Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Nyuma k’ekila kakakambe olimu l’etongelo!

Nyuma k’ekila kakakambe olimu l’etongelo!

Nyuma k’ekila kakakambe olimu l’etongelo!

“Uma lu diui dia [Jehowa] mbakatungama ulungu, ndu ului awo tshe uma lu luwi l’unyo andi.”—OSAM. 33:6.

1, 2. a) Ngande wakayafulaka ewo k’anto lo kɛnɛ kendana la olongo la nkɛtɛ l’edjedja ka wonya? b) Dimbola diakɔna diahomba kadimɔma?

AMBETA ɛnɔnyi ndekana 100 wele ambewi wa siansɛ efula wakafɔnyaka dia andja w’otondo kengama paka la galaksi ɔtɔi, mbuta ate Voie lactée. Vɔ mɛtɛ wakɔnyɔla woke woke wele l’andja aso ɔnɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, vɔ fɔnyaka dia olongo ɔnɛ wekɔ la miliyara ndekana 100 ya galaksi, ndo mɔtshi l’atei ayɔ yekɔ la tɔɔtɔ miliyara. Oko waya anto la teleskɔpɛ yoleki wolo, mbuta ate yoleki mɛna etale, galaksi yekɔ lo tatetemala la mbishɔma.

2 Oko wele ewo k’ase siansɛ kendana l’olongo kaki l’elelo lo 1905 mbele ndo ewo kawɔ kendana la nkɛtɛ kaki l’elelo l’etena kɛsɔ. Lo mɛtɛ, anto wakasɛnɛ lo ntambe ketshi wakeyaka awui efula ndeka watshɛwɔ. Koko ɛlɔ kɛnɛ, tamboleka nshihodia lɔsɛnɔ ndo diangɔ dia la nkɛtɛ diasukɛ lɔsɛnɔ lakɔ oleki anto wa l’etena kɛsɔ. Ndo aha la tâmu, tayonyomoleka mbeka awui efula wendana la nkɛtɛ ndo l’olongo lo nshi y’otsha la ntondo. Koko, ekɔ ohomba sho ndjambola dimbola nɛ: Ngande wakatongama diangɔ sɔ tshɛ ntondotondo? Sho kokaka nkondja okadimwelo lo dimbola sɔ nɛ dia Otungi akatosholɛwɔ lo Afundelo w’ekila.

Dihindo di’etongelo

3, 4. Ngande wakatonge Nzambi andja ndo ngande wôtombola elimu ande?

3 Woho wakatongama andja nembetshiyama l’ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ wa lo Bible wata ɔnɛ: “Ntunduntundu [Nzambi] akatungi ulungu la kete.” (Etat. 1:1) La ntondo ka Jehowa ntonga andja ɔnɛ wɛnama, ndoko ɛngɔ kakikɔ. Nde akakambe la nyuma kande k’ekila, mbuta ate wolo ande wakamba olimu dia ntonga olongo la nkɛtɛ ndo diangɔ tshɛ diele lɔkɔ. Osangi w’asango kambaka la anya ndo la dihomɔ diande dia nsanga diangɔ dimɔtshi, koko Nzambi tomaka nyuma kande k’ekila dia nkamba elimu ande wa weke.

4 Lo yoho ya didjidji, Afundelo tɛkɛtaka dia nyuma k’ekila oko “luhita” la Nzambi. (Luka 11:20; Mat. 12:28) Ndo ‘elimu w’anya ande,’ mbuta ate kɛnɛ kakatonge Jehowa lo tshimbo ya nyuma kande k’ekila mbôtombolaka. Davidi omembi w’esambo akembe ate: “Ulungu atusanyaka lutumbu la [Nzambi]; diango dia l’ulungu diatutenyaka ulimu w’anya andi.” (Osam. 19:1) Lo mɛtɛ, diangɔ diɛnama mɛnyaka wolo wahadjama anya wele la nyuma k’ekila kaki Nzambi. (Romo 1:20) Ngande wɛnyadiɔ dikambo sɔ?

