1-3. Kakɔna kalembetshiya kambɛ Jehowa “l’otema ɔtɔi”? Sha ɛnyɛlɔ.

SHO tshɛ keema kokele ndo salaka munga. Diɛsɛ ko Jehowa akakimɔ oshinga w’etshungwelo ndo ekɔ suke dia todimanyiya. Ɔnkɔnɛ naka sho ndjakitshakitsha ndo ndjatshumoya, kete sho koka mbɔlɔmba edimanyielo. Sho koka monga l’eshikikelo dia Jehowa hatotosalɛ akambo “lo ndjela pɛkato yaso.” (Os. 103:10) Koko, sho pombaka ‘mbokambɛ olimu l’otema ɔtɔi.’ (1 Ɛk. 28:9) Ngande wakokaso nsala dui sɔ kaanga mbeso keema kokele?

² Dia tokimanyiya, sho koka mbɛdika lɔsɛnɔ la nkumekanga Asa la lɔnɛ laki nkumekanga Amaziya. Nkumi ya dikanga yakɔ hiende yakasale akambo w’ɛlɔlɔ, koko wakasale munga, nɛ dia vɔ komonga kokele. Koko Bible mbutaka ɔnɛ: “Otema wa Asa waki la kɔlamelo tshɛ lo tshɛ lɔsɛnɔ lande l’otondo.” (2 Ɛk. 15:16, 17; 25:1, 2; Tok. 17:3) Mbala tshɛ nde akasalaka la wolo dia ngɛnyangɛnya Jehowa ndo “[akaya]kimɔ tshɛ lo tshɛ” le nde. (1 Ɛk. 28:9, nɔtɛ) Koko Amaziya kokambɛka Jehowa “l’otema ɔtɔi.” L’ɔkɔngɔ wa nde nɛndja atunyi waki Nzambi, nde akaye la dikishi diawɔ ndo akatatɛ ditɛmɔla.—2 Ɛk. 25:11-16.

 ³ Onto lakambɛ Nzambi “l’otema ɔtɔi” mbokaka Jehowa ngandji k’efula ndo nangaka mbɔtɛmɔlaka pondjo pondjo. Lo Bible, tshɛkɛta “otema” mendanaka mbala efula la lonto laso la l’etei. Dui sɔ mendanaka ndo la woho wakanyiyaso, kɛnɛ kalangaso, kɛnɛ kayotokombola nsala la lɔsɛnɔ laso ndo lande na kasalaso awui wasalaso. Kaanga mbeso keema kokele, sho kokaka ntɛmɔla Jehowa l’otema ɔtɔi. Sho mbokambɛka nɛ dia sho nangaka mɛtɛ nsala dui sɔ, aha l’ɔtɛ w’ɔnɛ sho pombaka disala kana l’ɔtɛ wediɔ tsho mbekelo kɛmɔtshi.—2 Ɛk. 19:9.

4. Kakɔna kayangaso nsɛdingola?

⁴ Sho koka nshihodia dimɛna kɛnɛ kalembetshiya kambɛ Jehowa l’otema ɔtɔi lo nsɛdingola lɔsɛnɔ la Asa ndo ya nkumi ya dikanga nkina shato ya kɔlamelo ya la Juda. Nkumi ya dikanga yakɔ ko: Jɛhɔshafata, Hɛzɛkiya ndo Jɔsiya. Kaanga mbakasale nkumi ya dikanga nyɛi shɔ munga, vɔ wakatetemala ngɛnyangɛnya Jehowa. Nde akɛnyi dia vɔ wakookambɛka l’otema ɔtɔi. Lande na kakawaɔsaka Jehowa ngasɔ ndo ngande wakokaso mbaokoya?

