1. Ngande walembetshiya Bible ohokwelo mbala efula?

KAKƆNA kakoyɛ lo yimba etena kokayɛ tshɛkɛta “ohokwelo”? Anto efula fɔnyaka dia ekɔ dilanya, koko ohokwelo nembetshiyaka akambo efula. Bible mbutaka di’ohokwelo wekɔ dimɛna le so ndo lo tena dimɔtshi vɔ kakatanyemaka la ewo, lomba, ngandji ndo lɔsɛnɔ. (Tok. 1:2-7; 4:11-13) Ekɔ ngasɔ nɛ dia ohokwelo wa Nzambi mɛnyaka dia nde tolangaka ndo nangaka dia sho nsɛna pondjo pondjo. (Hɛb. 12:6) Kaanga mbele lo tena dimɔtshi ohokwelo wa Nzambi mongaka dilanya, vɔ hawoshamaka pondjo la ngala kana lo yoho ya kɔlɔ. Lo mɛtɛ, kitshimudi yoleki ohomba ya tshɛkɛta “ohokwelo” mendanaka la wetshelo, ɛnyɛlɔ wetshelo washa ombutshi ɔnande la ngandji.

2, 3. Ngande wendana ohokwelo la wetshelo ndo dilanya? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

² Tokane yimba la ɛnyɛlɔ kɛnɛ. Ɔna la dikɛnda lelɛwɔ Johnny akakɛnyaka la ponde lo luudu. Nyango akawotɛ ate: “Johnny, takɔkɛnya ponde lo luudu! Wɛ mbeyaka ndjola ɛngɔ kɛmɔtshi.” Koko nde kombidja nyango yimba ndo akatetemala nkɛnya ponde. Ponde kakɔ kakakɔmama lo ɛngɔ kɛmɔtshi ka diwomba, ko kakolɛ!  Kakɔna kakasale nyango Johnny dia mbohokola? Nde akawetsha lo mbolembetshiya lande na kele kɛnɛ kakandasale kaki kɔlɔ. Nyango akalange dia nde nshihodia di’ekɔ dimɛna nkitanyiya ambutshi ndo ɔnɛ ɔkɛndɛ awɔ wekɔ ohomba ndo vɔ mbokotshaka lo yoho ya dimɛna. Dia nkimanyiya Johnny dia nkondja wetshelo ɔsɔ, nyango akɛnyi di’aki nto ohomba mbosha dilanya lo mbɔhɔtɔla ponde kande lo tshanda mɔtshi. Dui sɔ kɔngɛnyangɛnya Johnny, koko diakokimanyiya dia mbohɔ ɔnɛ etombelo wa kɔlɔ wayonga naka nde hakitanyiyisha ambutshi ande.

³ Oko weso Akristo, tekɔ ase luudu la Nzambi. (1 Tim. 3:15) Shɛso Jehowa ekɔ la lotshungɔ la nshikikɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo kɛnɛ kele kɔlɔ ndo tohokola etena koohindolɛso. Ndo nto, naka etsha aso wambonga l’etombelo wa kɔlɔ, ohokwelo wa Jehowa wa la ngandji koka tokimanyiya dia mbohɔ woho wele mbokitanyiya ekɔ ohomba. (Ngal. 6:7) Nzambi tolangaka efula ndo nde halange sho nsowa.​—1 Pe. 5:6, 7.

4. a) Ngande walanga Jehowa dia sho ndowanya anto akina? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?

⁴ Naka sho mbisha ohokwelo wohikami lo Bible, sho koka nkimanyiya ɔna kana ombeki wa Bible dia monga ombeki wa Kristo. Sho kambaka la Bible dia mbetsha ambeki wa Bible dia mbakimanyiya dia nshihodia ndo ‘nkitanyiya akambo tshɛ wakatodjangɛ Yeso.’ (Mat. 28:19, 20; 2 Tim. 3:16) Yoho shɔ mbalanga Jehowa dia vɔ ndowanyema l’oyango wa vɔ la wɔ ndjokimanyiya anto akina dia ndjela Kristo. (Adia Tito 2:11-14.) Tayanga nsɛdingola ambola asato w’ohomba anɛ: 1) Ngande wɛnya ohokwelo wa Nzambi dia nde tolangaka? 2) Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɛnyɛlɔ k’anto wakahokɔma oma le Nzambi? 3) Ngande wakokaso mbokoya yoho yasha Jehowa nde l’Ɔnande ohokwelo?

