Lakakondja ɛtshɔkɔ efula

Kɔndwama oma le Arthur Bonno

LO LOSANGANYA la distrikɛ lakasalema lo 1951, dimi la wadɛmi Edith takoke washa diewoyelo ɔnɛ wayanga nsala losanganya la wanɛ walanga nkamba olimu wa misiɔnɛrɛ.

Lakawotɛ nte: “Totshu totɔtɔ kânga mbɔtɔ tsho.”

Edith akakadimola ate: “Ɔsɔ kema alɔfu aso!”

Lakawotɛ nte: “Edie le, yete totshu totohokame kânga mpokamɛ tsho.”

L’ɔkɔngɔ wa losanganya, wakasha anto adɛmandɛ wa Kalasa ka Ngiliyadɛ.

Lakatɛ Edie nte: “Ɛsɔ tolodia kâmɛ l’amɛka.”

Edith akakadimola ate: “Art, lâsɔ ase nkumbo kaso woyotshikala vɔamɛ?”

Suke l’ɔnɔnyi ɔtɔi l’etenyi l’ɔkɔngɔ wa losanganya la distrikɛ lɔsɔ, takɔtɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ndo wakatotome oko wa misiɔnɛrɛ l’osomba w’Équateur l’Amɛrikɛ wa lo sidɛ.

Oko wakokayɛ diɛna oma lo sawo diakatasawola dimi la wadɛmi lo losanganya la distrikɛ lɔsɔ, laki la mbekelo ka tɛkɛtaka l’eshikikelo ndo lakɔsaka dia dimi kokaka nsala dikambo tshɛ. Koko Edith aki la memakana ndo akeyaka elelo ande. Etena kakandayolaka l’osomba wa tshitshɛ wa Elizabeth la Pennsylvanie lo États-Unis, ndoko lushi lakandatombe oma lo wodja awɔ kana mɛnana l’ɔngɛndangɛnda. Aki dikambo dia wolo le nde dia nkakitɔna la nkumbo kande. Koko kânga mbakidiɔ ngasɔ, nde aketawɔ l’otema ɔtɔi dia tokamba oko misiɔnɛrɛ lo wodja okina. Takakome l’Équateur lo 1954 ndo takakambe oko waa misiɔnɛrɛ lo wodja ɔsɔ ntatɛ l’ɔnɔnyi ɔsɔ. L’ɛnɔnyi wakatetsha lo wodja ɔsɔ, takakondja ɛtshɔkɔ efula. Onde wɛ kombolaka dia mbeya ɛmɔtshi l’atei awɔ?

Awui w’amɛna wohɔso

Quito mbele dihole dia ntondo diakawatotome ndo osomba akɔ wekɔ kapitalɛ k’Équateur kele lo mɛtɛlɛ suke la 2 850 otsha l’akona wa Andes. Dia mimɔ oma la Quito ko ntshɔ otsha l’osomba wa Guayaquil wele l’omamu w’ashi, takahombaka munda lɔkɛndɔ la nshi hiende lo kawolo kana lo mutuka. Naka lo ndɛkɛ, kete minutɛ 30. Takakambe ɛnɔnyi ɛnɛi wahatohɛki la Quito. Oma lâsɔ lo 1958,  takalongola leeta dia tokamba olimu wa l’otshimbedi. Ɔsɔ aki ɔtshɔkɔ okina.

L’etena kɛsɔ, aki paka etshimbedi ehende wa totshitshɛ lo wodja w’otondo. Ɔnkɔnɛ lâdiko dia wembwelo w’etshumanelo, taketshaka mingu efula l’olimu w’esambishelo l’esomba wa totshitshɛ wa la Inde lɛnɛ aki komonga Ɛmɛnyi wa Jehowa. Mbala efula, toshambrɛ takawahangiyaka angɛndangɛnda taki paka la mbeto keto ndo tɔ komonga l’adidishi. Takatshu la tapa di’abaya diakatadje tshuka dia pitilɔ, lokangɔ, alɔnga w’akale, bomba, adala, ɔtɛi wa mɛmbɛlɛ, ahɔndɔ, ekanda ndo diangɔ dikina. Takasɔsɔmiyaka ekanda ɛsɔ lo wesho wa mpele diaha bidi tɔtwɛ lo luudu.

