1, 2. a) Ngande wamboleka andja ɔnɛ mbatɔna? b) Ambola akɔna wayotokondja ekadimwelo lo sawo nɛ?

KADIYƐSO kɛmɔtshi ka lo sidɛ k’Erɔpɛ akate lo dikambo dia kɛnɛ kakandɛnyi lo nshi y’akete ate: “Oma ko dikɛnda, lakɛnaka paka awui waha la losembwe. Ko lakatone tshunda di’awui wa pɔlitikɛ dia lo wodja ami ndo lakasukɛ anto wakayangaka di’etshikitanu salema. Diakɔ diele l’edja k’ɛnɔnyi efula, laki oseka wa elengalenga kɛmɔtshi.” Ɔnangɛso ɔmɔtshi la lo sidɛ ka Afrikɛ nembetshiyaka lande na kakandonge kanga ngala ate: “Lakɔsaka dia dioho diaso ndeka waoho akina tshɛ ndo lakonge lo tshunda dimɔtshi dia pɔlitikɛ. Wakatotɛ dia ndjaka atunyi aso l’akɔnga, oyadi ase dioho diaso wakasukɛka atshunda akina wa pɔlitikɛ.” Kadiyɛso kɛmɔtshi kadjasɛ l’Europe centrale mbutaka ate: “Lakakanɛka anto akina kɔlɔ ndo lakahetshaka onto tshɛ laki oma lo wodja okina kana laki lo ɔtɛmwɛlɔ okina.”

² Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula wekɔ la waonga wele oko waki l’anto asɔ asato ntondo. Atshunda wa pɔlitikɛ efula salaka awui wa ngala dia nkondja dipanda. Anto waya la mbekelo ka ndɔshana l’ɔtɛ w’awui wa pɔlitikɛ. Ndo lo wedja efula, anto salɛka angɛndangɛnda akambo lo yoho yamboleka kɔlɔ. Paka oko wakate Bible, anto “[hawo]lange mbokana” lo  nshi y’ekomelo nyɛ. (2 Tim. 3:1, 3) Ngande wakoka Akristo ntetemala monga kaamɛ etena kele andja ɔnɛ wamboleka mbatɔna? Sho koka mbeka akambo efula oma l’ɛnyɛlɔ ka Yeso. Anto wa lo nshi yande vɔ lawɔ wakatɔna l’ɔtɛ w’awui wa pɔlitikɛ. Lo sawo nɛ, tayokondja ekadimwelo lo ambola asato anɛ: Lande na kakatone Yeso monga lo tshunda diakɔna tshɛ dia pɔlitikɛ? Ngande wakɛnya Yeso di’ekambi wa Nzambi hawohombe ndjatambiya l’awui wa pɔlitikɛ? Ndo ngande wakatetsha Yeso dia hatohombe pondjo nsala awui wa ngala?

3, 4. a) Lo nshi ya Yeso, kakɔna kakalangaka ase Juda efula? b) Ngande wakonge tokanyi tɔsɔ la shɛngiya le ambeki wa Yeso?

³ Ase Juda efula wele Yeso akasambishaka wakalangaka mɛtɛ ntshungɔ oma le ase Rɔmɔ. Tshunda dia pɔlitikɛ dia waa Zelɔtɛ y’ase Juda wakasalaka la wolo dia nkeketsha tokanyi tɔsɔ. Waa Zelɔtɛ efula wakasukɛka pami kakawelɛka Judasɛ, ose Ngalileya lakasɛnaka oya lo nshi ya Yeso. Judasɛ aki mɛsiya wa kashi wakanganyiya anto efula. Josèphe ombeyi w’ɛkɔndɔ w’ose Juda akate dia Judasɛ akakeketshaka ase Juda dia ndɔshana l’ase Rɔmɔ ndo akelɛka wanɛ waketawɔka mfuta elambo le ase Rɔmɔ ɔnɛ “akanga wa wɔma.” L’ɔkɔngɔ diko, ase Rɔmɔ wakayodiaka Judasɛ. (Ets. 5:37) Waa Zelɔtɛ mɔtshi wakayonga akanga wa ngala dia nkotsha eyango awɔ.