5. Ngande wele ohokwelo wa Jehowa mɛnyaka dia nde tolangaka?

⁵ Jehowa tongolaka, tetshaka ndo tolowanyaka nɛ dia nde tolangaka. Nde nangaka dia sho ndeka ndjasukanya la nde ndo nsɛna pondjo. (1 Jni. 4:16) Nde hatɔtɛngɛ pondjo kana tɔsa oko anto w’anyanya. (Tok. 12:18) Koko, Jehowa ndekaka mbidja yimba lo waonga aso w’amɛna ndo toshaka lotshungɔ la nsɔna. Onde wɛ mbɔsaka dia ohokwelo wakondjaso oma lo Bible, l’ekanda aso, oma le ambutshi aso kana oma le dikumanyi dia Jehowa mbatɛnya ngandji kande? Lo mɛtɛ, etena kasala dikumanyi la wolo dia tongola lo yoho ya dimɛna ndo la ngandji, kaanga la ntondo ka sho mbeya ɔnɛ takasale dui dimɔtshi dia kɔlɔ, vɔ wekɔ lo mbokoya Jehowa latoka ngandji.​—Ngal. 6:1.

6. Ngande wɛnya ohokwelo ngandji ka Nzambi oyadi etena kalembetshiyawɔ di’onto hayokotsha kɛnɛ kalɔmbama dia monga l’ɔkɛndɛ ɔmɔtshi?

⁶ Tena dimɔtshi, ohokwelo hendana tsho la dako. Naka onto ɔmɔtshi akasale pɛkato ka woke, kete nde hayokotsha nto kɛnɛ kalɔmbama dia monga l’ɛkɛndɛ ɛmɔtshi l’etshumanelo. Kaanga l’etena kasalema dui sɔ, ohokwelo mɛnyaka dia Nzambi mbolangaka. Ɛnyɛlɔ, ohokwelo koka mbokimanyiya dia mɛna woho wele mbetsha etena k’otale dia mbeka Bible, kanaka yimba la tɔ ndo nɔmbaka ekɔ ohomba. Nsala awui asɔ koka mbokimanyiya dia nkeketsha diɔtɔnganelo diande la Nzambi. (Os. 19:7) L’edjedja ka wonya, nde koka ndjonga l’ɛkɛndɛ wakandashisha. Kaanga etena katshanyema onto ɔmɔtshi, dui sɔ mɛnyaka ngandji ka Jehowa nɛ dia wotshanyemelo kokɛka etshumanelo oma lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ. (1 Kɔr. 5:6, 7, 11) Ndo lam’ele ohokwelo wa Jehowa mbishamaka mbala tshɛ la losembwe, vɔ kimanyiyaka onto lambotshanyema dia nshihodia  woke woke wa pɛkato kande. Dui sɔ koka mbokonya dia ndjatshumoya.​—Ets. 3:19.

7. Shebina akinde, ndo naa dionga dia kɔlɔ diakayonga la nde?

⁷ Dia mbeya ohomba w’ohokwelo, tayanga nsɛdingola bɛnyɛlɔ di’anto ahende wakahokola Jehowa. Ɔmɔtshi ekɔ Shebina, ose Isariyɛlɛ lakasɛnaka lo nshi ya nkumekanga Hɛzɛkiya ndo okina ekɔ Graham, ɔnangɛso la lo nshi yaso nyɛ. Shebina aki “la ɔkɛndɛ wa luudu,” ondo luudu la nkumekanga Hɛzɛkiya ndo aki la lowandji l’efula. (Isa. 22:15) Koko Shebina akayonga l’otako ndo akalange di’anto akina mbɔsa dia nde aki onto l’ohomba. Nde akayasalɛ ndo diombo di’oshinga wolo ndo akahemaka lo “pusupusu . . . ya lotombo.”​—Isa. 22:16-18.