Wolo waki Nzambi wele kema l’elelo

5. Lembetshiya wolo wa etongelo wele la nyuma k’ekila kaki Jehowa.

5 Andja aso ɔnɛ wahakoke mbɛdikama mɛnyaka wolo ndo nkudu kaki Jehowa kahashilaki pondjo. (Adia Isaya 40:26.) Tokanyiya yema dikambo dia wonya. Vɔ mangana la nkɛtɛ ndekana kilɔmɛtɛlɛ miliyara 150 ndo vɔ wekɔ la djungudungu ya 15 000 000 oC. Kânga mbele wonya tondjaka esase wa wolo efula wa ngasɔ, vɔ wakakitshama lo yɛdikɔ yakoka lam’asawɔ la nkɛtɛ. Mbokɛmaka hwe dia akalɔmbama wolo ndo nkudu k’efula dia ntonga aha tsho wonya koko ndo miliyara nkina ya tɔɔtɔ. Koko, Jehowa ekɔ la wolo wahombama ndo woleki lâsɔ.

6, 7. a) Lande na kakokaso mbuta dia Nzambi akakambe la nyuma kande k’ekila lo yoho yokongɛmi dimɛna? b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ andja ɔnɛ kotomba otombatomba?

6 Sho ningama la tolembetelo efula tɛnya woho wakamba Nzambi la nyuma kande k’ekila lo yoho yokongɛmi dimɛna. Ɛnyɛlɔ: Tɔshi dia wɛ ekɔ la bwatɛ yele l’angandji wele la kulɛrɛ yotshikitanyi. Wɛ ambosotshasotsha bwatɛ yakɔ ko angandji tshɛ wambɔsɔhanyema. Oma lâsɔ, wɛ ambotshola mbala kakɔ ɔtɔi angandji akɔ tshɛ la nkɛtɛ. Onde wɛ ayolongamɛ dia angandji tshɛ tshumanyema lo ndjela kulɛrɛ yawɔ, mbuta ate angandji w’edima ntshumana kâmɛ ndo wa beela vɔ lawɔ ntshumana kâmɛ? Ndooko! Woho akɔ wâmɛ mbele, mbala tshɛ awui wahasalemi l’ɔnɔngɔ mongaka paka ofukutanu oto. Ɔsɔku mbediɔ naka sho menda andja aso ɔnɛ wahamanema fundo. *

7 Etena kendaso l’olongo l’otsho, kakɔna kɛnaso? Sho mɛnaka elui wa galaksi, tɔɔtɔ ndo planɛtɛ yokongɛmi dimɛna ndo yɔ tshɛ kɛndakɛndaka l’eshikikelo. Diangɔ sɔ tshɛ kotomba otombatomba. Ɔnkɔnɛ, sho pombaka ndjambola ɔnɛ: Wolo akɔna waki lo kiɔkɔ y’etongelo k’andja ɔnɛ wokongɛmi dimɛna? Tekɔ l’elelo lo dikoka diele la so dia mbeya woho wakatongama andja. Koko, Bible mɛnyaka dia nyuma k’ekila kaki Nzambi, mbuta ate wolo woleki tshɛ l’andja w’otondo mbele lo kiɔkɔ y’etongelo k’andja. Omembi w’esambo akembe ate: ‘Oma lo dui dia Jehowa mbakatongama olongo, ndo diangɔ tshɛ dia lɔkɔ oma l’ekimanyielo ka nyuma kande.’ (Osam. 33:6) Washo aso kokaka mɛna paka ‘djui’ ya tshitshɛ ya tɔɔtɔ etena kendaso l’olongo l’otsho.