⁴ Ase Juda efula wakakongɛka l’asolo walomɔlomɔ dia Mɛsiya ndja. Vɔ wakafɔnyaka dia Mɛsiya ayoyowatshungola oma le ase Rɔmɔ ndo ayetɛ Isariyɛlɛ wodja wa woke nto. (Luka 2:38; 3:15) Efula l’atei awɔ wakafɔnyaka ɔnɛ Mɛsiya ayela diolelo la nkɛtɛ l’Isariyɛlɛ. Oma laasɔ mbotokoka ase Juda tshɛ wakadjasɛka l’ahole wotshikitanyi wa l’andja w’otondo nkalola l’Isariyɛlɛ. Kaanga Joani Obatizanyi akambola Yeso etena kɛmɔtshi ate: “Onde wɛ kele Ɔnɛ lahomba ndja kana sho pombaka nkonga okina?” (Mat. 11:2, 3) Ondo Joani akayambolaka dia kana onto okina mbakahombe ndja dia ndjotshungola ase Juda. L’ɔkɔngɔ diko, ambeki ahende wakatatshɔka otsha la Emayo wakahomana la Yeso l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ. Vɔ wakate dia wakalongamɛka ɔnɛ Yeso mbaki onto lakahombe ntshungola Isariyɛlɛ. (Adia Luka 24:21.) Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, apɔstɔlɔ wakambola Yeso ɔnɛ: “Nkumadiɔndjɔ, onde wɛ ayanga mbololɛ Isariyɛlɛ diolelo l’etena kɛnɛ?”​—Ets. 1:6.

5. a) Lande na kakalangaka ase Ngalileya dia Yeso monga nkumekanga kawɔ? b) Ngande wakaakimanyiya Yeso dia ntshikitanya ekanelo kawɔ ka yimba?

⁵ Ase Juda wakalongamɛka dia Mɛsiya akahombe ndjokandola ekakatanu awɔ. Ondo l’ɔtɛ ɔsɔ mbakalangaka ase Ngalileya dia Yeso monga nkumekanga kawɔ. Vɔ wakɔsaka ɔnɛ nde akahombe monga ɔnɔmbɔdi woleki ɔlɔlɔ. Nde aki ɔtɛkɛtshi wa manamana, akakokaka nkɔnɔla hemɔ ndo akakokaka kaanga mbisha anto waki la ndjala mbo ya ndɛ. L’ɔkɔngɔ wa Yeso ndesha apami oko 5 000, anto wakambe efula. Yeso akashihodia kɛnɛ kakawalangaka nsala. Bible mbutaka ɔnɛ: “Lam’akeye Yeso dia vɔ waki suke la mbonda ko mbodja nkumekanga la wolo, nde akɔɔngɔ nto otsha lo dikona ndamɛ.” (Jni. 6:10-15) La wedi a pindju, ondo lofunge lakashile. Oma laasɔ, Yeso akalembetshiya dia nde kondja dia ndjakotshɛ ehomba wa lo demba, koko dia ndjowaetsha awui wendana la Diolelo dia Nzambi. Nde akawatɛ ate: “Tanyokambake olimu dikambo dia mbo ya ndɛ yayolana, koko nyokambe dikambo dia mbo ya ndɛ yatshikala edja yasha lɔsɛnɔ la pondjo.”​—Jni. 6:25-27.