5. Kakɔna kakasale Asa etena kakandayala nkumekanga?

⁵ Asa aki nkumekanga ka sato ka la Juda l’ɔkɔngɔ wa wodja w’Isariyɛlɛ kahanyema lo diolelo dia Isariyɛlɛ la diolelo dia Juda. Etena kakayala Asa nkumekanga ka Juda, nde akɔshi yɛdikɔ ya minya ɔtɛmwɛlɔ wa kashi ndo awui wa mindo wa dieyanelo wa wɔnɔnyi oma lo diolelo diande. Nde akalanya dikishi diele anto wakaditɛmɔlaka ndo akatshanya numba ya lo tɛmpɛlɔ. Asa akakome polo lo minya tshɛnde ka womoto oma lo dihole diande dia “nyango nkumekanga, nɛ dia nde akasale ekishi ka nsɔnyi.” (1 Ku. 15:11-13) Ndo nto Asa akakeketsha anto “dia nyanga Jehowa” ndo dia “nkitanyiya Ɛlɛmbɛ la wadjango.” Asa akasale kɛnɛ tshɛ kakandakoke nsala dia nkimanyiya anto akina dia ntɛmɔla Jehowa.—2 Ɛk. 14:4.

6. Kakɔna kakasale Asa etena kakaye ase Etiyɔpiya dia ndjɔlɔsha ase Juda?

⁶ L’edja k’ɛnɔnyi dikumi wa ntondo wa ɛlɔmbwɛlɔ ka Asa, diolelo dia Juda kɔndɔshama kaanga ta ɔtɔi. Oma laasɔ, ase Etiyɔpiya wakaye la asɔlayi miliyɔ ɔtɔi ndo pusupusu nkama shato dia ndjɔlɔsha ase Juda. (2 Ɛk. 14:1, 6, 9, 10) Kakɔna kakasale Asa? Nde komonga la taamu dia Jehowa akakoke nkimanyiya wodja ande. Ɔnkɔnɛ nde akalɔmbɛ Jehowa dia mbakimanyiya lo ta sɔ. (Adia 2 Ɛkɔndɔ 14:11.) L’etena kɛmɔtshi, Jehowa akasɔnɛ dia nkimanyiya ase ekambi ande dia nɛndja atunyi awɔ, kaanga l’etena kaki nkumi ya dikanga komonga la kɔlamelo le nde. Nde akasale dui sɔ dia mɛnya ɔnɛ nde mbele Nzambi ka mɛtɛ. (1 Ku. 20:13, 26-30) Koko l’etena kɛsɔ, Jehowa akakimanyiya wodja ande nɛ dia Asa akayaɛkɛka le nde. Jehowa akoke dɔmbɛlɔ dia Asa ndo vɔ wakadje otshumba lo ta. (2 Ɛk. 14:12, 13) L’ɔkɔngɔ diko, Asa akayosala munga ka woke etena kakandalɔmbɛ nkumekanga ka Suriya ekimanyielo lo dihole dia nɔmba Jehowa. (1 Ku. 15:16-22) Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, Jehowa akakoke mɛna dia Asa akawokaka ngandji. Otema ande “waki tshɛ lo tshɛ le Jehowa lɔsɛnɔ lande l’otondo.” Ngande wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ ka dimɛna kaki Asa?—1 Ku. 15:14.

7, 8. Ngande wakokayɛ mbokoya Asa?

⁷ Ngande wakokaso mbeya dia kana tekɔ lo ndjakimɔ tshɛ lo tshɛ le Jehowa? Sho koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi layokitanyiya Jehowa kaanga etena kele dui sɔ wolo? Onde dimi lamboyashikikɛ tshɛ lo tshɛ dia nama etshumanelo kande pudipudi?’ Tokanyiya yema dihonga di’efula diaki ohomba le Asa dia nde minya tshɛnde ka womoto oma lo  dihole diande dia nyango nkumekanga! Lo tena dimɔtshi, mbeyaka monga ohomba wɛ monga la dihonga oko Asa. Ɛnyɛlɔ, kakɔna kayoyosala naka ose nkumbo kayɛ kana ɔngɛnyi ayɛ ɔmɔtshi wa ma ma ambosala pɛkato, ko nde hayatshumoya ndo nde pombaka mbitshanyema oma l’etshumanelo? Onde wɛ ayɔsa yɛdikɔ yaha monga kaamɛ l’onto ɔsɔ? Kakɔna kayokotshutshuya otema ayɛ dia nsala?

