Ambola w’oma le ambadi

Onde Ɛmɛnyi wa Jehowa mbetawɔka nkamba la tangangɔ ta lo dikila?

Okadimwelo wayela ɔnɛ wamboshilaka mbishama lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ k’esambele 1, 2000.

Okadimwelo wa ntondotondo ele Ɛmɛnyi wa Jehowa hawetawɔ dikila. Sho ndjashikikɛka ɔnɛ ɛlɛmbɛ waki Nzambi wendana la dikila hawokoke tshikitanyema pondjo dia ndjela tokanyi t’anto tatengengɔ. Koko, wembola ekina w’ohomba wekɔ lo mimbɔma nɛ dia, ɛlɔ kɛnɛ, enganga waya l’akoka wa kakitola diangɔ di’ohomba diatanema l’etei ka dikila ko tondja weho w’ekanga ɛnɛi, ndo oma l’ekanga ɛsɔ ɛnɛi vɔ kokaka tondja nto weho ekina. Ɔnkɔnɛ dia mbetawɔ kana tona okanga wosadimi la diangɔ sɔ, Okristo hahombe tsho memala lo menda ɛlɔlɔ la wâle w’oma l’ekanga ɛsɔ. Koko, nde pombaka ndjakiyanya lo kɛnɛ kata Bible ndo shɛngiya yakoka dikambo sɔ monga layɔ lo diɔtɔnganelo diasande la Nzambi ka Nkudu-Tshɛ.

Olembetshiyelo w’akambo asɔ w’ohomba kema wolo efula. Dia mbeya lande na kataso ngasɔ, tênde ɛkɔndɔ ɛmɔtshi wa lo Bible ndo akambo amɔtshi w’aseka enganga.

Jehowa Nzambi akatɛ tshɛso Nɔa dia dikila pombaka mbɔsama oko ɛngɔ kɛmɔtshi ka lânde. (Etatelu 9:3, 4) L’ɔkɔngɔ diko, ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ wakɛnyaka dia dikila diekɔ ekila: ‘Pami tshɛ ka lo nkumbo k’Isariyɛlɛ kana ɔngɛndangɛnda ɔmɔtshi . . . layɔlɛ woho tshɛ wa dikila, dimi layendana l’anima ɔsɔ walɛ dikila.’ Lo mɔnyɔla ɔlɛmbɛ waki Nzambi, ose Isariyɛlɛ akakokaka mbidja anto akina mindo; diɔ diakɔ, diakakotsha Nzambi ate: ‘Dimi layonya onto ɔsɔ oma l’atei w’ekambi ami.’ (Akambu w’Asi Lewi 17:10) L’ɔkɔngɔ diko, lo losanganya lɔmɔtshi lakonge la Jerusalɛma, apɔstɔlɔ la dikumanyi wakɔshi yɛdikɔ ɔnɛ sho pombaka ‘tona dikila.’ Onto latsha ngasɔ, ekɔ oko onto latona awui wa mindo wa dieyanelo ndo ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi.​—Etsha 15:28, 29.

Lâsɔ, lo nshi shɔ ‘tona’ akandalembetshiyaka na? Akristo kɔndɛka dikila, oyadi nɛ diewɔ watakatɛ kana dialokatɛ; ndo vɔ kɔndɛka nyama kahawahembudi kingo dia sedia dikila. Ndo nto, vɔ kɔndɛka mbo yosanganyishawɔ la dikila, ɛnyɛlɔ oko dikila diadjawɔ l’ɛsɔhi wa nyama. Ndɛ dikila lo toho tɔsɔ tshɛ akalembetshiyaka mɔnyɔla ɔlɛmbɛ waki Nzambi.​—1 Samuele 14:32, 33.