Kânga mbaki wodjima lo toshambrɛ tɔsɔ ndo mbakitɔ mindo, tâkohɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ asawo wakatasawolaka l’otsho todjashi lâdiko dia mbeto talɛ diangɔ diakatakatɛ lo tshuka diaso dia pitilɔ. Dimi lakatɛkɛtaka mbala efula aha la nkanyiya l’ɔtɛ wakamomalaka esadi ndo mbala mɔtshi wadɛmi akamɛnyaka l’ɔkɔmi tshɛ kɛnɛ kakamahombaka nsala dia ndjalowanya dia sawolaka dimɛna l’anangɛso ndo l’akadiyɛso wakatatshɔka dia tembola. Lakohokamɛka ndo wembwelo wakamasalaka wakatatɛ monga kiɔkɔ y’ekeketshelo le wɔ. Ndo nto, etena kakamatɛkɛtaka kɔlɔ lo dikambo dia ɔnangɛso ɔmɔtshi, wadɛmi akatonaka nsawola la mi. Dui sɔ diakakimanyiya dia dimi mbɔsa anangɛso l’akadiyɛso la nɛmɔ. Koko takasawolaka mbala efula l’otsho lo kɛnɛ kendana l’awui wakatekaka l’asawo wa Tshoto y’Etangelo ndo awui wakatokomɛka l’esambishelo lushi tshɛ. Ɔsɔ mɛtɛ aki ɛtshɔkɔ!

Woho wakatɛnana la Carlos

L’osomba wa Jipijapa wele lo lɛkɛ l’edjelo ka wonya l’Équateur, wakatosha lokombo l’onto ɔmɔtshi lakayashaka l’akambo wa mɛtɛ, koko vɔ kotosha adrɛsɛ ande. Lokombo lande Carlos Mejía. Etena kakatatombe oma lo shambrɛ yaso yakatafutɛka, sho kombeyaka lɛnɛ akatahombe mboyanga. Ɔnkɔnɛ, takatatɛ ntshɔ otshɔtshɔ. Takahombe nkɛndakɛnda lo lɔtɛkɛ lo mboka ya mindo nɛ dia mvula ya wolo yakalɔ l’otsho wa mpotɔ lushi lakɔ. Etena kakamatakɛndakɛndaka la ntondo ka wadɛmi, lakoke nde ambelɛ la shashimoya ate: “Art!” Lakakadimɔ ndo lakɛnyi Edith emadi lɔtɛkɛ polo l’adwe. Otondonga nde kondelaka, tshike lotowɔla.

Lakôtondja oma lo lɔtɛkɛ, koko sabata yande yakakundama etale. Lakatɛ tana tɔmɔtshi tohende takatendaka nte: “Layonyosha yema ya dikuta naka nyu tondjɛmi sabata ndjo oma lo lɔtɛkɛ.” Ɔtɛkɛta kele edja vɔ wakatondja sabata shɔ, koko Edie aki l’ohomba w’ashi wa nsola ekolo. Nyango aki tana tɔsɔ lakendaka woho wakasalemaka dikambo sɔ akatelɛ lakande ndo akasha wadɛmi ashi wa nsola ekolo ndo tana tande takosolɛ sabata yande. La ntondo ka sho ntomba oma lo lokombo lawɔ, dikambo dimɔtshi dia dimɛna diakatombe. Lakambola mama kɛsɔ dia kana nde mbeyaka dihole diakokaso ntana pami kɛmɔtshi kelɛwɔ Carlos Mejía. Nde akambutɛ la diambo tshɛ ate: “Toko dimi mbele wadɛnde.” Vɔ wakatatɛ mbeka Bible mbala kakɔ ɔtɔi ndo nkumbo kɛsɔ k’otondo kakayobatizamaka. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, Carlos, wadɛnde ndo anawɔ ahende wakayokomaka ambatshi mboka wa lânde.