⁸ L’ɛnyɛlɔ ka Asa, l’etena kɛmɔtshi sho mbeyaka mfɔnya dia anto tshɛ hawokana la so. Ondo asekayɛ wa la kalasa kana embetsha wekɔ lo kɔɔla l’ɔtɛ weyɛ Ɔmɛnyi wa Jehowa. Kana mbeyaka monga ko, asekayɛ wa l’olimu wekɔ lo kɔɔsa oko enginya l’ɔtɛ wahayakambe nshi mɔtshi dia ntshɔ lo nsanganya ya weke kana l’ɔtɛ wahayaleke nkamba wenya wa laadiko. La ntondo k’awui wa ngasɔ, yaɛkɛ le Nzambi oko wakasale Asa. Lɔmba Jehowa, onga la dihonga ndo tetemala nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Ohɔ dia Nzambi akakeketsha Asa, ndo nde ayokokeketsha ndo wɛ.

9. Ngande wakokaso ngɛnyangɛnya Jehowa etena kasambishaso?

⁹ Asa kondjakiyanyaka paka dikambo diande to; nde akakeketsha anto akina “dia nyanga Jehowa.” Ndo sho lawɔ kimanyiyaka anto dia ntɛmɔla Jehowa. Nde mɛnaka etena katɛso anto akina akambo wendana la nde. Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wonga la nde etena kɛnande dia tekɔ lo nsala dui sɔ l’ɔtɛ wawokaso ngandji ndo l’ɔtɛ wayakiyanyaso dikambo di’anto ndo dia nshi yawɔ yayaye lee!

10, 11. Ngande wakokaso mbokoya Jɛhɔshafata?

¹⁰ Jɛhɔshafata ɔnaki Asa “akatetemala nkɛndakɛnda lo mboka ka Asa wa she.” (2 Ɛk. 20:31, 32) Lo woho akɔna? L’ɛnyɛlɔ ka she, Jɛhɔshafata akakeketsha wodja dia tetemala ntɛmɔla Jehowa. Nde akatome apami l’esomba wa Juda dia tetsha anto awui wa lo “dibuku dia Ɛlɛmbɛ wa Jehowa.” (2 Ɛk. 17:7-10) Nde akatshu ndo lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka lo diolelo dia Isariyɛlɛ dia lo nɔrdɛ, le anto wa l’akona w’Efrayimɛ, “dia taakaloya oya le Jehowa.” (2 Ɛk. 19:4) Jɛhɔshafata aki nkumekanga “[k]akayange Jehowa la otema ande tshɛ.”—2 Ɛk. 22:9.

¹¹ Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa nangaka dia anto wa l’andja w’otondo mbetshama akambo wendana la nde ndo sho tshɛ kokaka mbisha lonya l’olimu ɔsɔ. Onde oyango ayɛ wekɔ wa nkamba olimu ɔsɔ ngɔndɔ tshɛ? Onde wɛ nangaka mbetsha anto akina Bible l’oyango wa vɔ la wɔ ntatɛ ntɛmɔla Jehowa? Onde wɛ nɔmbaka lo dikambo sɔ? Naka wɛ mbidja welo, Jehowa kokaka kokimanyiya dia wɛ ntatɛ mbeka l’onto ɔmɔtshi Bible. Onde wɛ ayolanga mbeka l’onto ɔmɔtshi kaanga mbele dui sɔ diayokɔlɔmba dia nkamba la wenya ayɛ wa diomuyelo? Paka oko wakasale Jɛhɔshafata la wolo dia nkimanyiya anto dia ntatɛ kambɛ Jehowa nto, sho koka nsala la wolo dia nkimanyiya wanɛ wahayosambisha. Ndo nto, dikumanyi dia l’etshumanelo kongɛka dia membola ndo nkimanyiya anto wambotshanyemaka oma l’etshumanelo wa l’ɛtshi kawɔ ka nkɛtɛ wele ondo wambotshika nsala pɛkato yakawasalaka ntondo.

12, 13. a) Etena kakoke Jɛhɔshafata wɔma, kakɔna kakandasale? b) Lande na kahombaso mbokoya ɛnyɛlɔ ka Jɛhɔshafata?

