1-2. Naa yɛdikɔ y’ohomba yakahombe mbɔsa ase Juda wakadjasɛka la Babilɔna? (Ɛzɛra 1:2-4)

 Nkumekanga akasha diewoyelo dimɔtshi! Ase Juda wakandama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna waketsha oko ɛnɔnyi 70 wakahombe ntshungɔ dia nkalola lo ngelo yawɔ, mbuta ate l’Isariyɛlɛ. (Adia Ezɛra 1:2-4.) Paka Jehowa mbakahombe nkotsha dui sɔ. Lande na kataso ngasɔ? Babilɔna komongaka la mbekelo ka ntshungola wanɛ wandatɔ lo lɔhɔmbɔ. (Isa. 14:4, 17) Koko Babilɔna kakayɔlɛndjamaka ndo owandji w’oyoyo akatɛ ase Juda dia vɔ pombaka ntomba oma lo wodja. Etombelo waki la dui sɔ ele, ose Juda tshɛ, lo yoho ya laande ɛtɛ wa nkumbo, wakahombe mbɔsa yɛdikɔ mɔtshi: ya ntomba oma lo Babilɔna kana ntshikala lɛkɔ. Ɔsɔ komonga yɛdikɔ ya wɔdu ya mbɔsa. Lande na?

² Anto efula waki l’okakatanu wa minda lɔkɛndɔ l’otale nɛ dia waya esombe. Ndo suke l’ase Juda efula wakatotɔka la Babilɔna ndo Babilɔna mbaki tshɔi ya ngelo kakaweyaka. Le wɔ, Isariyɛlɛ aki nkɛtɛ ya watshɛwɔ. Mɛnamaka ondo ndo ase Juda amɔtshi wakayokomaka l’ɛngɔnyi la Babilɔna, diɔ diakɔ diele ondo waki l’okakatanu wa ntshika mvudu yawɔ y’amɛna kana ekundji awɔ kotodjasɛ lo wodja wahawekesanɛ la wɔ.

3. Naa ɔtshɔkɔ wakakongɛka atshikadi w’ase Juda wa kɔlamelo wakahombe nkalola l’Isariyɛlɛ?

³ Lo timba t’ase Juda wa kɔlamelo, wahɔ wakawahombe nkondja lo nkalola l’Isariyɛlɛ akaleke la fwa kɛnɛ tshɛ kakawahombe ndjaahondja. Ɔtshɔkɔ wakaleke woke tshɛ ele ɔtɛmwɛlɔ awɔ. Kaanga mbaki tɛmpɛlɔ ndekana 50 y’apanganu la Babilɔna, ndooko tɛmpɛlɔ kaki Jehowa kaki l’osomba ɔsɔ. Ndooko elambwelo kakahombaka ase Isariyɛlɛ nambola elambo awɔ lo ndjela kɛnɛ kakalɔmbaka ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, ndo ndooko dioho di’ɛlɔmbɛdi diakakongɛma dia nambolaka elambo ɛsɔ. Ndo nto, aki anto akina efula wa l’osomba ɔsɔ wakatɛmɔlaka tozambizambi ta kashi oleki wanɛ wakalɛmiyaka Jehowa ndo wakayelaka atɔndɔ ande. Diakɔ diele nunu efula l’atei w’ase Juda wakokaka  Nzambi wɔma wakakongaka l’asolo wa lomɔlomɔ dia nkalola lo wodja awɔ lɛnɛ akawakoke tokaloya ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi .

4. Ekimanyielo kakɔna kakalake Jehowa ase Juda wakakalola l’Isariyɛlɛ?

⁴ Lɔkɛndɔ l’oma la Babilɔna otsha l’Isariyɛlɛ laki l’ekakatanu efula nɛ dia lɔ lakahombe mbɔsa oko ngɔndɔ nyɛi, koko Jehowa akaalake dia wekamu tshɛ wakɛnamaka oko dia wekɔ lo mbashimba dia vɔ nkalola wakahombe mimɔ. Isaya akafunde ate: “Nyɔmbɛɛ mboka ka Jehowa! Nyosembole ɔsɛsɛ l’oswe dikambo dia Nzambi kaso. . . . Nkɛtɛ y’ebondo ebondo yonge ebamubamu, ndo nkɛtɛ y’afuku afuku okidi w’ebamubamu.” (Isa. 40:3, 4) Ohokanyiya dui nɛ: mboka ka woke kakatenyanyaka oswe wa shɛnga, woho wayatɔ ebamubamu lam’asa akona, tokonakona kana ekidi. Ande ɔtshɔkɔ wakahombe monga la wanɛ wakande lɔkɛndɔ asɔ lee! Akonge dui dia wɔdu efula le wanɛ wakande lɔkɛndɔ otsha lo mboka kosembwe tɔɔ lo dihole dia mbidɛ akona, ekidi kana tokonakona. Dui sɔ diakahombe mbetɛ akambo wɔdu efula.

5. Naa lokombo lakawasha mboka ka didjidji ka woke kaki lam’asa Babilɔna la Isariyɛlɛ?

⁵ Ɛlɔ kɛnɛ, mboka efula ya weke mbeyamaka oma lo lokombo kana lo lofulo la yɔ. Mboka ka woke ka didjidji kakafunde Isaya lo dikambo diatɔ kakikɔ ndo la lokombo. Sho mbadiaka ɔnɛ: “Mboka ka woke kayoyala lɛkɔ, eelo, mboka kelamɛ ɔnɛ Mboka k’Ekila. Kanga mindo hatɔkɛndakɛnda lɔkɔ.” (Isa. 35:8) Daka sɔ diaki la kitshimudi yakɔna le ase Isariyɛlɛ wakakalola? Ndo kakɔna kalembetshiyadiɔ le so ɛlɔ kɛnɛ?

6. Lande na kakawelɛka mboka kɛsɔ ekila?

⁶ Ande lokombo la dimɛna efula lakawasha mboka ka woke kɛsɔ ɔnɛ “Mboka k’Ekila” lee! Lande na kakawelɛka mboka kɛsɔ ekila? Ndooko “kanga mindo ɔtɔi,” mbuta ate ndooko ose Juda lakasalaka awui wa mindo, lakatɛmɔlaka dikishi kana lakasalaka pɛkato kina ya weke lakahombe mbetawɔma ntshikala l’Isariyɛlɛ. Ase Juda wakakalola wakahombe monga “wodja w’ekila” le Nzambi kawɔ. (Eoh. 7:6) Koko kɛsɔ halange nembetshiya dia wanɛ wakatombe oma lo Babilɔna takiwɔ l’ohomba wa nsala etshikitanu l’oyango wa ngɛnyangɛnya Jehowa.

7. Naa etshikitanu ɛmɔtshi waki ase Juda l’ohomba wa nsala? Sha ɛnyɛlɔ.

⁷ Oko wakadiatami oma l’etatelo, efula k’ase Juda wakotɔ la Babilɔna ndo ondo wakekesanɛ la mbekelo efula ndo toho tɔmɔtshi tawɔ ta ekanelo ndo l’ɛlɛmbɛ w’ase Babilɔna. Ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ w’ase Juda wa ntondo nkalola l’Isariyɛlɛ, Ɛzɛra akoke dia ase Juda amɔtshi wakatadjisha sheke dia tshukana la wamato w’apanganu. (Eto. 34:15, 16; Ɛzr. 9:1, 2) Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, Ngɔvɛrnɛrɛ Nɛhɛmiya akaambe dia mɛna dia ana amɔtshi wakayotɔka l’Isariyɛlɛ kombeyaka kaanga ɔtɛkɛta w’ase Juda. (Eoh. 6:6, 7; Nɛh. 13:23, 24) Ngande wotokoka ana asɔ mbeka dia nanga ndo ntɛmɔla Jehowa naka vɔ koshihodiaka Hɛbɛru, mbuta ate ɔtɛkɛta wa ntondo wakafundama Ɔtɛkɛta wa Nzambi? (Ɛzr. 10:3, 44) Ɔnkɔnɛ ase Juda wakahombe nsala etshikitanu wa wolo, koko dui sɔ diakaleke monga wɔdu efula le wɔ dia nsala etshikitanu ɛsɔ l’Isariyɛlɛ, lɛnɛ akahombe ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi takaloyamaka yema yema.​—Nɛh. 8:8, 9.

