“IPA,” “PAPA,” “NYƆMI PAMI.” Ngasɔ mbakambelɛka ɛlɔngɔlɔngɔ efula lo Bɛtɛlɛ. Ndo oko wakimi l’ɛnɔnyi 89, lakalangaka dui sɔ. Lakɔsaka totshelo ta ngandji tɔsɔ oko difuto di’oma le Jehowa l’ɔtɛ wakamokambɛ olimu wa lo tena tshɛ ɛnɔnyi 72. Ndo oko wakimi la diewo l’olimu wa Nzambi, lakashikikɛka ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ l’otema ɔtɔi ɔnɛ: ‘Olimu anyu wayonga la difuto, naka hanyetawe di’anya anyu nɛmba.’​—2 Ɛk. 15:7, nɔtɛ.

Ambutshi ami wakonɔ oma l’Ukraine otsha la Canada. Vɔ wakatodjasɛ l’osomba wa Rossburn lo prɔvɛnsɛ ka Manitoba. Mama akote ana w’apami 8 ndo ana wa wamato 8, nde kombota waasa, dimi lekɔ ɔna la 14. Papa akalangaka Bible ndo nde akatadiɛkatɔ Lushi la lomingu tshɛ la pindju, koko nde akɔsaka di’ewadji w’ɛtɛmwɛlɔ waki paka la nsaki ka nkondja falanga lo dihole dia nkimanyiya anto, ndo nde akataka lo shɛkɛsɛkɛ ate: “Lekɔ lo ndjambola onto akɔna akafutaka Yeso l’ɔtɛ wakandasambishaka ndo wakandetshaka?”

Analengo anɛi l’akadiyɛmi anɛi wakayetawɔ akambo wa mɛtɛ. Enondo ami Rose aki ombatshi mboka polo lam’akandavu. Ntondo ka nde mvɔ, nde akakeketsha anto tshɛ dia mbidja yimba l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ate: “Dimi nangaka ndjɛnana la nyu l’andja w’oyoyo.” Enondo ami Ted akasambishaka ntondo awui wendana la ifɛrnɔ. Lushi la lomingu tshɛ la pindju, nde akasambishaka lo aradiyo, akatɛka apokami ande la wolo tshɛ ate, atshi wa pɛkato wayolongolaka lo ifɛrnɔ. Koko l’ɔkɔngɔ diko, nde akayonga okambi wa Jehowa wa kɔlamelo ndo wele l’ohetoheto.

Lushi lɔmɔtshi lo Ngɔndɔ ka samalo 1944, etena kakamakalola oma la kalasa, lakatane biukubuku mɔtshi (The Coming World Regeneration *) la mɛsa lo luudu laso l’olelo. Lakadia lɛkɛ la ntondo, la hende, ndo lakatetemala mbadia. L’ɔkɔngɔ wa dimi nshidiya la mbadia biukubuku y’otondo, lakɔshi yɛdikɔ ya kambɛ Jehowa oko wakasale Yeso.

Ngande wakayokoma biukubuku shɔ la mɛsa aso? Enondo ami Steve akambitɛ ɔnɛ apami ahende wakatasondjaka abuku la tobukubuku mbakaye lakaso. Nde akate ate: “Lakasombi nyɛ, nɛ dia oshinga ayɔ waki satimɛ tshanu tsho.” Apami akɔ wakakalola Lushi la lomingu lakayele. Vɔ  wakatotɛ ɔnɛ vɔ waki Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo ɔnɛ vɔ kambaka la Bible dia nkadimola anto ambola awɔ. Takangɛnangɛna dui sɔ nɛ dia ambutshi aso wakatolakanya dia nɛmiya Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Apami akɔ ahende wakatotɛ nto ɔnɛ, keema edja Ɛmɛnyi wa Jehowa wayonga la losanganya la woke la Winnipeg, osomba wakadjasɛka kadiyɛmi Elsie. Lakɔshi yɛdikɔ ya mbɔtɔ losanganya lakɔ.