8. Ngande wakahokola Jehowa Shebina, ndo etombelo akɔna waki la dui sɔ?

⁸ Lam’ele Shebina akasale la wolo dia ndjatombola, Nzambi akasha pami kakawelɛka Eliyakima ɔkɛndɛ ande. (Isa. 22:19-21) Dui sɔ diakasalema l’etena kakayalɔngɔsɔlaka Sɛnakɛribɛ nkumekanga ka Asuriya dia ndɔsha Jɛrusalɛma. L’ɔkɔngɔ diko, Sɛnakɛribɛ akatome elui w’ewandji w’asɔlayi ndo leemba la woke l’asɔlayi dia totsha ase Juda wɔma ndo tɔlɛndja nkumekanga Hɛzɛkiya. (2 Ku. 18:17-25) Hɛzɛkiya akatome Eliyakima nde l’apami akina ahende dia tohomana l’ewandji w’asɔlayi. Ɔmɔtshi l’atei w’apami akɔ aki Shebina, laki sekeletɛlɛ nshi yakɔ. Dui sɔ tɛnyaka dia ondo Shebina akeke dia monga l’okitshakitsha ndo nde konyanga. La lolango tshɛ, nde aketawɔ dihole diaki komonga ohomba efula sɔ. Sho koka nkondja wetshelo esato oma lo kɛnɛ kakakomɛ Shebina.

9-11. a) Wetshelo akɔna w’ohomba wakokaso nkondja oma le Shebina? b) Ngande wayaokayɛ lo woho wakasalɛ Jehowa Shebina akambo?

⁹ Wetshelo wa ntondo ele, woho wakashisha Shebina dihole diande toholaka ɔnɛ “otako katetaka la ntondo ka elanyelo.” (Tok. 16:18) Sho koka monga l’ɔkɛndɛ wa laande l’etshumanelo ndo anto akina mbeyaka tɔsa dia tekɔ ohomba. Naka ngasɔ, onde tayotetemala monga l’okitshakitsha? Onde tayohɔ di’akoka tshɛ wele la so ndo akambo w’amɛna tshɛ wasalaso tekɔ lo mbasala paka l’ekimanyielo ka Jehowa? (1 Kɔr. 4:7) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akate ate: “[Lambotɛ] onto tshɛ la l’atei anyu diaha nde nkanyiya efula dikambo diande hita oleki kɛnɛ kele ohomba nde nkanyiya, koko dia nde nkanyiya woho wa monga la yimba y’ɔlɔlɔ.”​—Rɔmɔ 12:3.

¹⁰ Wetshelo wa hende ele, dako dia wolo diakasha Jehowa Shebina kokaka mɛnya dia nde aki l’eshikikelo dia Shebina akakoke  ntshikitana. (Tok. 3:11, 12) Ɔsɔ ekɔ wetshelo le wanɛ wakashisha ɛkɛndɛ wa laande. Lo dihole dia momala, vɔ koka ntetemala mbisha Jehowa kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le wɔ. Vɔ pombaka mbɔsa ohokwelo oko djembetelo ya ngandji ka Jehowa. Sho pombaka mbohɔ ɔnɛ, ndooko onyake Shɛso ayofuta wanɛ wele l’okitshakitsha. (Adia 1 Petero 5:6, 7.) Ohokwelo wa Jehowa wa la ngandji koka tokenga naka sho monga l’okitshakitsha ndo monga oko diwomba dia wɔdu.

¹¹ Wetshelo wa sato w’ohomba wakondjaso ele, yoho yakasalɛ Jehowa Shebina akambo. Kaanga mbele yoho yahokola Jehowa mɛnyaka dia nde petshaka pɛkato, dui sɔ mɛnyaka nto dia nde nangaka onto lakasale pɛkato. Jehowa nyangaka kɛnɛ kele ɔlɔlɔ le anto. Naka wɛ ekɔ ombutshi kana ekumanyi, onde wɛ ayokoya yoho ya Jehowa ya mbisha ohokwelo?​—Judɛ 22, 23.

12-14. a) Kakɔna kasala anto amɔtshi etena kawahokola Jehowa? b) Ngande wakakimanyiya Ɔtɛkɛta wa Nzambi ɔnangɛso ɔmɔtshi dia ntshikitanya dionga diande, ndo etombelo akɔna waki la dui sɔ?

¹² Lonyangu ko, anto amɔtshi nyangaka efula etena kahokɔmawɔ ndo vɔ mbokaka Nzambi ndo etshumanelo ɔkɔngɔ. (Hɛb. 3:12, 13) Onde dui sɔ nembetshiyaka dia ndooko onto lakoka mbakimanyiya? Ndooko! Tɔshi ɛnyɛlɔ ka Graham, lakatshanyema ndo lakayokaloyama. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, nde akayotshika nsambisha ndo ntshɔ lo nsanganya. Ekumanyi kɛmɔtshi akasale la wolo dia monga ɔngɛnyi wa Graham ndo Graham akalɔmbɛ ekumanyi kakɔ dia mbeka Bible la nde.