8. Lande na kele awui wambetaka edja efula asɔ wekɔ ohomba le so ɛlɔ kɛnɛ? (Enda osato wa lo lohoso.)

⁸ ‘Awui asɔ tshɛ wekɔ ohomba,’ ngasɔ mbakoka mfɔnya anto amɔtshi, ‘ko onde kɛnɛ kakakomɛ ase Juda edja efula, kekɔ ndo la shɛngiya le so ɛlɔ kɛnɛ?’ Eelo, nɛ dia lo yoho mɔtshi, tekɔ lo tande lɔkɛndɔ lo “Mboka k’ekila.” Oyadi tekɔ okitami kana “ɔkɔkɔ okina,” tekɔ l’ohomba wa ntetemala nkɛndakɛnda lo “Mboka k’ekila” nɛ dia tɔ tokonyaka lo paradiso ka lo nyuma ndo kayotokonya l’ɛtshɔkɔ wa lo nshi yayaye lo  Diolelo. b (Jni. 10:16) Ntatɛ lo 1919 T.D., miliyɔ y’apami, wamato ndo ana wekɔ lo ntomba oma lo Babilɔna ka Woke, tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi dia l’andja w’otondo ndo wambotatɛka nkɛndakɛnda lo mboka ka didjidji kɛsɔ. Ondo wɛ ekɔ ɔmɔtshi l’atei awɔ. Kaanga mbele mboka kɛsɔ kambodihɔka ambeta ɛnɔnyi oko 100, olimu wendana l’ɔlɔngɔswɛlɔ wa mboka ka woke kɛsɔ wambotatɛka ntambe efula la ntondo.

9. Lo yoho yɔtɔnɛ la Isayiya 57:14, lo yoho yakɔna yambotatɛka olimu w’ɔlɔngɔswɛlɔ wa “Mboka k’ekila” salema?

⁹ Le ase Juda wakahombe ntomba oma lo Babilɔna, Jehowa akɛnyi ohomba minya wekamu tshɛ wakahombe monga. (Adia Isaya 57:14.) Kayotota dia “Mboka k’ekila” ɛlɔ kɛnɛ? Ɛnɔnyi nkama la ntondo ka 1919, Jehowa akatatɛ nkamba l’apami wakokaka Nzambi wɔma dia nkimanyiya anto dia vɔ ntomba oma lo Babilɔna ka woke. (Ɛdika la Isaya 40:3.) Vɔ wakakambe olimu wahombama w’ɔlɔngɔswɛlɔ, mbuta ate olimu wa mboka ka lo nyuma, dia nkimanyiya anto w’etema ɛlɔlɔ dia vɔ ntomba oma lo Babilɔna ka Woke ndo mbɔtɔ lo paradiso ka lo nyuma, lɛnɛ akakalola ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi wa Jehowa. Kakɔna kakalɔmbaka “olimu w’ɔlɔngɔswɛlɔ” wa mboka? Tɔsɛdingole elimu ɛmɔtshi w’ɔlɔngɔswɛlɔ wambotatɛka la salema.

10-11. Ngande wele otondjelo w’ekanda ndo okadimwelo wa Bible wakakimanyiya dia ewo k’oma lo Bible diangana? (Enda ndo osato.)

¹⁰ Otondjelo w’ekanda. Bible kakasangɔma l’anya polo oya l’atei atei wa ntambe ka 15. Olimu ɔsɔ wakɔshi etena k’otale ndo waa kɔpi ya Bible kondekaka mɛnama ndo yaki oshinga wolo efula. Koko etena kakawayotondjaka mashinyi w’ɛprimɛwɔ ekanda, dui sɔ diakayongaka wɔdu dia vɔ ntondja kɔpi ya Bible efula ndo ndjikahanya le anto.