Anto efula wa lo nshi yakete kondjakiyanyaka lamakawalɛka dikila, oko wadiɛnya kɛnɛ kakafunde Tertullien (lo ntambe ka hende ndo ka sato lo nshi yaso nyɛ). Lo kadimola lo awui wa kashi wakawamamatanyiyɛka Akristo ɔnɛ vɔ wakalɛka dikila, Tertullien akatɛkɛta dia waoho amɔtshi w’anto wakanɔshanaka dikila dia sala kɔhikɔhi ya diokanelo lo dikambo dimɔtshi. Nde akate nto dia: “Lam’akawakɛnyaka l’ahole wa tɔkɛnyɔ wa la Rɔma, [anto amɔtshi] waki la mposa ka wolo ka nɔ dikila diakahɛtahɛta diakakɛlanɛka oma lo kingo k’onto lodiakiwɔ, . . . wakanɔka dikila sɔ l’oyango wa kɔnɔ oma lo hemɔ ka ekunyɛ.”

Totshelo tɔsɔ tele (kânga mbakatshaka ase Rɔma amɔtshi dia ndjakɔnɔya lo hemɔ) taki kɔlɔ le Akristo. Tertullien akafunde ate: “Sho hatodje kânga dikila dia nyama lo diangɔ diaso dia ndɛ.” Dia pemba kɔlamelo y’Akristo wa mɛtɛ, ase Rɔma wakawashaka diangɔ diɔsɔhanyemi la dikila. Tertullien akakotsha nto ate: “Kakianɛ, lambonyombola nte, naka nyu mbetawɔka [dia Akristo] hawolange ndɛ dikila dia nyama kânga yema, onde nyu fɔnyaka dia vɔ kokaka monga la mposa ka ndɛ dikila di’onto?”

Ɛlɔ kɛnɛ, tɔtɔi t’anto toto mbakoka nɛnya ɛlɛmbɛ wa Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ naka onganga ambota dia mbidja dikila. Kânga mbalanga Ɛmɛnyi wa Jehowa tetemala monga la lɔsɛnɔ, sho tekɔ l’ɔkɛndɛ wa kitanyiya ɔlɛmbɛ waki Jehowa wendana la dikila. Ngande wakokaso mbɔsa dikambo sɔ naka sho menda ekanga w’eyoyo wambotondja enganga nshi nyɛ na?

Oko wakayongaka anto la mbekelo ka mbidjaka dikila l’ɔkɔngɔ wa Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakɔsaka dia dikambo sɔ hɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ waki Nzambi, ndo sho lawɔ tekɔ lo tetemala mbetawɔ dikambo sɔ. Koko, lam’atete nshi mbatatshikitana ndo akambo wendana l’osakelo. Ɛlɔ kɛnɛ, esangɔ efula, dia kawoya onto dikila, hawoyɔsa paka tshondo ya dikila diɛnama nganɛ, koko enganga wɔsaka diangɔ dimɔtshi di’ohomba efula diele l’etei kadiɔ ko tondja okanga wa kawoya dikila, ɛnyɛlɔ oko: (1) globules rouges; (2) globules blancs; (3) plaquettes sanguine; (4) plasma (sérum) etenyi katɔlɛngamaka oko ashi naka dikila diambokama. Lo ndjela hemɔ kele l’onto, enganga mbeyaka mbofundɛ woho ɔmɔtshi l’atei wa diangɔ nɛi ndo. Yoho nyɛ ya kawoya onto diangɔ diatongaka l’etei ka dikila, kimanyiyaka enganga dia mbɔsa tapa ɔtɔi dia dikila ko kakitola diangɔ dia l’etei woho wa kahanya ase hemɔ efula lo ndjela hemɔ kele l’onto. Ɛmɛnyi wa Jehowa mbeyaka dia naka vɔ mbetawɔ kaloya dikila kana kawoya ɛngɔ kɛmɔtshi l’atei wa diangɔ nɛi diele l’etei ka dikila kete wambodiaka ɔlɛmbɛ waki Nzambi. Lo mɛtɛ, ndjela kɛnɛ kata Bible kɛsɔ mbakokɛkɛka oma lo wâle efula, mbidja ndo oma lo hemɔ k’epatitɛ ndo ka sida, hemɔ yakoka sambiyama oma lo dikila.

