1. Lande na kele anto efula ɛlɔ kɛnɛ hawoyaɛkɛ lo Bible?

 ƐLƆ kɛnɛ, anto efula haweye le na akokawɔ ndjaɛkɛ. Vɔ ndjambolaka dia kana anto walɛmiyawɔ, ɛnyɛlɔ ase pɔlitikɛ, ambewi wa siansɛ ndo amundji w’ekanda ndjakiyanyaka mɛtɛ dikambo diawɔ. Ndo nto, vɔ bu la dilɛmiɛlɔ di’efula otsha l’ewandji wa lo Lokristokristo. Diakɔ diele vɔ hawoyaɛkɛ lo Bible, dibuku diasɛma ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ dia vɔ kitanyiyaka awui wa lɔkɔ.

2. Lo yoho yɔtɔnɛ l’Osambo 119:160, lo dikambo diakɔna diakokaso monga l’eshikikelo?

² Oko weso ekambi wa Jehowa, tekɔ l’eshikikelo dia nde ekɔ “Nzambi k’akambo wa mɛtɛ” ndo ɔnɛ nde tokombolɛka nshi tshɛ kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le so. (Os. 31:5; Isa. 48:17) Sho mbeyaka dia sho koka ndjaɛkɛ lo kɛnɛ kadiaso lo Bible. Ndo sho mbetawɔka kɛnɛ kadiaso lo Bible nɛ dia “tshondo y’ɔtɛkɛta [wa Nzambi] wekɔ mɛtɛ.” b (Adia Osambo 119:160.) Sho mbetawɔka kɛnɛ kakafunde ombewi ɔmɔtshi wa Bible ate: “Ndooko fushi ya kashi lo kɛnɛ kata Nzambi ndo tshɛ katande kotshamaka. Ekambi wa Nzambi koka ndjaɛkɛ lo kɛnɛ katande nɛ dia vɔ ndjaɛkɛka le Nzambi kakate awui akɔ.”

3. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?

³ Ngande wakokaso nkimanyiya anto akina dia ndjaɛkɛ l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi oko wayaɛkɛso lɔkɔ? Nyɛsɔ tokane yimba l’ɛkɔkɔ esato wɛnya lande na kakokaso ndjaɛkɛ lo Bible. Tayɔsɛdingola woho wele kɛnɛ kofundami lɔkɔ kekɔ mɛtɛ, okotshamelo wa prɔfɛsiya ya lo Bible ndo wolo wele la Bible wa ntshikitanya nsɛnɔ y’anto.

4. Lande na kafɔnya anto amɔtshi dia Bible kambotshikitanyema?

⁴ Jehowa Nzambi akakambe l’apami oko 40 wa kɔlamelo dia mfunda abuku wa lo Bible. Koko, ndooko efundelo wa ntondo wa l’anya weke laso polo ɛlɔ kɛnɛ. c Efundelo tshɛ wa l’anya wele laso ele wɛnɛ wakasangɔma losangɔma. Dui sɔ konyaka anto amɔtshi dia ndjambola dia kana kɛnɛ kadiaso lo Bible ɛlɔ kɛnɛ kekɔ mɛtɛ kɛnɛ kakafundama l’etatelo. Onde wɛ amboyambolaka woho wakokaso ndjashikikɛ dia dui sɔ diakasalema?

5. Ngande wakasangɔma Afundelo wa lo Hɛbɛru? (Enda osato wa lo lohoso.)

⁵ L’oyango wa nkokɛ losango lakasambiyama, Jehowa akatɛ ekambi ande dia lisangola. Nde akadjangɛ nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ dia ndjasangolɛ kɔpi yawɔ hita y’Ɛlɛmbɛ. Nde akasɔnɛ ase Lɛwi dia mbetshaka anto ɛlɛmbɛ ɛsɔ. (Eoh. 17:18; 31:24-26; Nɛh. 8:7) L’ɔkɔngɔ w’ase Juda tshungɔma oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, olui ɔmɔtshi w’asangodi wa tomanamana wakatatɛ nsangola kɔpi efula y’Afundelo wa lo Hɛbɛru. (Ɛz. 7:6, nɔtɛ.) Apami asɔ wakayasha l’otema ɔtɔi l’olimu awɔ. L’ɔkɔngɔ diko, asangodi wakatatɛ aha tsho la mbadia tɔtɛkɛta, koko ndo alɛta dia vɔ ndjashikikɛ dia wakasangodi oseka vuiwui tshɛ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, l’ɔtɛ wele anto bu kokele, tɔkɔmɔkɔmɔ takɔtɔ l’efundelo wa lo Bible. Koko, lam’ele kɔpi efula y’efundelo akɔ waamɛ yakasangɔma, laasɔ tɔkɔmɔkɔmɔ tɔsɔ takakoke ndjoshɔma l’ɔkɔngɔ. Lo woho akɔna?