¹¹ Okadimwelo w’ekanda. L’edja ka ntambe efula, Bible kakalekaka tanema paka lo Latin, laasɔ, paka wanɛ wakɔtɔ kalasa y’amɛna mbakahombaka kishihodia. Etena kakayokokanɛka mashinyi w’otondjelo w’ekanda ɔsɔ, anto wakokaka Nzambi wɔma onto l’onto akadje welo wa nkadimola Bible l’ɛtɛkɛta wakatɛkɛtamaka le anto tshɛ. L’etena kɛnɛ, ambadi wa Bible wokoka mbɛdika kɛnɛ kaketshaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ la kɛnɛ ketsha mɛtɛ Bible.

12-13. Sha ɛnyɛlɔ ka woho wakatatɛ ambeki wa Bible w’etema ɛlɔlɔ wa lo ntambe ka 19 ntondja wetshelo w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi sɛkɛ.

¹² Dihomɔ dia mbeka Bible. Ambeki wa Bible waki l’etete wakeke awui efula oma lo kɛnɛ kakawadiaka oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Koko ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ waki la nkɛlɛ k’efula otsha le ambeki wa Bible asɔ wakatatɛ mbitɛ anto akina kɛnɛ kakaweke. Ɛnyɛlɔ lo ntambe 19, lofulo l’anto amɔtshi l’etema ɛlɔlɔ wakatatɛ ntondja waa traktɛ yakatondjaka lo sɛkɛ wetshelo wa kashi waketshaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lo ntɛmwɛlɔ.

¹³ Otsha lo 1835, pami kɛmɔtshi kokaka Nzambi wɔma kakawelɛka Henry Grew akatondja traktɛ kakatɛkɛtaka dikambo dia eongelo ka wanɛ wambovɔ. Lo traktɛ kakɔ, nde akɛnya oma l’Afundelo dia eongelo kahavu ekɔ woshasha w’oma le Nzambi, koko tɔ bu eongelo kotɔso sho tshɛ la tɔ oko wetsha suke l’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ. Lo 1837, osambisha ɔmɔtshi wakawelɛka George Storrs akashola kɔpi kɛmɔtshi ka traktɛ etena kakandatatshɔka lo kawolo. Nde akakiadia ndo nde akayashikikɛ dia nde amboshola akambo wa mɛtɛ w’ohomba. Nde akɔshi yɛdikɔ ya mbitɛ anto akina kɛnɛ kakandeke. Lo 1842, nde akasha seri y’asawo yaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Les méchants sont-ils immortels?” Efundelo wa George Storrs waki la shɛngiya y’efula le ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wakawelɛka Charles Taze Russell.

14. Lo toho takɔna takakondja Ɔnangɛso Russell nde l’asekande wahɔ oma l’olimu wa mboka ka lo nyuma ka lo nshi y’edjedja? (Enda ndo osato.)

 ¹⁴ Lo toho takɔna takakondja Ɔnangɛso Russell nde l’anto ande wahɔ oma l’olimu wa mboka ka lo nyuma kakashile salema lo nshi y’edjedja? Lo wekelo awɔ, vɔ wakakambe la waa diksiɔnɛrɛ, concordances, ndo dikadimwelo diotshikitanyi dia Bible, diangɔ sɔ tshɛ diakalɔngɔsɔma la ntondo k’etena kawɔ. Vɔ wakakondja nto wahɔ oma l’eyangelo wa Bible wakasale apami wele oko Henry Grew, George Storrs, ndo anto kina. Ɔnangɛso Russell nde l’asekande wakasha lonya l’olimu wa mboka ka lo nyuma le wɔ vɔamɛmɛ lo ntondja abuku efula ndo waa traktɛ yakatɛkɛtaka awui wa lo Bible.