Kânga mbakatandaka nkɛndɔ ya pâ, anangɛso wakatolongolaka dimɛna

Takahomanaka l’ekakatanu dia ntshɔ lo tshumanelo diakatêmbolaka. Takɛngɔlaka lo waa bisi, lo kawolo, lo mituka, lo waato ndo lo ndɛkɛ ya totshitshɛ. L’etena kɛmɔtshi, John McLenachan lakakambaka oko omendji wa distrikɛ nde la wadɛndɛ Dorothy wakatotshindɛ dia sho tosambisha lo ngelo y’amundji wa nse yaki suke l’olelo wa wodja wa Colombie. Takande lɔkɛndɔ lɔsɔ lo waato wakawakɛndjakɛndjaka la mɔtɛrɛ. Nse ya weke (requins) yakafumbɔfumbɔka suke la so. Kânga ɔkɛndjikɛndji wa manamana waki la so akoke wɔma nɛ dia nse shɔ yaki weke efula ko akatɔlɛ waato otsha lo dibongo aha la ntshimbatshimba.

Kânga mbakatahomana l’ekakatanu efula l’olimu w’otshimbedi, takakondja ɛtshɔkɔ efula. Takeyana l’anangɛso wakatolongolaka  dimɛna efula. Mbala efula, nkumbo yakatohangiyaka wakatokatɛka mbala shato lo lushi, koko vɔ wakalɛka mbala ɔtɔi. Vɔ wakatotshikɛka mbeto yawɔ, koko vɔ wakalalaka l’odihe. Wadɛmi akambutɛka mbala efula ɔnɛ: “Anangɛso l’akadiyɛso wa ngandji anɛ kimanyiyakami dia dimi mbeya ɔnɛ sho bu l’ohomba wa diangɔ efula dia sho ndjasɛnya.”

“Hatotonaki pondjo”

Lo 1960, takakondja ɔtshɔkɔ okina etena kakatalongola leeta dia sho tokamba lo Bɛtɛlɛ ka l’osomba wa Guayaquil. Etena kakamakambaka lo biro, Edith akakambaka olimu w’esambishelo kâmɛ l’ase etshumanelo kɛmɔtshi kaki suke la Bɛtɛlɛ. Lakɔsaka dia dimi bu l’akoka wa nkamba olimu wa lo biro, koko oko wadiɛnya Heberu 13:21, Nzambi tolowanyaka lo “elimu w’ololo tshe.” L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ehende, wakambelɛ dia tɔtɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ngɔndɔ dikumi lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn kele la New York. Nshi shɔ, wamato komongaka la lotshungɔ la ntshɔ kâmɛ la waomɛwɔ. Wadɛmi akalongola mukanda oma la Brooklyn. Lo mukanda ɔsɔ, wakawombola dia kana nde mbetawɔka nkakitɔna la mi l’edja ka ngɔndɔ dikumi.

Edith ka wadɛmi akakadimola ate: “Lekɔ l’eshikikelo dia kema wɔdu ntsha dikambo sɔ, koko sho mbeyaka dia Jehowa ayotokimanyiya dia sho ntondoya ekakatanu akɔna tshɛ wakoka tokomɛ. . . . Hatotonaki pondjo waɛsɛ akɔna tshɛ wakokawɔ tosha kana waaso akɔna tshɛ wakokaso nkondja dia ndowanyema dia ndeka mbeya mɛmba ɛkɛndɛ aso.” L’edja tshɛ kakimi la Brooklyn, wadɛmi akatomɛka mukanda lomingu tshɛ.

Takakambe kâmɛ l’asekaso ambetawudi wele la kɔlamelo

Dimi la Edith takakalola la Quito lo 1966 nɛ dia laki la hemɔ. Takatotetemala nkamba olimu wa misiɔnɛrɛ kâmɛ l’anangɛso ndo l’akadiyɛso wa lɛkɔ. Vɔ mɛtɛ wakalamaka olowanyi awɔ.