6. Ngande wakakoke dikɔmɔ dia lo kɔpi ya Bible mbishɔma?

⁶ Ambewi w’awui wa lo Bible wa nshi nyɛ wekɔ la yoho ya dimɛna ya mbishola tɔkɔmɔkɔmɔ takasale wanɛ wakasangola Bible. Tɔshi ɛnyɛlɔ: Ohɔsa di’anto 100 wambɔsɔnama dia nsangola efundelo ɛmɔtshi wakafundama l’anya. Onto ɔmɔtshi l’atei w’anto asɔ ambosala kɔmɔkɔmɔ lo kɔpi kande. Yoho mɔtshi yakokaso mbishola kɔmɔkɔmɔ shɔ ele lo mbɛdika kɔpi kande la kɔpi y’anto akina tshɛ. Woho akɔ waamɛ mbele, lo mbɛdika kɔpi efula ya Bible yakafundama l’anya, ambewi wa Bible wekɔ l’akoka wa mbishola dikɔmɔ kana awui wakakoke mbohɛ osangodi ɔmɔtshi.

7. Ngande wakasangola asangodi wa Bible awui wa lo Bible la yambalo y’efula?

⁷ Wanɛ wakasangola kɔpi ya Bible ya l’anya wakayasha paa dia nsala olimu ɔsɔ dimɛna dimɛna. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi kashikikɛ dikambo sɔ. Kɔpi k’otondo k’Afundelo wa l’anya koleki edja ekɔ kɛnɛ kakasangɔma l’ɔnɔnyi wa 1008 kana wa 1009 T.D. Kɔpi kɛsɔ mbelamɛka ɔnɛ Codex Leningrad. Koko atete edja, kɔpi efula y’efundelo wa l’anya wa Bible ndo tenyi di’efundelo wa l’anya diakashɔma ɛnɔnyi oko 1000 la ntondo ka Codex Leningrad. Onto ɔmɔtshi koka mfɔnya dia l’ɔkɔngɔ wa nsangola ko nsangola efundelo wa l’anya ɛsɔ l’edja kolekanyi ɛnɔnyi 1000, efundelo wa lo Codex Leningrad hawotoleka mfɔna l’efundelo wa l’anya wamboleka edja ɛsɔ. Koko aha ngasɔ mbediɔ. Ambewi wa Bible wanɛ wakɛdika efundelo wa ntondo wa l’anya la wɛnɛ wakayoshɔmaka l’ɔkɔngɔ, wakɛnyi dia kaanga mbakawatshikitana yema lo tɔtɛkɛta, tshondo ya losango la lo Bible lakakokamɛ.

8. Otshikitanu akɔna wele lam’asa kɔpi y’Afundelo wa lo Grɛkɛ la kɔpi y’edjedja y’abuku w’ase andja ɔnɛ?

⁸ Akristo wa lo ntambe ka ntondo vɔ lawɔ wakasangola kɔpi y’Afundelo wa lo Hɛbɛru. Vɔ wakasangola la yambalo tshɛ kɔpi y’abuku 27 y’Afundelo wa lo Grɛkɛ. Kɔpi shɔ mbakawakambe la yɔ lo nsanganya ndo l’olimu awɔ w’esambishelo. L’ɔkɔngɔ wa nde mbɛdika  efundelo wa l’anya w’Afundelo wa lo Grɛkɛ la efundelo ekina wakasangɔma l’etena kakɔ kaamɛ, nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui wa Bible akate ate: “Lo tshɛ, taya la kɔpi efula y’Afundelo wa lo Grɛkɛ ɛlɔ kɛnɛ, . . . oleki abuku akina tshɛ.” Dibuku dimɔtshi (Anatomy of the New Testament) mbutaka ɔnɛ: “Sho tshɛ koka monga l’eshikikelo dia kɛnɛ kadiaso lo ekadimwelo ka nshi nyɛ [k’Afundelo wa lo Grɛkɛ] kekɔ la losango lakɔ laamɛ lakafunde afundji w’edjedja.”