¹² L’ɛnyɛlɔ ka Asa she, Jɛhɔshafata akayaɛkɛ le Jehowa etena kakaye olui a woke w’asɔlayi dia ndjɔlɔsha Juda. (Adia 2 Ɛkɔndɔ 20:2-4.) Nde aki la wɔma ndo akalɔmbɛ Jehowa ekimanyielo. Lo dɔmbɛlɔ diande, nde akasuya dia vɔ kokoka nɛndja atunyi. Nde akate nto dia nde la wodja ande haweye kɛnɛ ka nsala. Jɛhɔshafata komonga la taamu dia Jehowa akakoke mbakimanyiya. Nde akate ate: “Washo aso wekɔ paka le yɛ.”—2 Ɛk. 20:12.

¹³ L’ɛnyɛlɔ ka Jɛhɔshafata, tena dimɔtshi  mbeyaka monga ko hateye kɛnɛ ka nsala lo dikambo dimɔtshi ndo sho mbeyaka mboka wɔma. (2 Kɔr. 4:8, 9) Koko tohɔ kɛnɛ kakasale Jɛhɔshafata. La ntondo k’anto tshɛ, nde akalɔmbɛ Jehowa ndo akawotɛ woho wakiwɔ bu la wolo. (2 Ɛk. 20:5) Ɛtɛ wa nkumbo koka mbokoya ɛnyɛlɔ ka Jɛhɔshafata. Lɔmba Jehowa dia kokimanyiya wɛ la ase nkumbo kayɛ dia ndɔshana la okakatanu ndo dia mbeya kɛnɛ ka nsala. Tokake nsɔnyi dia ase nkumbo kayɛ mboka alɔmbɛlɔ asɔ. Vɔ wayoshihodia polo lo yɛdikɔ yakɔna yayaɛkɛyɛ le Jehowa. Nde akakimanyiya Jɛhɔshafata ndo nde ayokokimanyiya ndo wɛ la wɔ.

14, 15. Ngande wakayaɛkɛ Hɛzɛkiya tshɛ lo tshɛ le Nzambi?

¹⁴ Hɛzɛkiya aki nkumekanga kekina “[k]akamamema Jehowa.” Nde akasalaka dui sɔ kaanga mbele she akatshike ɛnyɛlɔ ka kɔlɔ ndo akatɛmɔlaka dikishi. Hɛzɛkiya “kakanya ahole wa la diko, kakaatshatsha dimɛta dia l’ave ndo kakahendjahendja kimɛta ka l’osongo. Ndo nto, nde akatɛtshatɛtsha oloyi wa nkonga wakasale Mɔsɛ,” nde akasale dui sɔ nɛ dia ase Isariyɛlɛ wakɔtɛmɔlaka. Hɛzɛkiya akayakimɔ tshɛ lo tshɛ le Jehowa. Nde “akatetemala nkitanyiya wadjango wakasha Jehowa Mɔsɛ.”—2 Ku. 18:1-6.

¹⁵ Etena kaki Hɛzɛkiya nkumekanga, asɔlayi wa wolo efula w’ase Asuriya wakalɛndja ase Juda ndo wakaanɛ dia ndanya Jɛrusalɛma. Sɛnakɛribɛ nkumekanga k’Asuriya akakɛnya la Jehowa ndo akayange dia munda Hɛzɛkiya mfumbe. L’etena ka waale kɛsɔ, Hɛzɛkiya akayaɛkɛ tshɛ lo tshɛ le Jehowa ndo akɔlɔmbɛ ekimanyielo. Nde akeyaka dia Nzambi ekɔ la wolo w’efula oleki ase Asuriya ndo nde akakoke nshimbɛ ekambi ande. (Adia Isaya 37:15-20.) Nzambi akakadimola dɔmbɛlɔ diande lo ntoma ondjelo wakadiake asɔlayi w’ase Asuriya 185 000.—Isa. 37:36, 37.

16, 17. Ngande wakokayɛ mbokoya Hɛzɛkiya?

