akaatshatsha ahɔndɔ ande ndo akalɔtɛ akoto. Nde akakile mbo ya ndɛ, aketamaka lo akoto ndo akakɛndakɛndaka ele demba kɔmɔ.” Ahaba akayakitshakitsha. Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Jehowa akatɛ Elidja ate: “Lam’ele nde amboyakitshakitsha la ntondo kami, dimi hantela mpokoso etena kekende la lɔsɛnɔ. Dimi layoyela mpokoso lo luudu lande lo nshi y’ɔnande.” (1 Ku. 21:27-29; 2 Ku. 10:10, 11, 17) Jehowa, “ɔsɛdingodi w’etema,” ɔnɛ lakoka mɛna woho weso mɛtɛ akoke Ahaba kɛtshi.—Tok. 17:3.

9. Lande na kaki okitshakitsha tshondo y’ekokelo le ase nkumbo ndo angɛnyi wa Nabɔta?

⁹ Etena kakoke ase nkumbo ndo angɛnyi wa Nabɔta dia nkumbo ka Ahaba wakahombe ndjolongola dilanya paka l’ɔkɔngɔ wa Ahaba mvɔ, dui sɔ diakakoke mbidja mbetawɔ kawɔ le  Nzambi l’ohemba. Koko okitshakitsha akahombe mbakimanyiya dia nkokɛ mbetawɔ kawɔ. Lande na? Naka vɔ monga l’okitshakitsha, kete wakahombe ntetemala ntɛmɔla Jehowa, wele l’eshikikelo dia Nzambi hakokaki pondjo nsala akambo aha la losembwe. (Adia Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 32:3, 4.) Lo nshi yayaye, ase nkumbo ka Nabɔta wayɔtshɔkwama lo mɛna wakiwɔ wa ngandji lo eolwelo. Dui sɔ diayonga losembwe la kokele le Nabɔta la anande. (Jɔbɔ 14:14, 15; Jni. 5:28, 29) Onto lele l’okitshakitsha mbeyaka dia “Nzambi ka mɛtɛ ayolombosha anto l’ɔtɛ wa kɛnɛ tshɛ kasalawɔ, mbidja ndo dikambo tshɛ dioshɛmi, oyadi di’ɔlɔlɔ kana dia kɔlɔ.” (Ond. 12:14) Jehowa sɛdingolaka akambo wahateye. Ɔnkɔnɛ, okitshakitsha tokokɛka diaha sho nshisha mbetawɔ kaso le Jehowa.

10, 11. a) Akambo akɔna wakoka mbidja yoho yaso ya mɛna losembwe l’ohemba? b) Lo toho takɔna tayotokokɛ okitshakitsha?

¹⁰ Ayoyosala naka dikumanyi wambɔsa yɛdikɔ mɔtshi yahayashihodia kana yahayetawɔ? Ɛnyɛlɔ, ayoyosala naka wɛ kana onto ɔmɔtshi lokayɛ ngandji amboshisha ɔkɛndɛ ɔmɔtshi l’olimu wa Jehowa? Ayoyosala naka olonganyi ayɛ, ɔnayɛ, kana ɔngɛnyi ayɛ wa ma ma ambotshanyema ko wɛ hetawɔ yɛdikɔ ya dikumanyi? Ayoyosala naka wɛ shikikɛka dia dikumanyi wakasale munga lo mboka onto ɔmɔtshi lakasale pɛkato kɛtshi? Akambo asɔ koka mbidja mbetawɔ kaso le Jehowa ndo lo  yoho yalɔmbɔlande etshumanelo ɛlɔ kɛnɛ l’ohemba. Ngande wakoka okitshakitsha kokokɛ naka wɛ ambohembama lo dikambo dimɔtshi dia ngasɔ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole toho tohende.

¹¹ Ntondotondo, naka sho monga l’okitshakitsha, kete tayetawɔ dia sho hateye oseka vuiwui tshɛ. Kaanga naka sho fɔnyaka dia sho mbeyaka kiambokambo tshɛ yendana la dikambo diakɔ, paka Jehowa mbeya kɛnɛ kele lo otema w’onto. (1 Sa. 16:7) Naka sho mbohɔ dui sɔ, kete l’okitshakitsha tshɛ tayosuya dia tekɔ l’elelo ndo sho pombaka ntshikitanya ekanelo kaso. Dui dia hende, naka tambɛna kana wambotosalɛ akambo aha la losembwe, okitshakitsha ayotokimanyiya dia sho monga la okitanyiya ndo solo dia lotutsha ndo nkonga dia Jehowa nɔngɔsɔla dikambo diakɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Akambo wayonga dimɛna le wanɛ woka Nzambi ka mɛtɛ wɔma.” Bible mbutaka nto ɔnɛ: “Koko akambo hawotonga dimɛna le kanga kɔlɔ ndo nshi yande . . . hayototaloyama.” (Ond. 8:12, 13) Naka sho ntetemala monga la okitshakitsha, kete sho la wanɛ tshɛ wendana la dikambo diakɔ tayokondja wahɔ.—Adia 1 Petero 5:5.