9. Lo ndjela Isaya 40:8, kakɔna kele mɛtɛ lo kɛnɛ kendana la losango la lo Bible?

⁹ Welo wa l’otema ɔtɔi wakadje asangodi efula l’edja k’ɛnɔnyi nkama wakakimanyiya dia sho monga la Bible kele l’awui wa shikaa wekaso ndo wadiaso ɛlɔ kɛnɛ. d Aha la taamu, Jehowa mbakasale dia losango lande otsha le anto wele l’etema w’ɛlɔlɔ kokamɛ mɛtɛ. (Adia Isaya 40:8.) Lo mɛtɛ, anto amɔtshi koka mbuta dia woho wakakokamɛ losango la lo Bible oto hɛnya dia lɔ lakasambiyama oma le Nzambi. Laasɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole kakianɛ tolembetelo tɔmɔtshi tɛnya dia Bible kakasambiyama oma le Nzambi.

10. Sha ɛnyɛlɔ ka prɔfɛsiya kɛmɔtshi kakakotshama kashikikɛ mɛtɛ ka 2 Petero 1:21. (Enda esato.)

¹⁰ Bible kekɔ la prɔfɛsiya efula yakakotshama. Mɔtshi l’atei ayɔ yakakotshama ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ wa yɔ fundama. Ɔkɔndɔ shikikɛka dia prɔfɛsiya shɔ yakakotshama. Dui sɔ hatambiya nɛ dia sho mbeyaka dia Jehowa mbele Kiɔkɔ ya prɔfɛsiya ya lo Bible. (Adia 2 Petero 1:21.) Tokanyiya dia prɔfɛsiya yendana l’ɔkwɛlɔ w’osomba w’edjedja wa Babilɔna. Lo ntambe k’enanɛi N.T.D., omvutshi Isaya akasambiyama dia mbuta di’osomba wa wolo efula wa Babilɔna wayɔlɛndjama. Nde akasha ndo lokombo l’onto lakahombe nɛndja osomba akɔ, mbuta ate Kurɔ. Ndo nde akate shikaa woho wakahombe dui sɔ salema. (Isa. 44:27–45:2) Isaya akatatshi nto dia l’ekomelo Babilɔna ayolanyema ndo ayotshikala tɔngɔ to. (Isa. 13:19, 20) Kɛsɔ mɛtɛ mbakasalema.  Babilɔna kakakɔ l’anya w’ase Mediya la Pɛrɛsiya lo 539 N.T.D., ndo dihole diaki osomba ɔsɔ diaya tota di’ave.​—Enda vidɛo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ Bible kakatatshi di’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna lo kɔpi ka l’Ɛtɛrnɛtɛ ka dibuku Ngɛnangɛnaka la lɔsɛnɔ pondjo pondjo!, wekelo 03, dui di’ohomba dia 5.

11. Kɔndɔla woho wakotshama Danyɛlɛ 2:41-43 ɛlɔ kɛnɛ.

¹¹ Okotshamelo wa prɔfɛsiya ya lo Bible bu tsho dui diakasalema lo nshi yakete. Tekɔ lo mɛna prɔfɛsiya yakotshama ndo ɛlɔ kɛnɛ. Tɔshi ɛnyɛlɔ k’okotshamelo wa diambo wa prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ kendana la wedja waheme andja w’otondo, Angleterre la Amérique. (Adia Danyɛlɛ 2:41-43.) Prɔfɛsiya kɛsɔ kakatatshi dia lowandji lɔsɔ layonga “yema ya wolo” oko lowolo ndo yema “wɔdu” oko diwomba. Ndo ɛlɔ kɛnɛ, sho koka mɛna dia dui sɔ diekɔ mɛtɛ. Grande-Bretagne la Amérique wakɛnya dia wekɔ la wolo wele oko lowolo lo woho wakiwɔ la shingiya ya wolo lo nɛndja ata akɔ ahende wa l’andja w’otondo ndo lo ntetemala monga l’asɔlayi woleki wolo. Koko wolo wa lowandji lawɔ wekɔ lo kitshakitshama oma le ambolami awɔ wanɛ wahakɔhɛ la nkɛndakɛnda lo toshinga dia mamɛ lotshungɔ lawɔ oma lo tshimbo ya wanɛ wamɛ lotshungɔ l’ase elimu ndo ya wanɛ wawana mbala efula l’amundji w’ekanda ndo l’ewandji wa wodja. Atete edja, nomb’ewo kɛmɔtshi l’awui wa pɔlitikɛ akate ate: “Lo wedja tshɛ wele la demɔkrasi l’andja w’otondo, ndooko wodja wamboleka mbatɔna ɛlɔ kɛnɛ l’awui wa pɔlikɛ oko États-Unis.” Ndo Angleterre etenyi kekina ka lowandji lɔsɔ laheme andja w’otondo, aki oma la mbatɔna lo yoho ya laande l’ɛnɔnyi weke kambeta ɛnɛ l’ɔtɛ wewɔ hawosange lolimi lo woho wa diɔtɔnganelo diahomba monga lam’asawɔ la wedja wakenga Union européenne. Diatɔnelo sɔ diamboshimba Angleterre la Amérique, lowandji laheme andja w’otondo dia mbɔsa tɛdikɔ ta wolo.