Koko, lam’ele l’ɔkɔngɔ wa kakitola diangɔ nɛi diele l’etei ka dikila, enganga kokaka nyomotondja weho w’ekanga ekina oma lo yangɔ la yangɔ l’atei wa diangɔ nɛi sɔ, lâsɔ wembola mimbɔmaka lo kɛnɛ kendana la weho w’ekanga wayowotondjaka oma lo diangɔ diele l’etei ka dikila. Ngande wakambawɔ la weho w’ekanga ɛsɔ, ndo dikambo diakɔna diahomba Okristo kanyiya dimɛna lam’alangande mbetawɔ vɔ mbosha ekanga ɛsɔ?

Dikila ekɔ ɛngɔ ka wosanu, mbuta ate ekɔ la diangɔ efula l’etei kadiɔ. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka plasma, tɔ kekɔ la pursa 90 y’ashi, ndo ekɔ nto la waa hormones, sels inorganiques, enzymes, ndo nitriments, mbidja nto ndo waa mineraux la sukadi. Plasma ekɔ nto la proteines ɛnyɛlɔ oko: albumine, la diangɔ diakimanyiya dia dikila kama ndo la diangɔ dialama demba oma lo waa mikrɔbɛ. Enganga mbeyaka woho wa kakitolaka diangɔ sɔ tshɛ dia lo plasma ko kamba ladiɔ olimu. Oko ɛnyɛlɔ, wakashaka okanga wa kanya dikila le anto wele la hemɔ ka naka nde ambohomɔ pota kete dikila tombaka tsho hadiokame (hémophilie). Kana dia kokɛ onto oma lo hemɔ mɔtshi, enganga kokaka mbofundɛ dia vɔ mboka ntɛdi ka gamma globuline, kɔshiwɔ oma lo dikila di’onto ɔmɔtshi lambokaka hemɔ kakɔ. Enganga kambaka nto la protéines kina yele lo plasma, koko yema y’akambo yambotota la diko ndjo mɛnyaka nganɛ wakokawɔ kakitola diangɔ dimɔtshi oma lo (plasma) ka lo dikila. a

Oko wakokawɔ kakitola diangɔ diele lo plasma ka dikila dia tondja ekanga ekina, mbakokawɔ kakitola ndo diangɔ dikina dia totshitshɛ oma lo globules rouges, globules blancs, la plaquettes sanguine. Oko ɛnyɛlɔ, oma lo globules blancs, vɔ kokaka tondja ekanga welɛwɔ interférons la waa interleukines dia saka hemɔ mɔtshi yaya oma le waa virusɛ ndo saka kansɛrɛ. Oma lo plaquettes sanguine, vɔ kokaka tondja nto okanga ɔmɔtshi wemɛ ɛkɛlɛlɔ kana otombelo wa dikila naka onto ambohomɔ mpota. Ndo ekanga ekina wekɔ lo salema paka oma lo diangɔ (lo tangangɔ ta totshitshɛ) diele l’etei ka dikila. Weho w’ekanga ɛsɔ kana esakelo ɛsɔ kema woho akɔ wamɛ la kawoya globules rouges, globules blancs, plaquettes sanguine, kana plasma. Mbala efula vɔ mbidjaka l’ekanga ɛsɔ paka yema ya vitaminɛ y’oma lo dikila. Onde Okristo pombaka mbetawɔ vɔ mbosakɛ la ekanga ɛsɔ wele la yema ya vitaminɛ y’oma lo dikila? Sho hatokoke kadimola lo dimbola sɔ. Bible hasha elembetshiyelo efula lo dikambo sɔ, lâsɔ Okristo pombaka mbɔsa yɛdikɔ la ntondo ka Nzambi lo ndjela nkum’otema kande.

