Laki la wɔma wa nyɔi, koko lôkongɛ dia monga la ‘lɔsɛnɔ lo yɛdikɔ y’efula’

Kɔndwama oma le Piero Gatti

LONDJO lakatafulaka yema yema polo ndo lɔ ndjokoma wolo efula. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, wakatatɛ mbuda ombeka dia mbewola anto dia vɔ toyashɛ nɛ dia wâle waki suke la nkoma. Oma lâsɔ, wendjo wa woho wakatondɔtondɔka bɔmbɛ ndo wakalanaka diangɔ wakatatɛ mbokɛma ndo wakasha anto pâ l’atui.

Aki l’osomba wa Milan lo wodja wa Italie lam’asa 1943 la 1944. Lam’ele ɔsɔlayi ɔmɔtshi w’ɔlɔngɔlɔngɔ aki laawɔ, nde akambidjangɛka mbala efula dia dimi ntshumanya tenyi di’alemba di’edo w’anto wakafamɛ la totombotombo takawayashɛ takakɔ bɔmbɛ lâdiko atɔ ndo edo akɔ wakâtshatshema ko anto hawoyokoka mbaeya. Aha edo w’anto eto mbakamɛnyi, koko mbala efula dimɛ lakahande nyɔi. L’etena kɛsɔ, lakalɔmbɛ Nzambi ndo lakôtshikɛ dɔkɔlɔkɔ nte naka dimi shimbamɛ lo ta nɛ, kete dimi layosalaka lolango layɛ.

Wɔma wakamokaka nyɔi wamboshila

Lakôle lo ngelo kakangana kilɔmɛtɛlɛ oko 10 l’osomba wa Côme wa lo wodja wa Italie wele suke l’olelo wa wodja wa Suisse. Lam’akimi leke dikɛnda, lakadiɛnɛka l’ɔkɛi ndo la wɔma wa nyɔi. Nondo diami dia wamato pende diakavu la hemɔ ka grippe espagnole. Lo 1930, lam’akimi l’ɛnɔnyi esamalo eto mbakavu Luigia la mama kami. Lam’ele lakôle oko oseka Mupɛ, lakayelaka ɛlɛmbɛ wa l’ɔtɛmwɛlɔ ndo lakɔtɔka lo waa misa lomingu tshɛ. Koko ɛnɔnyi engana l’ɔkɔngɔ, lakatoshidiya wɔma wa nyɔi, aha l’ɔtɛmwɛlɔ koko lo dihole diakawanyaka anto avo.

Ta dia hende di’andja w’otondo diakalɔma lo 1944 diakashile anto oshiki. Lakalawɔ kâmɛ l’asɔlayi w’ase Italie nunu akumi wakatalawɔka ta otsha lo wodja wa Suisse waki kɔmbɔtɔ lo ta sɔ. Kam’akatakome, wakatotohangia lo mpango y’ase dawo. Wakatome lo mpango kɛmɔtshi kosukanyi la Steinach lo nɔrdɛ-ɛstɛ ka lo wodja ɔsɔ. Takatodjasɛ lo yema ya wɔladi lɛkɔ. Onto lakanyanaka divo la Steinach aki l’ohomba w’onto ɔmɔtshi lakahombe mbosha lonya lo tshanda mɔtshi lo dihole diakandanyanaka avo. Lakayotatɛ mbidjasɛ lo dihole sɔ ndo nkamba kâmɛ la nde l’edja ka ngɔndɔ ɔtɔi ndo lo diaaso sɔ mbakameyana l’onto ɔmɔtshi lakakimanyiya dia dimi ntshikitanya lɔsɛnɔ lami.

Onto lakanyanaka avo ɔsɔ aki la kidiya kɛmɔtshi kelɛwɔ Adolfo Tellini k’ose Italie kakatodjasɛka la Suisse. Nde aki Ɔmɛnyi wa Jehowa. Lâsɔ ko latokaka watɛkɛta dikambo di’olui w’anto ɔsɔ nɛ dia l’etena kɛsɔ ko Ɛmɛnyi wa Jehowa watakoke 150 l’Italie w’otondo. Adolfo akasawola la mi akambo wa diambo wa lo Bible ndo akamɛnya alaka wa Jehowa wendana la wɔladi ndo la woho wayokondja anto lɔsɛnɔ ‘lo yɛdikɔ y’efula.’ (Joa. 10:10; Eny. 21:3, 4) Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbeya losango lendana la nshi yayaye yaha l’ata ndo yele anto hawotovɔ nto. Etena kakamakalola lo mpango k’ase dawo kakimi, lakewoya ɔlɔngɔlɔngɔ okina w’ose Italie welɛwɔ Giuseppe Tubini elongamelo kɛsɔ ndo nde lawɔ aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Adolfo nde l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ekina wakayaka mbala la mbala dia ndjosawola la so lo mpango k’ase dawo kakiso.