Lakatshu lo dikalo otsha la Winnipeg, osomba waki lo kilɔmɛtrɛ suke la 320, koko lakatemala lo mboka l’osomba wa Kelwood wakadjasɛka Ɛmɛnyi wa Jehowa ehende wakayotembola la ngelo. Etena kakimi lɛkɔ, lakɔtɔ lo losanganya lɔmɔtshi ndo lakeye woho waki etshumanelo. Lakayoshihodia nto ɔnɛ apami la wamato tshɛ ndo ɛlɔngɔlɔngɔ pombaka sambishaka lo luudu la luudu lo ɛnyɛlɔ ka Yeso.

Etena kakimi la Winnipeg, lakɛnana la enondo ami Jack lakaye lo losanganya la woke oma lo nɔrdɛ ka Ontario. Lushi la ntondo la losanganya, ɔnangɛso ɔmɔtshi akewoya ɔnɛ batisimu kayoyala. Dimi la Jack takɔshi yɛdikɔ ya batizama lo losanganya lakɔ. Sho akɔ ahende takɔshi yɛdikɔ ya ntatɛ nkamba oko ambatshi mboka yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa batisimu kaso. Jack akonge ombatshi mboka l’ɔkɔngɔ wa losanganya la woke lɔsɔ. Dimi laki l’ɛnɔnyi 16 ndo lakahombe nkalola lo kalasa, koko ɔnɔnyi wakayele dimi lawɔ lakonge ombatshi mboka wa pondjo.

Dimi la Stan Nicolson takatatɛ nkamba oko ambatshi mboka la Souris, osomba wa lo prɔvɛnsɛ ka Manitoba. Kombeta edja, lakeye dia monga ombatshi mboka bu tena tshɛ dui dia wɔdu. Sho komonga la falanga efula, koko takatetemala nsambisha. Lushi lɔmɔtshi l’ɔkɔngɔ wa nsambisha lushi l’otondo, takakalola la ngelo la ndjala k’efula, koko sho komonga kaanga la pata. Takambe dia ntana tapa dia mbo ya ndɛ dia woke la soko diaso! Lushi lɔsɔ sho kombeya onto lakakitsha tapa diakɔ. La dikɔlɔ diakɔ, takale oko nkumi ya dikanga. Shi ɔsɔ ekɔ difuto l’ɔtɛ wakiso kombetawɔ di’anya aso nɛmba! Lo mɛtɛ, l’ekomelo ka ngɔndɔ kakɔ, lakanune woho wakimi tanunaka.

L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana, wakatotome l’osomba wa Gilbert Plains, wele lo kilɔmɛtrɛ oko 240 lo nɔrdɛ ka Souris. Lo nshi shɔ, etshumanelo tshɛ kaki la kartɛ ka woke kakahanema lo lɔyɛnga kakɛnyaka alapɔlɔ w’esambishelo w’etshumanelo ngɔndɔ la ngɔndɔ. Etena kakakitakita olimu lo ngɔndɔ kɛmɔtshi, lakasha sawo l’etshumanelo dia mɛnya ɔnɛ anangɛso l’akadiyɛso pombaka mbidja welo. L’ɔkɔngɔ wa losanganya, kadiyɛso kɛmɔtshi k’osombe kaki ombatshi mboka, kaki l’omi laki komonga ombetawudi akambutɛ la asɔyi lo washo ate: “Lakasale la wolo, koko dimi kokoka ndekanya kɛnɛ kakamasale.” Ko dimi lawɔ lakalele ndo lakɔlɔmbɛ edimanyielo.

Anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ weke la wolo wa demba koka nsala dindja esadi eto oko wakamasale, ko ndjonyanga l’ɔkɔngɔ. Koko, lakɛnyi dia lo dihole dia mbetawɔ di’anya nɛmba, ndeka dimɛna nkondja wetshelo oma lo dindja ndo mbohɔka wetshelo akɔ. Ndo nto, nkamba olimu la kɔlamelo mongaka la wahɔ.