Nyuma k’ekila ndo nkɛtɛ

8. Polo ndo lo yɛdikɔ yakɔna yeyaso elimu wakasale Jehowa?

8 Kɛnɛ kambotoshihodia kakianɛ lo kɛnɛ kendana la etongelo ekɔ tshitshɛ lo mbɛdika la kɛnɛ tshɛ kahombaso mbeka. Hateye awui efula lo kɛnɛ kendana la etongelo kaki Nzambi, oko Jɔbɔ pami kaki la kɔlamelo kakate ate: “Enda, waso weli paka emamu wa mbuka yandi, paka lohokoso la tshitshe mbatutukaka uma le ndi.” (Jobo 26:14) Ntambe efula l’ɔkɔngɔ, nkumekanga Sɔlɔmɔna, ɔsɛdingodi wa lomba w’etongelo kaki Jehowa akate ate: “Ndi akatungi engo tshe dimena lu etena kato, ndi akasha antu tshe kanyi ya pundju lu etema awo. Keli wuhu wahakuki untu mbeyaka ulimu watutshaka [Nzambi] uma l’etatelu utsha l’ekumelu.”—Und. 3:11; 8:17.

9, 10. Wolo akɔna wakakambe la Nzambi dia ntonga nkɛtɛ ndo awui akɔna amɔtshi wakasalema lo nshi shato ya ntondo y’etongelo?

9 Koko, Jehowa akatosholɛ awui amɔtshi w’ohomba wendana la elimu ande. Ɛnyɛlɔ, Afundelo totɛka dia nyuma kaki Nzambi kaki lâdiko dia nkɛtɛ ɛnɔnyi waheyama mbadia la ntondo. (Adia Etatelu 1:2.) Ndo mɛnamaka dia l’etena kɛsɔ nkɛtɛ y’ofumbo, osase ndo ondo hiɛlɛlɛ komonga lâdiko dia nkɛtɛ.

10 Bible ayanga totɛ kɛnɛ kakasale Nzambi l’edja ka nshi y’etongelo. Ɔsɔ komonga nshi yele la wenya a tango 24, koko aki etena k’otale. Lo lushi la ntondo l’etongelo, Jehowa akasale dia osase mɛnama lâdiko dia nkɛtɛ. L’ɔkɔngɔ diko, wonya la ngɔndɔ wakayɛnamaka la nkɛtɛ. (Etat. 1:3, 14) Lo lushi la hende l’etongelo, dongolongo diakatatɛ monga. (Etat. 1:6) Lo lushi la hende l’etongelo lɔsɔ, nkɛtɛ yakayala l’ashi, l’esase ndo la hiɛlɛlɛ koko lâsɔ ko nkɛtɛ y’ofumbo yatayala. L’etatelo ka lushi la sato l’etongelo mbakakambe Jehowa la nyuma kande k’ekila dia ntonga nkɛtɛ y’ofumbo, ondo lo nɔmbɔla welo wa la nkɛtɛ dia ntondja ahonda oma lo ndjale. (Etat. 1:9) Akambo akina wa diambo wakaselema lo lushi la sato ndo lo tena dikina di’etongelo.

Nyuma k’ekila ndo diangɔ diele la lɔsɛnɔ

11. Kakɔna kɛnya diangɔ diele la lɔsɛnɔ diahamanema mfundo ndo dimɛna diadiɔ?

11 Nyuma kaki Nzambi kakasale nto olimu wokongɛmi dimɛna lo diangɔ diele la lɔsɛnɔ. Lo tshimbo ya nyuma k’ekila, nshi y’etongelo oma lo lushi la sato polo ndo la samalo, Nzambi akatonge weho w’etamba ndo waa nyama yotshikitanyi. (Etat. 1:11, 20-25) Ɔnkɔnɛ, diangɔ diele la lɔsɛnɔ diekɔ bɛnyɛlɔ diaheyama mbadia di’amɛna, diahatakoke mana mfundo ndo diɔ mɛnyaka ɔnɛ Otungi waheme lâdiko dia tshɛ ekɔ.

12. a) Olimu akɔna wakamba ADN? b) Kakɔna kahombaso mbeka lo woho watatetemala nkamba ADN olimu?