15. Awui akɔna w’ohomba wakasalema lo 1919?

¹⁵ Lo 1919, Babilɔna ka Woke, akayoshishaka shɛngiya yawɔ le ekambi wa Nzambi. Lo ɔnɔnyi akɔ, “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ” wakakengama la wonya dia nongola anto w’etema ɛlɔlɔ oya lo “Mboka k’ekila” k’oyoyo kakadihɔma. (Mat. 24:45-47) “Olimu w’ɔlɔngɔswɛlɔ wa mboka” wakakambe anto akina lo nshi y’edjedja wakalɔngɔsɔla mboka dia nkimanyiya wanɛ wambotatɛ mbɔtɔ lo mboka ka woke kɛsɔ dia mbeka awui efula wendana la Jehowa ndo la sangwelo diande. (Tok. 4:18) Vɔ wakahombe nto mbɔtɔnganyiya nsɛnɔ yawɔ la wadjango wa Jehowa. Jehowa konongamɛ di’ekambi ande nsala etshikitanu tshɛ wahombama mbala kakɔ ɔtɔi. Koko, nde akatɛdiaka ekambi ande yema yema. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Jehowa ekɔ lo tɛdia ekambi ande yema yema.”) Ande ɔngɛngɔngɛnɔ wayonga la so etena kayotonga l’akoka wa ngɛnyangɛnya Nzambi l’oseka dui tshɛ diasalaso lee!​—Kɔl. 1:10.

16. Ntatɛ oma lo 1919, ɛlɔngɔswɛlɔ akɔna wakasalema lo “Mboka k’ekila”? (Isaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Mboka tshɛ kekɔ l’ohomba wa nɔngɔsɔmaka mbala la mbala. Ntatɛ oma ko 1919, olimu wa lo “Mboka k’ekila” wekɔ lo ntetemala, l’oyango wa nyomoleka nkimanyiya anto dia vɔ ntomba oma lo Babilɔna ka Woke. Ɔhɔmbɔ w’oyoyo wa  kɔlamelo ndo kɛsɔ waki oma la sɔnama wakatatɛ l’olimu ndo lo 1921, vɔ wakatondja ehomɔ kɛmɔtshi ka mbekaka l’anto Bible kaki l’oyango wa nkimanyiya wanɛ wakatatɛ mbeka akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. Okanda akɔ ko Harpe de Dieu, l’ekomelo vɔ wakatondja kɔpi suke la miliyɔ shamalo l’ɛtɛkɛta 36 ndo anto efula wakayekaka akambo wa mɛtɛ diɛsɛ l’ehomɔ kɛsɔ. Atete edja, sho oma la nkondja okanda w’oyoyo wa mbekaka l’anto Bible, Ngɛnangɛnaka la lɔsɛnɔ pondjo pondjo! Lo nshi y’ekomelo nyɛ, Jehowa ekɔ lo nkamba l’okongamelo ande dia ntondja wa mma efula wa lo nyuma dia nkimanyiya onto tshɛ la l’atei aso dia ntetemala nkɛndakɛnda lo “Mboka k’ekila.”​—Adia Isaya 48:17; 60:17.

17-18. Lende akonya “Mboka k’ekila”?

¹⁷ Sho koka mbuta dia mbala tshɛ ketawɔ onto ɔmɔtshi dia mbeka Bible, nde kondjaka diaaso dia ntatɛ nkɛndakɛnda lo “Mboka k’ekila.” Amɔtshi hawotshu etale lo mboka kɛsɔ ndo oma laasɔ vɔ mimɔka oma lo mboka ka woke. Akina ndjashikikɛka dia ntetemala nkɛndakɛnda lɔkɔ polo lam’ayowokoma l’oshidi awɔ w’ekomelo. Ele oshidi akɔ w’ekomelo?

¹⁸ Le wanɛ wele l’elongamelo ka ntshɔ l’olongo, “Mboka k’ekila” konyaka lo “paradiso ka Nzambi” ka l’olongo. (Ɛny. 2:7) Le wanɛ wele l’elongamelo ka nsɛna lanɛ la nkɛtɛ, mboka ka woke kɛsɔ konyaka lo eongelo ka kokele l’ekomelo k’ɛnɔnyi 1 000. Naka wɛ ekɔ lo takɛndakɛnda lo mboka ka woke kɛsɔ ɛlɔ kɛnɛ, tɛwɔke l’ɔkɔngɔ. Ndo totshikake nkɛndakɛnda lo mboka kɛsɔ polo lam’ayoyoshidiya lɔkɛndɔ layɛ otsha l’andja w’oyoyo! Tambokokombolɛ “lɔkɛndɔ l’ɔlɔlɔ.”