Akristo amɔtshi tonaka okanga tshɛ wosadimi oma lo dikila (oyadi diangɔ dimɔtshi diokoki mbakimanyiya di’aha mbɔsa hemɔ kɛmɔtshi lo tshanda mɔtshi). Le wɔ, ngasɔ mbɔsawɔ ɔlɛmbɛ waki Nzambi wata dia ‘tona dikila.’ Vɔ mbutaka ɔnɛ l’ɔlɛmbɛ wakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ, nde akawatɛ dia dikila di’oma le etongatonga tshɛ pombaka ‘mbitshɔma la nkɛtɛ.’ (Euhwelu k’Elembe 12:22-24) Bonde kele dikambo sɔ diekɔ ohomba efula na? Dia kondja diangɔ diele oko gamma globulines la ekanga wemadja ɛkɛlɛlɔ kana otombelo wa dikila, mbut’ate ekanga wasalawɔ oma lo dikila ndo diangɔ dikina diakatɛnyi, nɔmbamaka mbɔsa dikila oma lo demba di’onto ko didja lo mashinyi dia mbeya kakitola diangɔ sɔ. Diɔ diakɔ diele Akristo amɔtshi tonaka ekanga ɛsɔ oko watonawɔ tshelo ya mbidja dikila kana diangɔ nɛi diele l’etei ka dikila. Ɔnkɔnɛ, pombaka nɛnya nkum’otema kawɔ.

Akristo akina mbɔsaka yɛdikɔ yotshikitanyi. Vɔ lawɔ tonaka kawoya dikila, globules rouges, globules blancs, kana plasma. Koko, vɔ kokaka mbetawɔ dia onganga mbasakɛ l’ekanga wele la tangangɔ tokina takɔsama oma lo dikila. Kânga lanɛ nto, etshikitanu mongaka. Okristo ɔmɔtshi mbeyaka mbetawɔ dia vɔ mboka tɛdi ka gamma globuline, koko tona dia vɔ mboka tɛdi kele la diangɔ diakɔsama oma lo globules rouges kana oma lo globules blancs. Lâdiko w’akambo asɔ tshɛ, kakɔna kakoka tshutshuya Akristo amɔtshi dia vɔ mbetawɔ okanga wele la yema ya diangɔ diɔsami oma lo dikila na?

“Wembola w’oma le Ambadi” wele lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka Samalo 1, 1990, mbutaka dia protéines yele lo plasma ka womoto lele la diemi mbetaka polo lo dikila di’ɔna, kânga mbele akila wakiwɔ hawosangana. Ɔnkɔnɛ, womoto mbishaka ɔna immunoglobunes, dia mbosha dikila dia wolo mbuta ate mbôkokɛ di’aha nde mbɔsa hemɔ kɛmɔtshi. Lam’avɔ globules rouges y’ɔna lêke l’otema, hémoglobine tokahanyemaka tɛtshi tɛtshi lo demba. L’atei wa tɛtshi tɔsɔ, tɔmɔtshi tokomaka bilirubine, ndo tenyanyaka weetsthi (placenta) polo lo demba dia nyango ko tombaka mbala ɔtɔi lo wanyi kana tumi taki nyango. Akristo amɔtshi mbeyaka ndjota ɔnɛ lam’ele tangangɔ tɔmɔtshi tatongaka lo dikila di’onto ɔmɔtshi kokaka mbɔtɔ le onto okina oko watshamadiɔ etena kele ɔna lo dikundju dia nyango, lâsɔ nde kokaka mbetawɔ vɔ mbasakɛ la tangangɔ takɔsama oma lo plasma, kana oma lo globules rouges, kana globules blancs.