¹⁶ L’ɔkɔngɔ diko, Hɛzɛkiya akatate hemɔ ndo aki suke la mvɔ. L’etena ka wolo kɛsɔ, nde akasɛngasɛnga Jehowa dia nde mbohɔ kɔlamelo yande ndo dia mbokimanyiya. (Adia 2 Nkumi ya dikanga 20:1-3.) Jehowa akoke dɔmbɛlɔ dia Hɛzɛkiya ndo akɔɔkɔnɔla. L’ekimanyielo ka Bible, sho mbeyaka dia ɛlɔ kɛnɛ hatokoke nongamɛ dihindo oma le Nzambi dia nde nkɔnɔla hemɔ yaso kana ntaloya nsɛnɔ yaso. Koko l’ɛnyɛlɔ ka Hɛzɛkiya, sho kokaka ndjaɛkɛ le Jehowa dia nde tokimanyiya. Sho koka mbotɛ ɔnɛ: “Jehowa le, lam’alangayɛ, lambokɔsɛngasɛnga dia wɛ mbohɔ woho wakamakɛndakɛnda la ntondo kayɛ la kɔlamelo ndo la otema ɔtɔi.” Onde wɛ ekɔ la mbetawɔ dia mbala tshɛ Jehowa ayokokokɛka oyadi etena keyɛ la hemɔ?—Os. 41:3.

¹⁷ Lo woho akɔna nto wakokaso mbokoya Hɛzɛkiya? Mbeyaka monga ko dui dimɔtshi diekɔ lo mbidja wekamu lo diɔtɔnganelo diasaso la Jehowa kana diekɔ lo tɔsɛ wenya wakokaso mbokambɛ. Ɛnyɛlɔ, anto efula ɛlɔ kɛnɛ mbɔsaka anto amɔtshi oko tozambizambi tawɔ. Vɔ kɔmiyaka anto wa lokumu ndo anto akina wahaweye. Anto efula mbetshaka wenya efula dia mbadia akambo wendana la anto asɔ ndo menda foto yawɔ. Kana mbala efula vɔ kambaka la réseaux sociaux kana dihomɔ dikina dia nsawola l’anto lo Ɛtɛrnɛtɛ. Lo mɛtɛ, sho koka ngɛnangɛna nsawola l’ase nkumbo kana l’angɛnyi aso wa ma ma lo tshimbo ya dihomɔ sɔ. Koko sho kokaka nshisha wenya efula lo réseaux sociaux. Sho koka kaanga monga la otako naka anto efula mɛnya dia vɔ ngɛnangɛnaka foto kana kɔmatɛrɛ yakatadje lo Ɛtɛrnɛtɛ. Kana naka tambeya dia anto amɔtshi wambotshika dia ndjienda, sho koka nyanga. Sho kokaka nkondja wetshelo oma lo ɛnyɛlɔ ka  ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ, Akula ndo Piriskila. Onde wɛ fɔnyaka dia vɔ waketshaka wenya lushi tshɛ dia mbeya vuiwui tshɛ yakasalaka anto djekoleko anto waki kokambɛka Jehowa? Bible mbutaka dia Pɔɔlɔ aki lo “ndjasha tshɛ lo ɔtɛkɛta wa Nzambi.” Ndo Piriskila la Akula waketshaka wenya awɔ efula dia nsambisha ndo nembetshiya anto “mboka ka Nzambi woho wetɔ mɛtɛ.” (Ets. 18:4, 5, 26) Sho koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi lekɔ la yewo diaha mbɔsa anto oko tozambizambi? Onde dimi mbewɔka dia nshisha wenya efula lo nsala awui wele bu mɛtɛ ohomba?’—Adia Ɛfɛsɔ 5:15, 16.

18, 19. Ngande wakokaso monga oko Jɔsiya?