Lakonge la diɛsɛ dia woke dia mbɔtɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 14 etena kakimi l’ɛnɔnyi 21, wakatosha apɔlɔmɛ lo Ngɔndɔ ka hende 1950! Asekami wa lo kalasa oko k’anɛi ɔtɔi wakatomama la Canada, lo prɔvɛnsɛ ka Québec katɛkɛtawɔ Falase, lɛnɛ akahɛnyahɛnyaka ase ɛtɛmwɛlɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa wolo. Wakatome la Val-d’Or, osomba wa lo wodja akɔ watshimawɔ paonyi. Lushi lɔmɔtshi, olui aso takatshu dia tosambisha suke la ngielongelo ya Val-Senneville. Abe waki lɛkɔ akataanɛ dia tosalɛ kɔlɔ naka hatomwe esadi eto oma lo ngielongelo yakɔ. Lakatofunda lo tominadi l’ɔtɛ wakandataanɛ. Wakasha abe akɔ dilanya. *

Dui sɔ ndo awui akina efula wa ngasɔ waki l’atei w’awui wakakonya lo “Ta dia la Québec.” Prɔvɛnsɛ ka Québec kakalɔmbɔmaka oma le aseka Mupɛ wa la Rɔmɔ l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 300. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndo ase pɔlitikɛ wakaasukɛka, wakahɛnyahɛnya Ɛmɛnyi wa Jehowa. Ɔsɔ aki etena ka wolo efula ndo taki anto yema tshitshɛ,  koko sho kopekɔ. Ase Québec w’etema ɛlɔlɔ waketawɔka losango. Lakonge la diɛsɛ dia mbeka l’anto efula waketawɔ akambo wa mɛtɛ. Lakekaka Bible la nkumbo kɛmɔtshi kaki l’anto dikumi. Nkumbo kakɔ k’otondo kakatatɛ kambɛ Jehowa. Ɛnyɛlɔ kawɔ ka dihonga kakatshutshuya anto akina dia mimɔ oma laka Mupɛ. Takatetemala nsambisha ndo yema yema, takadje otshumba lo ta sɔ!

Lo 1956, wakatome dia tokamba la Haïti. Waa misiɔnɛrɛ efula w’eyoyo waki l’okakatanu dia mbeka Falase, koko anto wakaahokamɛka. Misiɔnɛrɛ Stanley Boggus akate ate: “Takambe dia anto wakasalaka la wolo dia tokimanyiya dia sho nkɛnɛmɔla tokanyi taso.” L’etatelo, laki la diɛsɛ nɛ dia lakeke Falase la Québec. Koko kombeta edja, takɛnyi di’anangɛso efula wa lɛkɔ wakatɛkɛtaka paka Créole ka la Haïti. Diakɔ diele dia sho waa misiɔnɛrɛ monga l’etombelo w’ɛlɔlɔ, takahombe mbeka ɔtɛkɛta wa lɛkɔ. Kɛsɔ mbakatasale ndo takakondja difuto l’ɔtɛ wa welo aso.

Dia ndeka nkimanyiya anangɛso, Olui-walɔmbɔla waketawɔ dia sho nkadimola Tshoto y’Etangelo ndo ekanda ekina lo Créole ka la Haïti. Lofulo l’anto wakɔtɔka lo nsanganya lakadɛ lo wodja w’otondo. Aki apandjudi 99 lo Haïti lo 1950, koko lofulo lɔsɔ lakadɛ lo apandjudi ndekana 800 oya lo 1960. L’etena kɛsɔ, wakambelɛ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ. Lo 1961, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbisha lonya dia nɔmbɔla Kalasa k’olimu wa Diolelo. Takalowanya dikumanyi 40 dia lo tshumanelo ndo ambatshi mboka wa laande. Lo losanganya la woke lakasalema lo Ngɔndɔ ka ntondo 1962, takakeketsha anangɛso wa lɛkɔ waki l’akoka dia mpamia olimu awɔ ndo amɔtshi wakasɔnama dia monga ambatshi mboka wa laande. Dui sɔ diakasalema la wonya, nɛ dia ɔlɔshamelo waki suke la monga.