Onde yoho nyɛ yele onto l’onto kokaka mbɔsa yɛdikɔ lo ndjela nkum’otema kande mɛnyaka dia dikambo sɔ bu ohomba efula oka? Kema. Diɔ diekɔ ohomba efula. Koko, ekɔ dikambo dimɔtshi di’ohomba efula ndo diele bu l’ekakatanu diahombaso mbeya. Akambo wɔtɛkɛtshiso la diko ango mɛnyaka dia Ɛmɛnyi wa Jehowa tonaka mbidja dikila ndo ekanga wakawatondja oma lo diangɔ diele lo dikila. Bible nɔmbaka Akristo dia ‘tona diangɔ diakawalambola dikishi, dikila ndo monanyi.’ (Etsha 15:29) Lâdiko wa lâsɔ, etena kofundɛwɔ okanga wakawasale oma lo dikila, Okristo tshɛ pombaka mbɔsa yɛdikɔ lo ndjela nkum’otema kande ndamɛ, l’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola dikambo diakɔ dimɛna ndo wa nde nɔmba le Nzambi.

Anto efula hawotone esakelo tshɛ kakɔnɔya aha la tshimbatshimba, oyadi kânga anto mbeyaka dia tɔ kokaka mbokadja demba wâle, oko ɛnyɛlɔ ekanga wasalema oma lo dikila. Okristo w’oshika salaka tshɛ dia shihodia okanga akɔ dimɛna, ndo nde mɛnaka etale lo kɛnɛ kokoki okanga akɔ ndjosala lo demba. Ɛmɛnyi wa Jehowa ngɛnangɛnaka weolo wadja enganga dia mbasha esakelo ka dimɛna, ndo vɔ mbɛdikaka wâle la ɛlɔlɔ w’osakelo tshɛ. Ɔnkɔnɛ, etena kafundɛwɔ ekanga wakasalema oma lo dikila, vɔ mbɛdikolaka dimɛna dimɛna kɛnɛ kata Nzambi ndo diɔtɔnganelo diele lam’asawɔ la Ɔnɛ Lashana Lɔsɛnɔ.​—Osambu 36:9.

Ekɔ mɛtɛ ɔtshɔkɔ le Okristo dia monga la mbetawɔ kele oko k’omembi w’osambo lakafunde ate: “Ne dia [Jehowa Nzambi] keli unya la engawu. Ndi atukahaka ngandji ka mamba ndu lutumbu; ndi hatudimaka wane watokendakendaka lu akambu w’usimbwi engo k’ololo. [Jehowa le], . . . untu tshe latukekamaka eli la ongenongeno”!​—Osambu 84:11, 12.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

 [Kiombo ya lo lɛkɛ 31]

WEMBOLA WAKOKAYƐ MBOKA ONGANGA

Naka wekɔ lo nanga kosala epaso kana kosha okanga ɔmɔtshi wele la diangɔ di’oma lo dikila, wɛ koka mimbola ɔnɛ:

Onde adɔkɔtɛlɛ ndo enganga tshɛ wele lanɛ mbeyaka dia dimi lekɔ ɔmɛnyi wa Jehowa ndo ɔnɛ dimi ntonaka mbidja dikila (kana diangɔ diakenga dikila oko globules rouges, globules blancs, plaquettes, plasma) oyadi kɛnɛ kakoka komɛmi?

Naka wakambokofundɛ okanga ɔmɔtshi wele la diangɔ diakenga dikila oko globules rouges, globules blancs, plaquettes, kana plasma wɛ koka mimbola ɔnɛ:

Onde okanga ɔnɛ wakasalema la ɛngɔ kimɔtshi lateyi wa diangɔ nɛi diakenga dikila? Naka ngasɔ mbediɔ, onde nyu koka nembetshiyami?

Naa lofulo la diangɔ di’oma lo dikila diokambi lawɔ, ndo ngande wokambiwɔ la diɔ?

Naka kumotema kami mbetawɔka okanga ɔnɛ, naa waale wale lawɔ?

Naka kumotama kami ntonaka okanga ɔnɛ, naa ekanga ekina wakoka kimanyiyami?

Naka lambomana nkana yimba malɔkɔngɔ wa nshi ngana yakokami ndjonyosha okadimwelo?