6. Ngande wakɛnya Yeso hwe dia nde konangaka awui wa pɔlitikɛ wa l’andja ɔnɛ? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

⁶ Yema tshitshɛ ntondo ka nde mvɔ, Yeso akashihodia ɔnɛ ambeki ande amɔtshi wakafɔnyaka  dia nde akahombe ntatɛ mbolɛ oko nkumekanga la Jɛrusalɛma. Yeso akawaoke wɛɛla wa mina dia mbakimanyiya dia nshihodia ɔnɛ dui sɔ kokoka salema. Wɛɛla ɔsɔ wakendanaka la “pami kɛmɔtshi ka lokumu,” mbuta ate Yeso ɔnɛ lakahombe ntshɔ etale ndo edja. (Luka 19:11-13, 15) Ndo nto, Yeso akatɛ Pɔsɔ Pilato, owandji ɔmɔtshi wa la Rɔmɔ hwe ɔnɛ nde kondjatambiyaka l’awui wa pɔlitikɛ wa l’andja ɔnɛ. Pilato akambola Yeso ate: “Onde wɛ kele Nkumekanga k’ase Juda?” (Jni. 18:33) Ondo Pilato akokaka wɔma dia Yeso akakoke ntshutshuya anto dia tɔmbɔkwɛ ase Rɔmɔ. Ko Yeso akakadimola ate: “Diolelo diami bu dia l’andja ɔnɛ.” (Jni. 18:36) Yeso akatone mbɔtɔ l’awui wa pɔlitikɛ, nɛ dia Diolelo diande diakahombe ndjonga l’olongo. Nde akate dia nde akaye la nkɛtɛ dia “n[djo]sambisha akambo wa mɛtɛ.”​—Adia Joani 18:37.

7. Lande na kele koka monga tshondo y’okakatanu dia mbewɔ dia nsukɛ atshunda wa pɔlitikɛ kaanga l’etei k’otema aso?

⁷ Yeso akeyaka ɔkɛndɛ ande dimɛna. Naka sho mbeya ɔkɛndɛ aso dimɛna, kete hatotosukɛ tshunda diakɔna tshɛ dia pɔlitikɛ, oyadi l’etei k’otema. Aha tena tshɛ mbonga dui sɔ wɔdu. Omendji weteta ɔmɔtshi akate di’anto wa l’ɛtshi kande ka nkɛtɛ wambotamba elelo. Vɔ wekɔ l’ofunu w’efula l’ɔtɛ wa wodja awɔ ndo fɔnyaka ɔnɛ nsɛnɔ yawɔ yayoleka ndowana naka ase wodja awɔ mbalɔmbɔla. Nde kotshaka ate: “Diɛsɛ ko, anangɛso wekɔ lo nkokɛ kaamɛ kawɔ k’Akristo lo ndjasha tshɛ l’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo. Vɔ wekɔ lo mendɛ le Nzambi dia nde nkandola awui waha la losembwe ndo ekakatanu ekina wele la so.”

8. Naa awui waha la losembwe wakadiɛnɛka ase Juda efula lo nshi ya Yeso?

⁸ Etena kɛna anto akambo waha la losembwe wasalema l’ahole wewɔ, mbala efula vɔ ndekaka ndjasha l’awui wa pɔlitikɛ. Lo nshi ya Yeso, mfuta elambo aki dikambo diakakonyaka anto efula dia mbɔtɔ l’awui wa pɔlitikɛ. Diakɔ diakatɔmbɔkwɛ Judasɛ y’ose Ngalileya ase Rɔmɔ, nɛ dia ase Rɔmɔ wakafundaka nkombo y’anto dia nshikikɛ ɔnɛ vɔ wayofutaka elambo. Anto wakalɔmbamaka dia mfuta elambo efula, ɛnyɛlɔ elambo wa diangɔ diele l’onto, ɛtshi ka nkɛtɛ ndo mvudu. Laadiko dia laasɔ, afutshanyi w’elambo wakalongolaka nkɔta mishiko efula ndo dui sɔ diakalekaka ntɔla akambo otsha lo kɔlɔ. Lo tena dimɔtshi, vɔ wakashaka ewandji wa lɛɛta nkɔta mishiko dia vɔ monga la dihole dia laadiko ndo oma laasɔ, ndjokamba la lowandji lawɔ dia nkondja falanga efula. Zakɛyɔ laki owandji w’afutshanyi w’elambo la Jeriko, akayala kanga ɔngɔnyi l’ɔtɛ wakafutaka anto elambo efula.​—Luka 19:2, 8.