Kadiyɛso kɛmɔtshi aki l’omi l’opanganu lakɔkɔmɔlaka mbala efula. Lushi lɔmɔtshi, lo eshidi esamalo kokele wa pindju, onto ɔmɔtshi akatelɛ lo telefɔnɛ dia totɛ ɔnɛ omi aki kadiyɛso kɛsɔ ambɔkɔmɔla nto. Lakalawɔ otsha laka kadiyɛso kɛsɔ. Lam’akamawɛnyi, dimi kombetawɔ ɔnɛ nde ɔnɛ. Lakotane oladi la tange ele la wefu ndo la mpota demba di’otondo. Omɛnde akɔkɔmɔla l’oseka wa lɔmbɔ edja ndo vɔ wambohembɔ tenyi pende. Wenya engana l’ɔkɔngɔ, dimi lakahomana l’omɛnde la ngelo ndo lakawotɛ dia nde akasale dikambo dia kɔlɔ. Nde akanɔmbɛ edimanyielo l’otema ɔtɔi. Lonyangu ko, ndo akadiyɛso akina wa l’etshumanelo kɛsɔ wakakɔmamaka oma le waomɛwɔ. Dimi la wadɛmi takandola akadiyɛso w’Akristo asɔ l’ɔtɛ wa kɔlamelo yawɔ. Vɔ wakasale kɛnɛ tshɛ kakiwɔ l’akoka wa nsala dia monga wadi w’ɛlɔlɔ ndo ngɛnyangɛnya Nzambi.

L’etatelo k’ɛnɔnyi 1970, hemɔ kami kakakɔnɔ ndo takatatɛ nkamba olimu wa l’otshimbedi nto. Osomba wa Ibarra aki etenyi kɛmɔtshi k’otshimbedi aso. Etena kakatembola osomba ɔsɔ oya l’ekomelo k’ɛnɔnyi 1950, takatane Ɛmɛnyi wa Jehowa ehende eto lɛkɔ, mbuta ate misiɔnɛrɛ ɔtɔi ndo ɔnangɛso ɔtɔi la lɛkɔ. Ɔnkɔnɛ, takalomɔlɔmɔka dia tɛnana l’apandjudi w’eyoyo wa l’etshumanelo kaki l’osomba ɔsɔ.

 Lo losanganya la ntondo lakatɔtɔ, ɔnangɛso Rodrigo Vaca mbaki lo loseke ndo nde akashaka sawo diaki l’ɔkɛtshanyelo kâmɛ l’ampokami. Mbala tshɛ kakandokaka dimbola, ampokami wakataka la dui dia wolo ɔnɛ: “Dimi, dimi!” lo dihole dia vɔ memɛ anya l’olongo. Dimi la Edith takendana tâmba woho w’anyanya. Lakayambola ɔnɛ: ‘Lande na kasalawɔ nganɛ?’ L’ɔkɔngɔ diko, takayeyaka dia ɔnangɛso Vaca ekɔ tshungu, koko nde mbeyaka ose etshumanelo tshɛ oma lo doyi diande. Nde ekɔ olami w’ɛkɔkɔ weya ɛkɔkɔ ande dimɛna. Dui sɔ diakambohola ɛtɛkɛta wa Yeso wele lo Joani 10:3, 4, 14 wata di’Olami w’ɔlɔlɔ w’ɛkɔkɔ ndo dia woho waweya ɛkɔkɔ ande dimɛna dimɛna. Ɛlɔ kɛnɛ, ekɔ tshumanelo samalo diasala nsanganya l’ɔtɛkɛta w’espagnol, etshumanelo ɔtɔi kasala nsanganya l’ɔtɛkɛta wa quichua ndo etshumanelo ɔtɔi kasala nsanganya l’ɔtɛkɛta w’akanga wa mpoke l’osomba wa Ibarra. Ɔnangɛso Vaca ekɔ lo ntetemala nkamaba la kɔlamelo oko ekumanyi ndo oko ombatshi mboka wa lânde.