12 Tɔshi ɛnyɛlɔ ka ADN (acide désoxyribonucléique), ɔmɔtshi l’atei wa lokongɛ lasala dia nsambiya waonga ndo mbekelo ya lɔlɔnga lɔmɔtshi otsha le lɔlɔnga lokina. Diangɔ tshɛ diele la lɔsɛnɔ la nkɛtɛ, mbidja ndo mikrɔbɛ, tombatomba, ndjɔvu, nse ya weke ya l’ashi ndo anto fulanɛka paka oma lo waonga awɔ wakawahowɔ l’ekimanyielo ka ADN. Kânga mbele ditongami dia la nkɛtɛ ntshikitana efula lam’asadiɔ, waonga adiɔ wakawahowɔ kimanyiyaka dia mɛnya otshikitanu wele lam’asadiɔ l’edja tshɛ katete ɛnɔnyi. Lo yoho yɔtɔnɛ la sangwelo diaki Jehowa Nzambi, diangɔ diasɛna dia la nkɛtɛ diekɔ lo ntetemala nsala elimu adiɔ lo yoho ya diambo efula. (Osam. 139:16) Woho wakatongama diangɔ lo yoho yokongɛmi dimɛna shɔ, mɛnyaka nto dia diɔ diakatongama la “luhita” la Nzambi kana nyuma k’ekila.

Etongami ka la nkɛtɛ koleki tshɛ

13. Ngande wakatonge Nzambi pami?

13 L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi waheyama mbadia mbeta ndo ka Nzambi ntonga lokema la diangɔ diasɛna ndo diahasɛnɛ, nkɛtɛ komonga nto “anyanya ndu atalongoswama.” Koko, lâsɔ ko Jehowa atashidiya nkamba la nyuma kande k’ekila dia nkotsha sangwelo diande. Nde aki suke la ntonga etongami koleki ditongami dia la nkɛtɛ tshɛ. Oya l’ekomelo ka lushi la samalo l’etongelo, Nzambi akatonge pami. Ngande wakasale Jehowa dikambo sɔ? Lo nkamba la nyuma kande k’ekila ndo la diangɔ diɔsami oma lo nkɛtɛ.—Etat. 2:7.

14. Lo yoho yakɔna shikaa yotshikitanyi anto la nyama?

14 Etatelo 1:27 mbutaka ɔnɛ: “[Nzambi] akatungi untu lu efanelu kandi. Lu efanelu kandi kakandûtungi. Pami la umuntu mbakandâtungi.” Tongama lo efanelo ka Nzambi mɛnyaka dia Jehowa akatotonge la dikoka dia nkɛnɛmɔla ngandji, nsɔna kɛnɛ kalangaso ndo monga la diɔtɔnganelo lam’asaso la Otungi aso. Diakɔ diele, wɔɔngɔ aso ntshikitana etale efula la wa nyama. Lo mɛtɛ, Jehowa akalɔngɔsɔla wɔɔngɔ w’onto woho wakokaso ngɛnangɛna dia mbeka awui wendana la nde ndo elimu ande pondjo pondjo.

15. Elongamelo kakɔna kaki la Adama la Eva?

15 L’etatelo k’ɔkɔndɔ w’ana w’anto, Nzambi akasha Adama nde la wadɛnde Eva nkɛtɛ la diangɔ tshɛ dia diambo diele lɔkɔ dia vɔ dilamaka ndo ngɛngangɛnaka ladiɔ. (Etat. 1:28) Jehowa akawasha mbo ya ndɛ efula ndo paradiso oko edjaselo kawɔ. Vɔ waki la diaaso dia nsɛna pondjo pondjo ndo monga ambutshi wa miliyara ya tokanula tele kokele. Lonyangu ko, aha ngasɔ mbakasalema akambo.