9, 10. a) Ngande wakasale atunyi wa Yeso la wolo dia mbokonya dia ndjatambiya l’awui wa pɔlitikɛ? b) Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’okadimwelo wakasha Yeso? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

 ⁹ Atunyi wa Yeso wakasale la wolo dia mbokonya dia nde mbɔtɔ l’awui w’ofutelo w’elambo. Vɔ wakawombola lo dikambo dia “elambo w’onto l’onto,” olambo wa dɛnariyo ɔtɔi wakahombaka ase Juda tshɛ mfuta. (Adia Mateo 22:16-18.) Lo mɛtɛ, ase Juda wakahetshaka olambo ɔsɔ nɛ dia vɔ wakawaoholaka dia emboledi w’ase Rɔmɔ mbakaalɔmbɔlaka. “Aseka Hɛrɔdɛ,” mbuta ate wanɛ wakasukɛka awui wa pɔlitikɛ waki Hɛrɔdɛ wakalongamɛka ɔnɛ naka Yeso mbatɛ diaha vɔ mfuta olambo ɔsɔ, vɔ wakakoke mbofunda dia nde ekɔ otunyi wa diolelo dia Rɔmɔ. Koko Yeso otondota dia vɔ mfuta olambo akɔ, anto totowotetemala mboyela. Ko kakɔna kakasale Yeso?

¹⁰ Yeso akasale la wolo dia ntshikala lomangemange lo dikambo sɔ. Nde akate ate: “Nyosha Kayisa diangɔ dia Kayisa ndo nyosha Nzambi diangɔ dia Nzambi.” (Mat. 22:21) Yeso akeyaka di’afutshanyi w’elambo efula wakalongolaka nkɔta mishiko, koko nde kondeka mbidja yimba lo dui sɔ. Nde akaleke mbidja yimba lo Diolelo dia Nzambi diele tshɔi y’ehomɔ kayokandola ekakatanu w’anto. Yeso akatotshikɛ ɛnyɛlɔ. Hatohombe ndjatambiya l’awui wa pɔlitikɛ, oyadi dui dimɔtshi mɛnamaka dia diekɔ dimɛna kana la losembwe. Akristo ndekaka mbidja yimba lo Diolelo dia Nzambi ndo lo kɛnɛ kata Nzambi ɔnɛ tɔ mbele dimɛna. Diakɔ diele, hatohombe mbisha tokanyi lo kɛnɛ kendana l’awui waha la losembwe kana ntɛkɛta kɔlɔ lo dikambo diawɔ.​—Mat. 6:33.

11. Ngande wakokaso nkimanyiya anto akina dia ntana losembwe la mɛtɛ?

¹¹ Ɛmɛnyi wa Jehowa efula wakatondoya dia minya tokanyi tendana l’awui wa pɔlitikɛ taki la wɔ ntondo. Ɛnyɛlɔ, ntondo ka nde mbeka akambo wa mɛtɛ, kadiyɛso kɛmɔtshi ka la Grande-Bretagne akekaka sociologie l’inivɛrsite, ko akayonga la tokanyi t’efula tendana l’awui wa pɔlitikɛ. Nde mbutaka ate: “Lakalangaka mamɛ lotshungɔ lele l’anto w’edima, nɛ dia takadiɛnɛka efula l’awui waha la losembwe. Kaanga mbele tokanyi tami takonge l’etombelo w’ɛlɔlɔ, lakayonyanga l’ɔkɔngɔ. Dimi koshihodiaka di’awui wakonya anto dia salɛ anto wele la lokoho la demba lokina akambo waha la losembwe pombaka mimɔ oma l’etema w’anto. Koko etena kakamatatɛ mbeka Bible, lakashihodia ɔnɛ dimi dimɛ pombaka ntatɛ minya dui sɔ oma l’otema ami.” Kadiyɛso kɛmɔtshi k’osungu mbakawokimanyiya dia nsala etshikitanu ɛsɔ. Nde kotshaka ate: “L’etena kɛnɛ, laya ombatshi mboka wa pondjo l’etshumanelo ka l’ɔtɛkɛta w’akanga a mpoke ndo lambeka dia nsambisha weho w’anto tshɛ.”