¹³ Ekumanyi kakɔ mbutaka ate: “Graham aki l’otako. Nde akatɛkɛtaka kɔlɔ lo dikambo dia dikumanyi diakɔshi yɛdikɔ ya nde mbitshanyema. Diakɔ diele, l’ɔkɔngɔ wa mbeka mbala ngana tsho, takakɛtshanya avɛsa watɛkɛta dikambo di’otako ndo etombelo waya oma lɔkɔ. Graham akatatɛ ndjaɛna dimɛna lo talatala k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nde konanga kɛnɛ kakandɛnaka! Dui sɔ diaki l’etombelo wa diambo! L’ɔkɔngɔ wa mbeya ɔnɛ ‘etenyi k’osongo’ kaki lo sso diande kakawetɛ tshungu l’ɔtɛ w’otako ndo ɔnɛ dionga diande dia diɔnyɔ mbaki okakatanu le nde, nde akatatɛ nsala etshikitanu w’amɛna aha la ntshimbatshimba. Nde akatatɛ mbɔtɔ nsanganya y’Akristo mbala la mbala, mbekaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi la yambalo tshɛ ndo akayonga la mbekelo ka nɔmbaka lushi tshɛ. Nde akayetawɔka nto ɛkɛndɛ ande wa lo nyuma oko owandji wa nkumbo ndo dui sɔ diakayosha wadɛnde l’anande ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula.”​—Luka 6:41, 42; Jak. 1:23-25.

¹⁴ Ekumanyi kakɔ kotshaka ate: “Lushi lɔmɔtshi, Graham akambutɛ dui dimɔtshi diakananda otema ami. Nde akambutɛ ate: ‘Aya ɛnɔnyi efula wamomeya akambo wa mɛtɛ ndo laki ombatshi mboka. Koko, paka kakianɛ mbakokami mbuta l’otema ɔtɔi nte dimi nangaka Jehowa.’” Kombeta edja, wakasha Graham ɔkɛndɛ wa mbetshetshaka mikro lo nsanganya ndo nde aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkondja ɔkɛndɛ ɔsɔ. Ekumanyi kakɔ akate ate: “Ɛnyɛlɔ kande kakambetsha ɔnɛ, naka onto ndjakitshakitsha la ntondo ka Nzambi lo mbetawɔ ohokwelo, nde tshɔkwamaka efula!”

15. Kakɔna kahombaso nsala dia ohokwelo washaso monga l’etombelo w’amɛna?

¹⁵ Naka sho nangaka monga embetsha w’amɛna, sho pombaka ntondo monga ambeki w’amɛna. (1 Tim. 4:15, 16) Woho akɔ waamɛ mbele, naka wɛ ekɔ onto ɔmɔtshi lakamba la Jehowa dia mpokola anto akina, wɛ pombaka monga l’okitshakitsha ndo mbetawɔ dia Jehowa nɔmbɔla lɔsɛnɔ la yɛ. Naka anto akina mɛna dia wɛ ekɔ l’okitshakitsha, kete vɔ wayokɔlɛmiya ndo ayonga dui dia wɔdu le wɔ dia  mbetawɔ alako w’oma le yɛ. Sho koka nkondja wetshelo oma l’ɛnyɛlɔ ka Yeso.

16. Wetshelo akɔna wakondjaso oma le Yeso lo kɛnɛ kendana la mpokola ndo mbetsha lo yoho ya dimɛna?

¹⁶ Mbala tshɛ, Yeso akalɛmiyaka She kaanga etena kaki nsala dui sɔ aki wolo efula. (Mat. 26:39) Nde akoholaka ampokami ande ɔnɛ, wetshelo ande ndo lomba lande lakayaka oma le She. (Jni. 5:19, 30) Yeso aki l’okitshakitsha ndo l’okitanyiya, dui sɔ diakookimanyiya dia monga ombetsha wakokanaka nkɛtshi. Anto w’etema ɛlɔlɔ wakangɛnangɛnaka monga lalende. (Adia Luka 4:22.) Ɛtɛkɛta wa Yeso wa la ngandji wakakeketshaka wanɛ wakakɔmɔ ndo waki wɔdu. (Mat. 12:20) Nde akangolaka apɔstɔlɔ ande lo yoho ya dimɛna ndo la ngandji, kaanga etena kakandakokaka mbaomalɛ l’ɔtɛ wakawawanaka dia mbeya ɔnɛ lakaleke woke l’atei awɔ.​—Makɔ 9:33-37; Luka 22:24-27.