Lo Ngɔndɔ ka ntondo 23, 1962, yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa losanganya la woke lɔsɔ, wakatonde lo Bɛtɛlɛ dimi la Andrew D’Amico laki misiɔnɛrɛ ndo wakatɔhɔtɔla Emɔ! ka Ngɔndɔ ka ntondo 8, 1962 (lo Falase), yaki lo lɔkɔtɔ. Emɔ! kakatɛkɛta dikambo dia jurnalɛ ya lo Falase yakatɛkɛta woho  wakasalaka ase Haïti ɔtɛkɛtshɛlɔ wa djimu. Anto amɔtshi kɔngɛnangɛna awui asɔ ndo wakate ɔnɛ, sho mbakatondja sawo diakɔ lo Bɛtɛlɛ. L’ɔkɔngɔ wa mingu ngana, wakatshanya waa misiɔnɛrɛ. * Koko anangɛso wa lɛkɔ wakalowanyema, wakalɔmbɔla akambo dimɛna. Ɛlɔ kɛnɛ, lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo dikambo diawɔ l’ɔtɛ wakawakikɛ ndo wakawahame lo nyuma. Kakianɛ, vɔ waya ndo la Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo lo Créole ka la Haïti, dui diakiso kɔfɔnyaka.

L’ɔkɔngɔ wa nkamba la Haïti, wakatome dia tokamba oko misiɔnɛrɛ lo République centrafricaine. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakonge la diɛsɛ dia nkamba oko omendji weteta ndo oma laasɔ oko omendji wa filialɛ.

Nshi shɔ, Mbalasa ya Diolelo efula komonga ya kawotake. Lakeke woho wa mbikola sɔdu l’oswe ndo woho wa mfufa. Etena kakawamɛnaka lakakatana dia nsala olimu ɔsɔ, ambetshi a mboka wakambaka. Dui sɔ diakakeketsha ndo anangɛso dia ndeka ndjasha l’olimu wa wokelo ndo wa ɔlɔngɔswɛlɔ wa Mbalasa yawɔ ya Diolelo. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakatɔlaka, nɛ dia mvudu yawɔ y’ɛtɛmwɛlɔ yaki la anyandja, koko yaso komonga la anyandja. Koko, takatetemala nsangana lo Mbalasa yaso ya Diolelo ya sɔdu. Tɔɔla tawɔ takakomɛ etena kakapɛpɛ lɔpɛpɛ lɔmɔtshi la wolo la Bangui, kapitalɛ kawɔ. Lɔ lakɛmbɛ tshoto y’anyandja y’ɔtɛmwɛlɔ ndo lakatoyikasha l’otadimbo. Totshoto ta sɔdu ta Mbalasa yaso ya Diolelo taki nge. Dia nɔmbɔla olimu wa wokelo wa Mbalasa dimɛna, takake Bɛtɛlɛ k’oyoyo ndo luudu la waa misiɔnɛrɛ l’edja ka ngɔndɔ tshanu tsho. *

Lo 1976, olimu wa Diolelo wakashimbama lo République centrafricaine ndo wakatome la Ndjamena, kapitalɛ ka Tchad kele suke la lɛkɔ. Lakɛnana la Happy, ombatshi mboka wa laande wele l’ohetoheto w’ose Cameroun. Takatshukana lo Ngɔndɔ ka nɛi 1, 1978. Ngɔndɔ kakɔ kaamɛ kɛsɔ, ase wodja wakalɔ ta ndo oko wakasale anto efula, takalawɔ lo sidɛ ka wodja. Etena kakashile ta, takakalola ko takayotana luudu laso laya dihole diakalɔmbɔmaka olui ɔmɔtshi w’asɔlayi. Ekanda aso la ɛlɔtɔ wa diwala wa Happy ndo weshasha wa lo fɛtɛ ka diwala wakashishɔ. Koko sho kombetawɔ di’anya aso nɛmba. Dimi koshisha wadɛmi ndo nde koshishami ko takadje yimba l’awui akina wakatakoke nsala.

L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi oko ehende, ewandji waketawɔ di’olimu aso wa lo République centrafricaine ntetemala. Takakalola lɛkɔ ndo takakambe olimu wa weteto. Luudu laso laki mutuka waki la tange kanɛwɔ, fi kakɔtɔka litrɛ 200 y’ashi, frigo ndo tshuka diadjawɔ esasɛ. Olimu wa weteto waki wolo. Lo lɔkɛndɔ lɔmɔtshi, apulushi wakatemɛ mbala efula.

Mbala efula, djungudungu yakadɛka lo 50°C. Lo nsanganya ya weke, lo tena dimɔtshi aki okakatanu dia nkondja ashi efula dikambo dia batisimu. Diakɔ diele, anangɛso wakatshimaka lam’aki ashi ko tɛkɔlaka ashi yema yema dikambo dia batisimu, mbala efula vɔ wakadjaka lo ɛngɔ kakawabatizaka.