12. Prɔfɛsiya ya lo Bible tetawoyaka dui diakɔna?

¹² Prɔfɛsiya efula ya lo Bible yamboshilaka kotshama keketshaka wɛkamu aso l’alaka waki Nzambi wendana la nshi yayaye. Sho ndjaokaka oko wakayaoke omembi w’esambo lakalɔmbɛ Jehowa ate: “Dimi kombolaka panda kayɛ, nɛ dia ɔtɛkɛta ayɛ kele elongamelo kami.” (Os. 119:81) Lo Bible, Jehowa akatosha l’ɔlɔlɔ tshɛ “nshi yayaye ndo elongamelo.” (Jɛr. 29:11) Elongamelo kaso kendana la nshi yayaye halemanɛ la welo wadja anto, koko tɔ nemanɛka l’alaka wa Jehowa. Nyɛsɔ totetemale nkeketsha wɛkamu aso l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi lo monga ambeki w’eshika wa prɔfɛsiya ya lo Bible.

13. Lo ndjela Osambo 119:66, 138, naa djembetelo kina yɛnya lande na kakokaso ndjaɛkɛ lo Bible?

¹³ Dia nkondja djembetelo kina yɛnya lande na kakokaso ndjaɛkɛ lo Bible, tɔsɛdingole etombelo w’amɛna wakondja anto etena kayelawɔ alako wa lɔkɔ. (Adia Osambo 119:66, 138.) Ɛnyɛlɔ, atshukanyi waki suke la ndjaka diwala diawɔ waya nto l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wakawakambe l’alako wa lo Bible. Anawɔ kondjaka wahɔ lo monga lo nkumbo k’Akristo kele ambutshi ndjakiyanyaka dikambo diawɔ ndo mbaokaka ngandji.​—Ɛf. 5:22-29.

14. Kɔndɔla ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi kɛnya dia nkamba l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible tshikitanyaka nsɛnɔ y’anto lo yoho yokeki dimɛna.

¹⁴ Lo nkamba l’alako wa lomba wa lo Bible, kaanga andjakanyi wa waale efula wakayotshikitanyaka yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ. Tende woho wakakimanyiya alako wa lɔkɔ ose lokanu ɔmɔtshi lakawelɛka Jack. e Nde aki  otshi w’awui w’esehe ndo nde akeyamaka oko onto laki waale efula l’atei w’anto wakawafundɛ dilanya dia nyɔi. Koko lushi lɔmɔtshi, Jack akadjasɛ etena kakekaka anangɛso amɔtshi Bible l’onto ɔmɔtshi. Nde akanandema lo woho wakalɔmbɔlaka anangɛso wekelo wa Bible la ngandji tshɛ, ko nde lawɔ akatatɛ mbeka Bible. Nde akakambe l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible lo lɔsɛnɔ lande. Lɔkɛwɔ ndo lonto lande lakatatɛ ntshikitana lo yoho ya dimɛna efula. L’edjedja ka wonya, Jack akayokotshaka kɛnɛ kalɔmbama dia nkoma opandjudi wahatabatizama. Ndo nde akayobatizamaka. Nde akasambisha anto akina awui wendana la Diolelo dia Nzambi l’ohetoheto ndo nde akakimanyiya oko anto anɛi dia mbeka akambo wa mɛtɛ. Lam’akakoke lushi lakawahombe mbodiaka, ko Jack amboshila ntshikitanya dionga diande. Avɔka ande ɔmɔtshi akate ate: “Jack aya bu onto akɔ laamɛ lakameyaka ambeta ɛnɔnyi 20. Wetshelo w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wambotshikitanya lɔsɛnɔ lande.” Kaanga mbakawadiake Jack, ɛnyɛlɔ kande mɛnyaka dia sho kokaka ndjaɛkɛ l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo ɔnɛ vɔ wekɔ la wolo wa ntshikitanya nsɛnɔ y’anto lo yoho yoleki dimɛna.​​—Isa. 11:6-9.