12. Ɔkɔndɔ akɔna wayangaso nsɛdingola, ndo lande na?

¹² Akristo wa lo ntambe ka ntondo wa la Atiyɔka wa la Suriya wakahomana la dikambo dimɔtshi diakadje okitshakitsha awɔ ndo woho wakiwɔ suke dia dimanyiyana l’ohemba. Nyɛsɔ tɔsɛdingole ɔkɔndɔ akɔ ndo tokambe la wɔ dia nsɛdingola dionga diaso lo kɛnɛ kendana la dimanyiyana. Dui sɔ mbeyaka tokimanyiya dia nshihodia lande na kakoka Jehowa nkamba l’anto wele keema kokele aha la nkɔkɔla atɔndɔ ande.

13, 14. Ɛkɛndɛ akɔna waki la ɔpɔstɔlɔ Petero, ndo ngande wakandɛnya dia nde aki la dihonga?

¹³ Ɔpɔstɔlɔ Petero aki ekumanyi kakalekaka mbeyama dimɛna le Akristo wa lo ntambe ka ntondo. Nde aki ɔngɛnyi wa laande wa Yeso ndo wakawosha ɛkɛndɛ wa weke efula. (Mat. 16:19) Ɛnyɛlɔ, l’ɔnɔnyi 36, Petero akatomama dia tosambisha Kɔnɛliyo ndo onto tshɛ laki lo luudu lande. Lande na kakidiɔ dui dia laande? Nɛ dia Kɔnɛliyo komonga ose Juda, nde aki ose Wodja laki kominya mpota. Etena kakalongola Kɔnɛliyo la wanɛ waki lo luudu lande nyuma k’ekila, Petero akashikikɛ dia vɔ wakakoke batizama oko Akristo. Nde akate ate: “Onde onto ɔmɔtshi kokaka nshimba ashi diaha anto anɛ wambolongola nyuma k’ekila oko sho batizama?”—Ets. 10:47.

¹⁴ Lo ɔnɔnyi 49, apɔstɔlɔ la dikumanyi dia la Jɛrusalɛma wakasangana dia mbɔsa yɛdikɔ dia kana Akristo w’ase Wedja pombaka minyɛma mpota. Lo losanganya lɔsɔ, la dihonga tshɛ Petero akohola anangɛso dia ndamɛ akɛnyi ase Wedja waki kominyɛma mpota walongola nyuma k’ekila. Kɛnɛ kakɛnyi Petero kɛsɔ mbakakimanyiya olui-walɔmbɔla dia mbɔsa yɛdikɔ. (Ets. 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Oyadi Akristo w’ase Juda kana w’ase Wedja wakahombe monga la lowando l’ɔtɛ waki Petero la dihonga dia mbuta woho waki akambo. Akahombe monga wɔdu le Akristo asɔ wa lo ntambe ka ntondo dia ndjaɛkɛ le pami ka kɔlamelo ndo kambotshunda kɛsɔ!—Hɛb. 13:7.

15. Munga kakɔna kakasale Petero etena kakinde la Atiyɔka wa la Suriya? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

¹⁵ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa losanganya la la Jɛrusalɛma, Petero akembola ase Atiyɔka wa la Suriya. Lam’akinde lɛkɔ, nde aketsha etena kɛmɔtshi kaamɛ la anango w’ase Wedja. Tokanyiya yema wetshelo w’efula wakawakondja oma lo ewo ndo akambo wakahomana la Petero. Koko, ondo vɔ wakaambe ndo wakanyange etena kakatshike Petero ndɛ la wɔ la shashimoya. Petero akasɛngiya Akristo akina w’ase Juda, mbidja ndo Baranaba dia nsala woho akɔ waamɛ. Lande na kakasale ekumanyi k’Okristo kambotshunda kɛsɔ munga ka woke ka  ngasɔ kakakoke kaanga mbidja diatɔnelo lo etshumanelo? Dimbola dioleki ohomba ele, wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma lo munga kakasale Petero wakoka tokimanyiya naka ɛtɛkɛta kana etsha w’ekumanyi kɛmɔtshi wambotonyangiya?