12. “Wodoya” akɔna wakatɛka Yeso ambeki ande dia mbewɔ?

¹² Lo nshi ya Yeso, mbala efula ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakasukɛka atshunda wa pɔlitikɛ. Ɛnyɛlɔ, dibuku dimɔtshi (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) mbutaka di’ase Juda wakatɔna l’elui w’ɛtɛmwɛlɔ waki oko atshunda wa pɔlitikɛ. Diakɔ diele Yeso akahɛmɔla ambeki ande ate: “Nyɔsɛnɛ ndo nyewɔ wodoya w’Afarisɛ la wodoya waki Hɛrɔdɛ.” (Makɔ 8:15) Etena kakashile Yeso Hɛrɔdɛ, ondo nde akatɛkɛtaka dikambo dia aseka Hɛrɔdɛ. Tshunda dikina di’Afarisɛ wakalangaka di’ase Juda ntshungɔ oma lo diolelo dia Rɔmɔ. Lo ndjela ɔkɔndɔ wa lo Mateo, Yeso akahɛmɔla ambeki ande nto lo dikambo di’Asadukɛ. Asadukɛ wakalangaka di’ase Rɔmɔ ntetemala mbolɛ nɛ dia dui sɔ diakawakimanyiyaka dia monga l’ahole wa laadiko. Yeso akahɛmɔla ambeki ande dia mbewɔ “wodoya,” mbuta ate wetshelo w’atshunda asɔ asato. (Mat. 16:6, 12) Diakɔ diele aki ohomba dia Yeso mbisha ɔhɛmwɛlɔ ɔsɔ yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’anto nyanga dia mbetɛ nkumekanga.

13, 14. a) Ngande wakakonya awui wa pɔlitikɛ ndo ɛtɛmwɛlɔ lo awui wa ngala ndo wele bu losembwe? b) Lande na kele bu dimɛna kaanga yema dia monga kanga ngala oyadi etena katosalɛwɔ akambo aha la losembwe? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

 ¹³ Etena kɔtɔ ase ɛtɛmwɛlɔ l’awui wa pɔlitikɛ, mbala efula dui sɔ konyaka l’awui wa ngala. Yeso aketsha ambeki ande dia ntshikala lomangemange tshɛ lo tshɛ. Ɔsɔ kele ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakayangaka ewandji w’ɛlɔmbɛdi la Afarisɛ dia ndjaka Yeso. Vɔ wakokaka wɔma ɔnɛ anto wayowohokamɛ ndo wayotshika mbayela. Dui sɔ otodiosalema, vɔ wotoshisha lowandji laki lawɔ lo ɛtɛmwɛlɔ ndo lo pɔlitikɛ. Vɔ wakate ɔnɛ: “Naka sho mbotshika dia nde ntetemala, anto tshɛ wayonga la mbetawɔ le nde, ko ase Rɔmɔ wayoyotɔhɔtɔla dihole diaso ndo wodja aso.” (Jni. 11:48) Diakɔ diele, Kayifasi ɔlɔmbɛdi a laadiko akakongɛ dia ndjaka Yeso.​—Jni. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayifasi akakonge polo l’otsho mbakandayotoma asɔlayi dia tonda Yeso. Koko Yeso akeyaka ekongelo kakandasale dia mbodiaka. Diakɔ diele, lo dambo di’ekomelo diakandale la apɔstɔlɔ ande, nde akawatɛ dia nyanga tokuwa tɔmɔtshi. Tokuwa tohende takakoke dia mbasha wetshelo w’ohomba. (Luka 22:36-38) L’ɔkɔngɔ diko l’otsho akɔ waamɛ, olui w’anto wakaye dia ndjonda Yeso ko Petero akomala efula l’ɔtɛ wa wɛngiya ɔsɔ ko akatondja lokuwa ndo akakɔtɛ pami kɛmɔtshi. (Jni. 18:10) Koko Yeso akatɛ Petero ate: “Kaloya lokuwa layɛ lo dihole dialɔ, nɛ dia wanɛ tshɛ wɛmbɛ anto akina tokuwa wayodiakema la tokuwa.” (Mat. 26:52, 53) Naa wetshelo w’ohomba waketsha Yeso ambeki ande? Ɔnɛ vɔ hawohombe monga ase andja ɔnɛ. L’ɔtɛ wa dui sɔ mbakasale Yeso dɔmbɛlɔ yema la ntondo ka otsho akɔ. (Adia Joani 17:16.) Paka Nzambi oto mbele la lotshungɔ la ndɔshana l’awui wele bu la losembwe.