 Adolfo akatshu la mi otsha l’osomba wa Arbon lɛnɛ akatahombe nkɛndakɛnda kilɔmɛtɛlɛ oko 10 oma la Steinach otsha lɛnɛ akasalaka djui y’Ɛmɛnyi wa Jehowa nsanganya l’ɔtɛkɛta w’ase Italie. Lakangɛnangɛna kɛnɛ kakamoke woho w’anyanya ndo dui sɔ diakakonya dia dimi nyomotshɔ lɛkɔ nto lomingu lakayele. L’ɔkɔngɔ diko, lakɔtɔ lo losanganya lɔmɔtshi la woke l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lakasalema l’osomba wa Zurich. Laki la pâ efula l’asolo etena kakawɛnya esato w’anto wakawadiake lo mpango y’ase dawo wakɛnyaka edo w’anto kalakala. Lakɛnyi dia Ɛmɛnyi wa Jehowa efula wa lo wodja w’Allemagne wakadiakema l’ɔtɛ wa mbetawɔ yawɔ. Lo losanganya la woke lɔsɔ mbakamahomana la kadiyɛso Maria Pizzato. L’ɔtɛ wakinde Ɔmɛnyi wa Jehowa, wakôfundɛ lokanu ɛnɔnyi 11 oma le ewandji wa lɛɛta wa lo wodja w’Italie l’etena kɛmɔtshi.

Etena kakashile ta, lakakalola l’Italie ndo lakatatɛ ntshɔ l’etshumanelo ka tshitshɛ ka l’osomba wa Côme. Kânga mbele dimi kombeka Bible lo yoho yahombama, lakeyaka wetshelo w’etatelo w’akambo wa mɛtɛ lo yimba. Maria Pizzato nde lawɔ aki ose etshumanelo kakɔ. Nde akambutɛ dia ekɔ ohomba dimi batizama oko Okristo ndo dia dimi ntshɔ tembola Marcello Martinelli lakadjasɛka lo Castione Andevenno lo prɔvɛnsɛ ka Sondrio. Marcello aki ɔnangɛso l’okitami laki la kɔlamelo lakawafundɛ lokanu yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 11 lo nshi yakalɔmbɔlaka lɛɛta la hiadi. Lakahombe mbahema dikalo yɛdikɔ ya kilɔmɛtɛlɛ 80 dia tembola ɔnangɛso ɔsɔ.

Marcello akakambe la Bible dia nembetshiyami kɛnɛ kalɔmbama di’onto batizama, lɔkɔngɔ diko takasale dɔmbɛlɔ ndo takatshu otsha l’ɔkɛdi w’Adda, lɛnɛ akamatobatizama, lo Ngɔndɔ ka divwa 1946. Ɔsɔ aki lushi la lânde le mi! Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wa yɛdikɔ yakamɔshi ya kambɛ Jehowa ndo monga l’elongamelo k’oshika ka nshi yayaye. La dikɔlɔ mbakamayoshihodia dia lakasadi lɔkɛndɔ la kilɔmɛtɛlɛ oko 160 lushi lɔsɔ!

Lo Ngɔndɔ ka tanu 1947, mbakasalema losanganya la woke la ntondo l’ɔkɔngɔ wa ta l’osomba wa Milan. Anto oko 700 wakɔtɔ lo losanganya lɔsɔ mbidja ndo anto akina efula wakasɛnaka lo nshi yakahɛnyahɛnyaka lɛɛta la hiadi anto. Dikambo dimɔtshi diahatasalemaka diakasalema lo losanganya la woke lɔsɔ. Giuseppe Tubini, lakamasambisha lo mpango k’ase dawo akasha sawo dia batismu, ko l’ɔkɔngɔ wa sawo nde lawɔ akalongola batismu!

Lo losanganya la woke lɔsɔ, laki la diɛsɛ dia mpomana l’ɔnangɛso Nathan Knorr, lakaye oma lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn. Nde akatokeketsha dimi la Giuseppe dia sho ndjasha l’olimu waki Nzambi. Lakɔshi yɛdikɔ ya ntatɛ olimu wa lo tena tshɛ l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ. Etena kakamakome la ngelo lakatɛ ase nkumbo kami yɛdikɔ yakamɔshi, koko vɔ tshɛ kosukɛ yɛdikɔ shɔ. Koko lakayashikikɛ dia nsala dikambo sɔ. Ɔnkɔnɛ, l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ɔtɔi lakatatɛ nkamba lo Bɛtɛlɛ ka l’osomba wa Milan. Misiɔnɛrɛ ɛnɛi ɛnɛ mbakakambaka lɛkɔ: Giuseppe (Joseph) Romano nde la Angelina wa wadɛnde; Carlo Benanti nde la Costanza wa wadɛnde. Giuseppe Tubini mbakayongaka onto la tanu lo nkumbo kɛsɔ ko dimi onto la samalo.