Teye ɔkɛndɛ wele la nyuma k’ekila

16. Elongamelo kakɔna kele la so kânga mbakatɔmbɔkɔ ambutshi aso wa ntondo?

16 Lo dihole dia vɔ nkitanyiya Otungi awɔ, la lokaki tshɛ Adama la Eva wakɔtɔmbɔkwɛ. Etombelo wakonge la dikambo sɔ ele, tokanula tawɔ tshɛ takashisha eongelo ka kokele ndo tekɔ lo diɛnɛ l’asui. Koko, Bible nembetshiyaka woho wayonya Nzambi etombelo wa kɔlɔ w’oma lo pɛkato kakasale ambutshi aso wa ntondo. Afundelo tɛnyaka nto dia Jehowa ayokotsha sangwelo diande di’oma k’etatelo. Nkɛtɛ kayoyala paradiso koludi l’anto wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ, l’alemba w’amɛna ndo wayɔsɛnaka pondjo pondjo. (Etat. 3:15) Dia nama mbetawɔ kaso l’elongamelo ka diambo kɛsɔ, tekɔ l’ohomba w’ekimanyielo ka nyuma k’ekila kaki Nzambi.

17. Tokanyi takɔna tahombaso mbewɔ?

17 Sho pombaka nɔmbaka Jehowa dia nde tosha nyuma k’ekila. (Luka 11:13) Nsala ngasɔ ayotokimanyiya dia nkeketsha eshikikelo kele la so k’ɔnɛ diangɔ tshɛ diakatongama diekɔ olimu w’anya wa Nzambi. Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula wahetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ ndo vɔ mbetawɔka awui wa kashi wa wanɛ wasukɛ wetshelo w’ohilwelo ndo tokanyi tokina t’anyanya. Tatetawɔke dia lokema la tokanyi ta kɔlɔ tɔsɔ todja l’okandokando kana totsha wɔma. Akristo tshɛ pombaka ndjalɔngɔsɔla dia nshika tanga la ntondo ka tɔsɛngiya t’oma le angɛnyi tendana la dui sɔ.—Adia Kolosai 2:8.

18. Etena kasɛdingolaso woho wakatongama andja ndo anto, lande na kele ayonga dui di’enginya mbuta dia andja ɔnɛ kotongama oma le Otungi wele la yimba?

18 Mbetawɔ kaso le Nzambi ndo lo Bible pombaka keketshama oma l’ɔsɛdingwelo wa l’otema ɔtɔi wa tolembetelo tɛnya ɔnɛ diangɔ tshɛ diakatongama. Anto efula kanyiyaka ɔnɛ kema dui dia lomba dia mbetawɔ ɔnɛ ekɔ wolo ɔmɔtshi wakatonge diangɔ lâdiko dia kɛnɛ kata ase siansɛ. Koko, naka sho mɛna akambo lo yoho shɔ, kete hatotokoka mbɛdika tolembetelo tshɛ lo yoho ya dimɛna. Ndo nto, ntsha ngasɔ ayotokonya dia sho mbohɛ ɔnɛ diangɔ ‘diaheyama mbadia’ nɛ diakatongama l’ɔnɔngɔ ndo l’oyango ɔmɔtshi. (Jobo 9:10; Osam. 104:25) Oko weso Akristo, tekɔ l’eshikikelo k’ɔnɛ Jehowa mbakatonge diangɔ tshɛ oma lo tshimbo ya wolo ande wakamba olimu, mbuta ate nyuma k’ekila.