Tekɔ la lowando le Jehowa l’ɔtɛ w’ɛtshɔkɔ ande

Jehowa akatɔtshɔla nto lo 1974 etena kakatalongola leeta la nkalola otsha lo Bɛtɛlɛ. Wakatombisha olimu wa lo biro ndo lakayɔsɔnama oko ose kɔmite ka filialɛ. Edith akakambaka ntondo lo nkuku, koko l’ɔkɔngɔ diko nde akayotatɛ nkamba lo biro lɛnɛ akawawosha olimu wa nongolaka ndo tomaka mikanda. Olimu ɔsɔ mbakambande polo ndo ɛlɔ kɛnɛ.

L’edja k’ɛnɔnyi, taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa nongola nkama ya misiɔnɛrɛ wakimanyiya anangɛso wa lo tshumanelo diatomamawɔ dia vɔ ntshunda lo nyuma ndo monga l’ohetoheto. Takakondja nto ekeketshelo oma le nunu di’anangɛso l’akadiyɛso wakaye oma lo wedja ndekana 30 dia ndjokamba lo wodja ɔnɛ. Ande woho wakatâmbiya yimba yawɔ ya ndjahombia lee! Amɔtshi wakasondja mvudu yawɔ ndo diangɔ diawɔ di’okanda l’oyango wa vɔ ntshɔ dia tosambisha l’ahole wewɔ l’ohomba w’efula w’apandjudi. Vɔ wakasombe mituka dia tosambisha l’ahole wa tale, wakâte tshumanelo di’eyoyo ndo wakasha lonya l’ohikelo wa Mbalasa ya Diolelo. Akadiyɛso efula w’enyemba wakaye oma lo wedja awɔ dia ndjosambisha ndo wakasambishaka l’ohetoheto.

Lo mɛtɛ, lambokondja ɛtshɔkɔ efula lo ɛnɔnyi tshɛ wamometsha l’olimu waki Nzambi. Ɔtshɔkɔ wa ntondo ele diɔtɔnganelo diasami la Jehowa. Ndo nto, lekɔ la lowando l’efula otsha le Jehowa lo woho wakandambisha “ukimanyidi.” (Etat. 2:18) Etena kohɔmi ɛnɔnyi ndekana 69 wamometsha kâmɛ la wadɛmi, divɛsa dia Tukedi 18:22 diata ɔnɛ: “One latukundjaka wadi, atuyalaka la diese” ndjɛkami lo yimba. Ekɔ tshondo y’ɔngɛnɔngɛnɔ le mi dia monga kâmɛ la Edith. Nde ambokimanyiya lo toho efula. Nde akɛnya nto dia nde aki la ngandji k’efula otsha le nyango. Ntatɛ lo etena kakatakome l’Équateur, wadɛmi akatomɛka mama kande mukanda lomingu tshɛ polo ndo lo 1990 etena kakandakitshiya ele l’ɛnɔnyi 97.

Laya l’ɛnɔnyi 90 ndo Edith 89. Tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wambotokimanyiya anto oko 70 dia vɔ mbeya Jehowa. Tekɔ mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakatalodia adɛmandɛ asɔ wa Kalasa ka Ngiliyadɛ ambeta ɛnɔnyi 60. Yɛdikɔ shɔ yambotokimanyiya dia sho nkondja ɛtshɔkɔ efula lo lɔsɛnɔ laso.

[Osato wa lo lɛkɛ 29]

Lo Yankee Stadium ka la New York kâmɛ la waa misiɔnɛrɛ wakɔtɔ la so Kalasa ka Ngiliyadɛ, 1958

[Osato wa lo lɛkɛ 31]

Kâmɛ la nkumbo kɛmɔ etena kakiso l’olimu wa l’otshimbedi, 1959

[Osato wa lo lɛkɛ 32]

Lo Bɛtɛlɛ ka l’Équateur, 2002