16. Ngande wakangɔma Petero, ndo ambola akɔna wonyiyama?

¹⁶ Adia Ngalatiya 2:11-14. Petero akayonga la wɔma w’onto. (Tok. 29:25) Petero akeyaka woho wakayaokaka Jehowa lo dikambo di’ase Wedja. Koko, nde akokaka wɔma dia Akristo w’ase Juda wakanya mpota wakaye oma Jɛrusalɛma wayowɔnyɔla l’ɔtɛ wakinde kaamɛ l’Akristo w’ase Wedja. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akatɛ Petero dia nde aki kanga dungi pende. Lande na? Nɛ dia Pɔɔlɔ akoke Petero amɛ ase Wedja lo losanganya laki la Jɛrusalɛma lo ɔnɔnyi 49. (Ets. 15:12; Ngal. 2:13, nɔtɛ) Ngande wakahombe nsala Akristo w’ase Wedja wele Petero akanyangiya? Onde vɔ wakahombe mbetawɔ dia ntakana? Onde Petero akahombe nshisha ɛkɛndɛ ande l’ɔtɛ wa munga kande?

17. Wahɔ akɔna wakakondja Petero oma lo edimanyielo ka Jehowa?

¹⁷ Petero aki la okitshakitsha ndo aketawɔ engwelo k’oma le Pɔɔlɔ. Afundelo hawote dia Petero akashisha kaanga ɔkɛndɛ ande ɔtɔi. Lo mɛtɛ, nde akayosambiyama la nyuma dia mfunda mikanda ehende wakayokoma etenyi kɛmɔtshi ka Bible. Lo mukanda ande wa hende, nde akelɛ Pɔɔlɔ ɔnɛ “ɔnangɛso la ngandji.” (2 Pet. 3:15) Munga kakasale Petero akahombe mbisha Akristo w’ase Wedja paa efula. Koko, Yeso lele ɔtɛ w’etshumanelo akatetemala nkamba la nde. (Ɛf. 1:22) Anangɛso l’akadiyɛso wa lo etshumanelo waki la diaaso dia mbokoya Yeso la She lo dimanyiya Petero. Tekɔ lo nongamɛ dia ndooko onto layetawɔ ntakana l’ɔtɛ wa munga k’onto lele bu kokele.

18. Etena kakɔna keso l’ohomba wa monga la Jehowa kanyi tshɔi lo dikambo dia losembwe?

¹⁸ Dikumanyi dia kokele komonga lo etshumanelo k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo, ndo ndooko dikumanyi diele kokele lo etshumanelo k’Akristo ɛlɔ kɛnɛ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Sho tshɛ salaka munga mbala efula.” (Jak. 3:2, nɔtɛ) Ekɔ wɔdu nsuya dui sɔ, ko kakɔna kayotosala etena kayotɛna shoamɛ dikɔmɔ di’ɔnangɛso ɔmɔtshi? Onde tayonga la Jehowa kanyi tshɔi lo dikambo dia losembwe? Ɛnyɛlɔ, kakɔna kayoyosala naka ekumanyi kɛmɔtshi ambota dui dimɔtshi diɛnama oko diayonga kɔlɔ? Onde wɛ ayetawɔ ntakana naka ekumanyi kɛmɔtshi ambota dui dimɔtshi diambokonyangiya kana diambokohomuya? Lo dihole dia nkanyiya mbala kakɔ ɔtɔi dia ɔnangɛso akɔ hahombe monga ekumanyi, onde la solo dia lotutsha tshɛ wɛ ayendɛ le Yeso lele ɔtɛ w’etshumanelo? Lo dihole dia mbika washo lo munga kakɔ, onde wɛ ayohɔ efula k’ɛnɔnyi wambokamba ɔnangɛso la kɔlamelo? Naka ɔnangɛso lakakosalɛ kɔlɔ ekɔ lo ntetemala nkamba oko ekumanyi kana nde ambokondja ndo ɛkɛndɛ ekina, onde wɛ ayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo dikambo diande? Naka wɛ monga suke dia dimanyiya, kete wɛ ekɔ lo mɛnya dia wɛ la Jehowa nyekɔ kanyi tshɔi lo dikambo dia losembwe.—Adia Mateo 6:14, 15.

19. Kakɔna kambotoyashikikɛ dia nsala?

¹⁹ Lam’ele sho nangaka losembwe, tekɔ lo kongɛ l’asolo walomɔlomɔ lushi layonya Jehowa akambo waha la losembwe tshɛ woye oma le Satana la dikongɛ diande dia kɔlɔ lo pondjo. (Isa. 65:17) Etena kakatakonge dui sɔ, naka wambotosalɛ akambo aha la losembwe, nyɛsɔ tetawɔ l’okitshakitsha tshɛ dia ondo hateye vuiwui tshɛ yendana la dikambo diakɔ ndo la lolango tshɛ todimanyiya wanɛ watosalɛ kɔlɔ. Naka sho nsala ngasɔ, kete tayonga la Jehowa kanyi tshɔi lo dikambo dia losembwe.