¹⁸ Nkumekanga Jɔsiya nde la wɔ akakitanyiyaka ɛlɛmbɛ wa Jehowa “la otema ande tshɛ.” (2 Ɛk. 34:31) Jɔsiya aki kanula yaki Hɛzɛkiya. Etena kakinde l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi, “nde akatatɛ nyanga Nzambi ka Davidɛ.” Etena kakinde l’ɛnɔnyi 20, nde akatatɛ minya ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi oma la Juda. (Adia 2 Ɛkɔndɔ 34:1-3.) Jɔsiya akasale la wolo efula dia ngɛnyangɛnya Jehowa oleki nkumi ya dikanga nkina ya la Juda. Lushi lɔmɔtshi, ɔlɔmbɛdi a laadiko akashola dibuku di’Ɛlɛmbɛ waki Nzambi lo tɛmpɛlɔ. Ondo ɔsɔ aki dibuku diakafunde Mɔsɛ ndamɛ! Etena kakadiadiɛ sekeletɛlɛ Jɔsiya, nde akashihodia dia nde akahombe nsala awui efula dia kambɛ Jehowa tshɛ lo tshɛ. Ndo nto nde akakeketsha anto akina dia nsala woho akɔ waamɛ. Etombelo waki la dui sɔ ele, anto “kotshika ndjela Jehowa” etena kaki Jɔsiya la lɔsɛnɔ.—2 Ɛk. 34:27, 33.

¹⁹ Naka wɛ ekɔ ɔlɔngɔlɔngɔ kana osekaseka, wɛ koka mbokoya ɛnyɛlɔ ka Jɔsiya lo ndeka mbeya Jehowa dimɛna. Ondo Jɔsiya akakondja wetshelo oma le nkumekanga Manase ka tshɛnde lakayatshumoya dia Jehowa ekɔ suke dia dimanyiya. Wɛ la wɔ kokaka nkondja wetshelo oma le epalanga wa lo nkumbo kana wa l’etshumanelo kanyu. Vɔ koka kotɛ awui efula w’amɛna wakaasalɛ Jehowa. Ndo nto ohɔ woho wakayaoke Jɔsiya l’ɔkɔngɔ wa nde mbeya kɛnɛ kata Afundelo. Nde akalomɔlomɔka dia ngɛnyangɛnya Jehowa ndo aha la ntshimbatshimba nde akasale etshikitanu. Lo mbadiaka Afundelo, wɛ la wɔ koka ndeka ndjashikikɛ dia nkitanyiya Jehowa. Etombelo wayonga la dui sɔ ele, diɔtɔnganelo diasayɛ la nde diayokeketala ndo wɛ ayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Oma laasɔ wɛ ayokombola mbutɛ anto akina akambo wendana la Jehowa. (Adia 2 Ɛkɔndɔ 34:18, 19.) Etena katayeke Bible, wɛ koka nshihodia di’ekɔ toho tɔmɔtshi takokayɛ ndowanya olimu wakambɛyɛ Nzambi. Naka ngasɔ mbediɔ, kete nsala la wolo dia nsala etshikitanu ɛsɔ, oko wakasale Jɔsiya.

20, 21. a) Lo awui akɔna wafɔna nkumi ya dikanga nyɛi yambotɔsɛdingola dikambo diawɔ? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

²⁰ Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le nkumi ya dikanga nyɛi ya Juda yakakambɛ Jehowa l’otema ɔtɔi? Apami asɔ wakayashikikɛ dia ngɛnyangɛnya Jehowa ndo mbɔtɛmɔla lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo. Vɔ wakayaɛkɛ le nde etena kakaye atunyi wa wolo efula dia ndjaalɔsha. Dui diakaleke ohomba ele vɔ wakakambɛka Jehowa l’ɔtɛ wa ngandji kakawawokaka.

²¹ Kaanga mbele nkumi ya dikanga nyɛi shɔ komonga kokele ndo wakasale munga, Jehowa akaangɛnangɛnaka. Nde akɛnyi kɛnɛ kaki l’etema awɔ ndo akeye dia vɔ mɛtɛ wakawokaka ngandji. Sho la wɔ tekɔ anto wele keema kokele ndo salaka munga. Koko Jehowa ayotɔngɛnangɛna etena kɛnande dia tekɔ lo mbokambɛ l’otema ɔtɔi. Lo sawo diayela tayɔsɛdingola wetshelo wakokaso nkondja oma lo munga ya nkumi ya dikanga shɔ.