15, 16. a) Ngande wambokimanyiya Ɔtɛkɛta wa Nzambi Akristo dia mbewɔ ekakatanu? b) Otshikitanu akɔna wɛna Jehowa etena kendande andja wa nshi nyɛ?

¹⁵ Kadiyɛso ka lo sidɛ k’Erɔpɛ kakatatɛkɛtshi oma l’etatelo akakondja wetshelo akɔ waamɛ. Nde mbutaka ate: “Lakɛnyi di’awui wa ngala hela losembwe. Lakɛnyi dia mbala efula wanɛ wayasha l’awui wa ngala komɛka lo nyɔi. Ndo anto akina tshikalaka la tokumbɛkumbɛ. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia mbeka oma lo Bible ɔnɛ paka Nzambi oto mbakoka mbela losembwe la mɛtɛ la nkɛtɛ. Lo ɛnɔnyi 25 wetshi, ɔsɔ kele losango lakamatasambishaka.” Ɔnangɛso la lo sidɛ k’Afrikɛ akahɛnya dikɔnga diande la “lokuwa la ta la nyuma,” mbuta ate Ɔtɛkɛta wa Nzambi. (Ɛf. 6:17) Nshi nyɛ nde osambisha weho w’anto tshɛ losango la wɔladi, oyadi anto wa lo waoho akɔna wewɔ. Ndo l’ɔkɔngɔ wa kadiyɛso ka l’Europe centrale monga Ɔmɛnyi wa Jehowa, nde akayotshukana l’ɔnangɛso ɔmɔtshi la lo dioho diakandahetshaka. Vɔ akɔ asato wakasale etshikitanu ɛsɔ nɛ dia vɔ wakalangaka monga oko Kristo.

¹⁶ Ekɔ ohomba efula dia nsala etshikitanu ɛsɔ! Bible mbutaka di’anto wekɔ oko ashi wa ndjale wadɛdɛ ndo wakundɔkundɔ ndo vɔ bu lo wɔladi. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Ɛny. 13:1) Awui wa pɔlitikɛ sɔnganyaka anto, mbakakitolaka ndo konyaka l’awui wa ngala. Koko sho tekɔ lo wɔladi ndo kaamɛ. Etena kɛna Jehowa woho wambatɔna anto wa l’andja ɔnɛ, nde ngɛnangɛnaka efula dia mɛna woho wele ekambi ande kaamɛ.​—Adia Zɛfaniya 3:17.

17. a) Naa toho tosato takokaso nkimanyiya dia kaamɛ monga? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

¹⁷ Lo sawo nɛ, tambeka dia sho koka nkimanyiya dia kaamɛ monga lo toho tosato tɔnɛ: 1) Lo monga l’eshikikelo ɔnɛ Diolelo dia Nzambi diayɔlɔngɔsɔla awui tshɛ waha la losembwe, 2) lo mbewɔ dia nsukɛ kaanga yema awui wa pɔlitikɛ ndo 3) lo ntona awui wa ngala. Koko, dui dikina diakoka mbidja kaamɛ kaso lo waale ele, kananɛ kɔlɔ. Lo sawo diayela, tayeka woho wakokaso minya tshelo ya kananɛ kɔlɔ oko wakasale Akristo wa lo ntambe ka ntondo.