17. Waonga akɔna wayokimanyiya dikumanyi dia nkokɛ etshumanelo dimɛna?

¹⁷ Etena tshɛ kasha dikumanyi ohokwelo wohikami l’atɔndɔ wa lo Bible, vɔ pombaka mbokoya Kristo. Lo yoho shɔ mbayowɛnya dia vɔ nangaka nɔmbwama oma le Nzambi l’Ɔnande. Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde ate: “Nyolamake ɛkɔkɔ wa Nzambi wakandanyosha ɔkɛndɛ lo nkamba oko emendji, aha oko anto watshutshuyawɔ la wolo, koko la lolango la ntondo ka Nzambi; aha la ngandji ka wahɔ lo yoho ya kɔlɔ, koko la wangasanu; aha la mbahemɛ wanɛ wele etenyi k’okitɔ kaki Nzambi, koko nyoyale bɛnyɛlɔ le ɛkɔkɔ.” (1 Pe. 5:2-4) Dikumanyi diayakitshakitsha l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɛse ka lowandji la Nzambi ndo la Kristo wayokondja wahɔ kaamɛ la wanɛ wakokɛwɔ.​—Isa. 32:1, 2, 17, 18.

18. a) Kakɔna kalongamɛ Jehowa di’ambutshi nsala? b) Ngande wakimanyiya Jehowa ambutshi?

¹⁸ Kayotota lo dikambo di’ohokwelo ndo olowanyelo wa lo nkumbo? Jehowa mbutɛka ewandji wa nkumbo ate: “Tanyotshake ananyu nkɛlɛ, koko nyotetemale mbaodia lo ohokwelo ndo lo alako wa Jehowa.” (Ɛf. 6:4) Onde olowanyelo ndo ohokwelo wekɔ mɛtɛ ohomba? Sho mbadiaka lo Tokedi 19:18 ɔnɛ: “Hokola ɔnayɛ lam’eke elongamelo, ndo toyalake lo kiɔkɔ ya nyɔi kande.” Jehowa mbishaka ambutshi ɔkɛndɛ wa mpokola anawɔ. Naka hawosadi ngasɔ, kete vɔ pombaka ndjokoya la nde! (1 Sa. 3:12-14) Koko Jehowa mbishaka ambutshi lomba ndo wolo wele la wɔ ohomba naka vɔ mbɔlɔmba ekimanyielo lo dɔmbɛlɔ ndo ndjaɛkɛ l’Ɔtɛkɛta ande ndo lo ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila.​—Adia Jakɔba 1:5.

19, 20. a) Ɛtshɔkɔ akɔna wakondjaso etena ketawɔso ohokwelo wa Nzambi? b) Kakɔna kayoteka lo sawo diayela?

¹⁹ Naka sho mbetawɔ ohokwelo w’oma le Nzambi ndo mbokoya yoho ya Jehowa la Yeso ya mbisha ohokwelo, kete tayokondja ɛtshɔkɔ heyama! Nkumbo ndo tshumanelo diaso diayonga lo wɔladi ndo onto tshɛ ayoyaoka dia vɔ mbolangaka, mbɔɔsaka la nɛmɔ ndo ayoyaoka l’ekokelo. Ɔsɔ ekɔ paka yema tshitshɛ ya wɔladi ndo y’ɔngɛnɔngɛnɔ lo mbɛdika la wɔnɛ wayonga la so lo nshi yayaye. (Os. 72:7) Ohokwelo wa Jehowa tɔlɔngɔsɔlaka dia tɔsɛna kaamɛ ndo pondjo pondjo oko nkumbo ka wɔladi ndo kele kaamɛ, kele Jehowa Shɛso. (Adia Isaya 11:9.) Naka sho mbohɔka dui sɔ, kete tayɛna di’ohokwelo wekɔ mɛtɛ yoho ya dimɛna yatɛnya Jehowa ngandji kande.

²⁰ Lo sawo diayela, tayeka akambo efula wendana la ohokwelo wa lo nkumbo ndo l’etshumanelo. Tayeya woho wakokaso ndjahokola. Ndo tayeka woho wa mbewɔ dui dimɔtshi dioleki paa kaya oma l’ohokwelo tshɛ wakokaso nongola.