Nyuma k’ekila ndo mbetawɔ kaso le Nzambi

19. Tolembetelo takɔna takoshikikɛ ɔnɛ Nzambi ekɔ ndo ɔnɛ nyuma kande k’ekila kekɔ lo nkamba olimu?

19 Sho kema l’ohomba wa mbeya awui tshɛ wendana l’etongelo dia monga la mbetawɔ le Nzambi, mbôka ngandji ndo monga la dilɛmiɛlɔ di’efula le nde. L’ɛnyɛlɔ k’anto wele la lɔngɛnyi, monga la mbetawɔ le Jehowa nemanɛka l’awui efula lâdiko dia kɛnɛ keyaso lo dikambo diande. Oko watohamaka diɔtɔnganelo diele lam’asa angɛnyi etena kataweyana dimɛna, mbele ndo mbetawɔ kaso le Nzambi pamaka etena keyaso awui efula wendana la nde. Lo mɛtɛ, sho mɛnaka dia Nzambi ekɔ, etena kakadimolande alɔmbɛlɔ aso ndo kɛnaso etombelo w’ɛlɔlɔ waya lo nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ ande. Sho ndekaka ndjasukanya la Jehowa etena kɛnaso tolembetelo efula tɛnya dia nde ekɔ lo tɔlɔmbɔla, ekɔ lo tokokɛ, ekɔ lo ntshɔkɔla welo wadjaso l’olimu ande ndo ekɔ lo tokotshɛ ehomba aso. Akambo asɔ tshɛ toshikikɛka ɔnɛ Nzambi ekɔ ndo ɔnɛ nyuma kande k’ekila kekɔ lo nkamba olimu.

20. a) Lande na kakatonge Nzambi andja ɔnɛ ndo anto? b) Wahɔ akɔna wayotokondja naka sho ntetemala ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila kaki Nzambi?

20 Bible ekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula kɛnya woho wakamba Jehowa la wolo ande wakamba olimu, nɛ dia wanɛ wakakifunde “wakati diui uma le [Nzambi], wakasukuyama uma le [nyuma k’ekila].” (2 Pet. 1:21) Mbeka Afundelo la yambalo tshɛ kokaka nkeketsha mbetawɔ kaso le Nzambi oko wende ɔnɛ lakatonge diangɔ tshɛ. (Eny. 4:11) Dionga diande di’ohomba efula, mbuta ate ngandji mbakatshutshuya Jehowa dia ntonga. (1 Joa. 4:8) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tosale la wolo aso tshɛ dia nkimanyiya anto akina dia vɔ mbeya awui wendana la Shɛso lele l’olongo loludi la ngandji ndo lele Ɔngɛnyi aso. Lo kɛnɛ kendana la so, naka sho ntetemala nɔmbwama la nyuma kaki Nzambi, kete tayonga la diɛsɛ dia mbeka awui wendana la nde pondjo pondjo. (Ngal. 5:16, 25) Nyɛsɔ sho tshɛ totetemale mbeka awui wendana la Jehowa ndo elimu ande wa diambo ndo mɛnya lo nsɛnɔ yaso ngandji k’otamanya kakandɛnya etena kakandakambe la nyuma kande k’ekila dia ntonga olongo, nkɛtɛ ndo anto.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

^ od. 6 Enda lɛkɛ 24 ndo 25 la dibuku Y a-t-il un Créateur qui se soucie de vous ?

Onde wɛ kokaka nembetshiya?

• Kakɔna katetsha etongelo k’olongo la nkɛtɛ lo woho wakakambe Nzambi la nyuma k’ekila?

• Woho wakatatongama lo efanelo ka Nzambi toshaka waaso akɔna?

• Lande na keso l’ohomba wa nsɛdingola tolembetelo tendana la etongelo?

• Lo toho takɔna takokaso mpamia diɔtɔnganelo diele lam’asaso la Jehowa?

[Ambola wa wekelo]

[Osato wa lo lɛkɛ 7]

Kakɔna katetsha woho wokongɛmi diangɔ dimɛna l’andja ɔnɛ lo dikambo di’etongelo?

[Efundelo wɛnya kanga]

Tɔɔtɔ: Anglo-Australian Observatory/fɔtɔ kakɔsama oma le David Malin

[Esato wa lo lɛkɛ 8]

Ngande wafɔna ADN la diangɔ nɛ tshɛ?

[Osato wa lo lɛkɛ 10]

Onde wɛ amboyalɔngɔsɔla dia mamɛ mbetawɔ kayɛ?