15. Ngande wele woho wakamba ekambi wa Jehowa l’akambo wa mɛtɛ mbaatshikitanyaka l’anto akina ɛlɔ kɛnɛ? (Enda osato.)

¹⁵ Ekambi wa Jehowa wekɔ kaamɛ l’ɔtɛ wakambawɔ l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. (Jni. 13:35; 1 Kɔr. 1:10) Wɔladi ndo kaamɛ kaso kekɔ diambo efula nɛ di’anto efula wa l’andja ɔnɛ wambatɔna l’ɔtɛ w’awui wa pɔlitikɛ, wa nkoho y’alemba ndo l’ɔtɛ wa dihole diele l’onto lo tshunda. Kaamɛ kele l’atei w’ekambi wa Jehowa kakonge la shɛngiya y’efula le ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi welɛwɔ Jean. Nde akole lo wodja ɔmɔtshi wa l’Afrikɛ. Etena kakatombe ta dia lam’asa ase wodja, nde akɔtɔ l’olimu w’ɔsɔlayi, koko l’ɔkɔngɔ diko nde akayolawɔka otsha lo wodja okina wakasukana la wɔ. Lɛkɔ, nde akatohomana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa.  Jean mbutaka ate: “Lakeke di’anto wa l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ hawoyatambiya l’awui wa pɔlitikɛ ndo diatɔnelo bu lam’asawɔ. Koko, vɔ mbokanaka ngandji lam’asawɔ.” Nde tetemalaka mbuta ate: “Lakakambe la lɔsɛnɔ lami dia mamɛ wodja ami. Koko lam’akamayekaka akambo wa mɛtɛ, lakayolambolaka Jehowa lɔsɛnɔ lami.” Jean akatshikitana tshɛ lo tshɛ. Lo dihole dia ndɔshana l’anto w’oma l’ahole akina, etena kɛnɛ nde ewoyaka onto tshɛ lahomana la nde losango la wɔladi l’oma lo Bible. Woho wambokimanyiya alako wa lo Bible anto w’oma lo wedja wotshikitanyi mɛnyaka dia sho kokaka ndjaɛkɛ l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

16. Lande na kele ekɔ ohomba nkeketsha wɛkamu aso l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi?

¹⁶ Oko wataleke ntshɔ andja ɔnɛ otsha lo kɔlɔ, wɛkamu aso l’akambo wa mɛtɛ wayɔtɔ l’ohemba. Anto amɔtshi mbeyaka mpemba totshutshuya dia sho monga la taamu ɔnɛ Bible bu mɛtɛ kana lo woho wakasɔnɛ Jehowa ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ dia nɔmbɔlaka atɛmɔdi ande ɛlɔ kɛnɛ. Koko naka sho mbetawɔ di’Ɔtɛkɛta wa Nzambi mongaka nshi tshɛ mɛtɛ, kete tayonga l’akoka wa nshika tanga l’ɛlɔshamelo wendana la mbetawɔ kaso. Tayɔsa “yɛdikɔ ya kitanyiyaka wadjango [wa Jehowa] tena tshɛ, polo l’ekomelo.” (Os. 119:112) Sho ‘hatotoka sɔnyi’ mbewoya anto akina awui wendana l’akambo wa mɛtɛ ndo mbaakeketsha dia nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’akambo akɔ. (Os. 119:46) Ndo tayonga l’akoka wa mbikikɛ ekakatanu woleki wolo, mbidja ndo ɛhɛnyɔhɛnyɔ, “la solo dia lotutsha ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ.”​—Kɔl. 1:11; Os. 119:143, 157.

17. Kakɔna katohola divɛsa diaso dia l’ɔnɔnyi?

¹⁷ Tekɔ mɛtɛ la lowando efula le Jehowa lo woho wakandatosholɛ akambo wa mɛtɛ! Akambo wa mɛtɛ asɔ tokimanyiyaka dia monga nge, dia monga la lɔsɛnɔ lele l’oyango ndo toshaka ɛlɔmbwɛlɔ kɛnama hwe l’andja ɔnɛ wambokolɔ dihɔndɔ. Vɔ toshaka elongamelo ka nshi yayaye y’amɛna l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo diaki Nzambi. Divɛsa diaso dia l’ɔnɔnyi wa 2023 diayotokimanyiya dia nkukutɛ elongamelo kaso k’ɔnɛ Ɔtɛkɛta wa Nzambi tshɛ, mbuta ate tshondo y’ɔtɛkɛta akɔ wekɔ mɛtɛ!​—Os. 119:160.