Lo 1980 wakatotome la Nigeria. Lɛkɔ, takasha lonya lo ɔlɔngɔswɛlɔ wa wokelo wa Bɛtɛlɛ k’oyoyo l’edja k’ɛnɔnyi ehende l’etenyi. Anangɛso wakasombe luudu laki la etajɛ ehende dia ndjolitola ko ndjoka. La pindju kɛmɔtshi, lakadɛ etale la diko lo luudu lakɔ dia mbitola. Otsha lo midi, lakatatɛ mpolɔ paka woho wakamadɛ. Koko, awui wakatshikitana, lakɛmbama la lɔpɛpɛ, ko lakakɔ. Akɛnama dia lakonge la paa efula, koko l’ɔkɔngɔ wa nsala rayons X la ɛgzamɛ, dɔkɔtɛlɛ akatɛ Happy ate: “Toyakiyanyake. Asɔnga ande amɔtshi ato mbakasekwe ndo nde ayoka dimɛna l’ɔkɔngɔ wa lomingu kana ndekana.”

 Lo 1986 takonɔ otsha lo Côte d’Ivoire, lɛnɛ akatatokamba olimu wa weteto. Olimu ɔsɔ wakatokonyaka suke la Burkina Faso. Dimi kɔfɔnyaka kaanga yema ɔnɛ l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛsɔ, tayodjasɛ lo tshanda mɔtshi la Burkina.

Lakamɔ oma la Canada lo 1956, koko lo 2003, l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 47, lakayokalola lo Bɛtɛlɛ ka la Canada ndo l’etena kɛsɔ kaamɛ la Happy. Lo akatshi taki ase Canada, koko takokaka dia taki ase Afrikɛ.

Oma laasɔ lo 2007, etena kakimi l’ɛnɔnyi 79, wakatotome nto l’Afrikɛ! Wakatotome la Burkina Faso, lɛkɔ lakatonga ose Kɔmite ka filialɛ. L’ɔkɔngɔ diko, filialɛ kɛsɔ kakayonga biro w’okadimwelo wakendamaka oma lo filialɛ ka Bénin ndo lo Ngɔndɔ k’enanɛi 2013, wakatotome lo Bɛtɛlɛ ka la Bénin.

Kaanga mbemi l’elelo ɛmɔtshi, lekɔ lo ntetemala mbɔsa olimu w’esambishelo la nɛmɔ. Lo ɛnɔnyi esato wetshi, diɛsɛ l’ekimanyielo koludi la ngandji ka dikumanyi ndo osukɔ wa wadɛmi la ngandji, lakonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna ambeki ami ahende wa Bible, Gédéon nde la Frégis wambobatizama. Vɔ wekɔ lo kambɛ Jehowa l’ohetoheto.

Oma laasɔ, wakatotome dimi la wadɛmi lo Bɛtɛlɛ ka Afrique du Sud, lɛkɔ nkumbo ka Bɛtɛlɛ wekɔ lo kotshɛmi ehomba ami la ngandji tshɛ. Afrique du Sud mbele wodja w’esambele wa l’Afrikɛ wamomonga la diɛsɛ dia nkamba. Oma laasɔ lo Ngɔndɔ ka dikumi 2017, takakondja ɔtshɔkɔ wa diambo. Takakondja diɛsɛ dia mbɔtɔ lo osapwelo wa mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo la Warwick, New York. Ɔsɔ ekɔ dui diahatohɛki!

Annuaire 1994 lɛkɛ 255 wakate ɔnɛ: “Tambokeketsha wanɛ tshɛ wambokikɛ l’olimu l’edja k’ɛnɔnyi efula ɔnɛ: ‘Nyonge la dihonga ndo tanyetawɔke di’anya anyu nɛmba, nɛ dia nyayokondja difuto l’ɔtɛ w’olimu anyu.’—2 Ɛk. 15:7.” Dimi la Happy takɔshi yɛdikɔ ya ndjela dako sɔ ndo nkeketsha anto akina dia nsala woho akɔ waamɛ.