L’ɔkɔngɔ wa dimi nsala ngɔndɔ ɔtɔi lo Bɛtɛlɛ, lakasɔnama dia monga omendji w’otshimbedi ndo laki ose Italie la ntondo la nkamba olimu ɔsɔ. Ɔnangɛso George Fredianelli, misiɔnɛrɛ wa ntondo wakaye l’Italie lo 1946 oma l’États-Unis, nde lawɔ akashile monga omendji w’otshimbedi. Nde akandowanya l’olimu ɔsɔ l’edja ka mingu ngana ko lakatetemala nkamba olimu ɔsɔ dimɛ. Dimi mbohɔka lo yoho ya lânde etshumanelo ka ntondo kakamembola la Faenza. Otokokanyiya yema: L’etena kɛsɔ tshɛ ko latashaka kânga sawo ɔtɔi l’etshumanelo. Kânga mbakidiɔ ngasɔ, lakakeketsha wanɛ wakaye lo losanganya, mbidja ndo ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka efula dia vɔ ndjadjɛ oyango wa nkamba olimu wa lo tena tshɛ. L’ɔkɔngɔ diko, amɔtshi wa l’atei awɔ wakayokondjaka waɛsɛ wa weke lo wodja w’Italie.

Lakatatɛ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’olimu w’otshimbedi. Lakahomana l’akambo wakimi konongamɛka, wakamahombe ndjalowanya, wakamahombe ntokomɛ ndo wakambisha ɔngɛnɔngɛnɔ. Etena kakimi l’atei w’akambo asɔ tshɛ, analengo l’akadiyɛmi wa ngandji wakamɛnya ngandji k’efula.

Ɛlɔshamelo oma le ɛtɛmwɛlɔ l’ɔkɔngɔ wa ta

Layanga nyɔkɔndɔlɛ dui dimɔtshi lo kɛnɛ kendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa l’Italie wa lo nshi shɔ. Ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ komonga l’ɔtɛmwɛlɔ  okina wakasɛmanɛka la wɔ. Kânga mbakatatɛ anto nkamba l’akambo wele lo buku di’ɛlɛmbɛ wa wodja lo 1948, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakayolongolaka lotshungɔ la ntatɛ nsambisha nto paka lo 1956. Etombelo waki la tɔsɛngiya t’oma le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ele, mbala efula wakatohandjolaka oma lo nsanganya yaso y’etshimbedi. Koko mbala mɔtshi, welo wakadjaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakakitaka tatala. Ɛnyɛlɔ, kɛnɛ kakasalema lo 1948 la Sulmona, osomba wa tshitshɛ wele l’atei wa wodja w’Italie.

Losanganya la woke lakasalema lo mbalasa kɛmɔtshi ka tɔkɛnyɔ. Dimi mbaki ɔnɔmbɔdi wa losanganya Lushi la lomingu la pindju ndo Giuseppe Romano akasha sawo dia lo sɛkɛ. Anto wakaye efula lo losanganya lɔsɔ. Kânga mbaki apandjudi watakoke 500 lo wodja w’otondo, anto 2 000 wakalole lo mbalasa kɛsɔ. L’ekomelo ka sawo, ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi lakatshutshuyama oma le asasɛrdɔsɛ ahende laki lo losanganya lɔsɔ akafumbɔ mbala kakɔ ɔtɔi ko mbɔtɔ lo lɔyɛnga. Nde akadje anto l’okandokando. Nde akatatɛ mpangɔhangɔ la dui dia wolo. Lakawotɛ mbala kakɔ ɔtɔi ɔnɛ: “Naka wɛ ekɔ la dikambo dimɔtshi dia mbuta, wɛ kokaka tofutɛ mbalasa kayɛ kakokayɛ tota kɛnɛ tshɛ kalangayɛ mbuta.” Ampokami kombodja yimba ndo wakadinyadinya dui diande l’ɛtɛkɛta wa diɔnyɔ. Kam’akandɛnyi ngasɔ, ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ akafumbɔ ko ntomba oma lo lɔyɛnga ndo akanya demba.

Lo nshi shɔ, aki tshondo y’okakatanu dia nkamba olimu w’otshimbedi. Mbala mɔtshi, lakakɛndakɛndaka l’ekolo, lakahemaka dikalo ndo lakatshɔka lo bisi y’emusu ndo yakalolaka l’anto tɔɔ ndo lo kawolo dia tembola tshumanelo. Lo waaso amɔtshi, lakalalaka lo nkoto ya nyama kana lo mvudu yalamawɔ mbolo. Lam’ele ta diaki oma la nshila, ase Italie efula waki weola. Anangɛso waki yema tshitshɛ ndo komonga l’ekondjelo k’efula. Koko olimu waki Jehowa wakatetemala monga dimɛna.

Lakatolowanyema lo Kalasa ka Ngiliyadɛ

Lo 1950, dimi la Giuseppe Tubini takelamɛ dia tɔtɔ lo Kalasa ka 16 ka waa misiɔnɛrɛ ka Ngiliyadɛ. Oma l’etatelo, lakɛnaka dia aki tshondo y’okakatanu le mi dia mbeka ɔtɛkɛta w’Angɛlɛ. Lakahembe ndjaketembola, koko aki tshondo y’okakatanu. Takahombe mbadia Bible k’otondo l’Angɛlɛ. Dia dimi nkotsha dikambo sɔ, mbala mɔtshi lakahandjaka olelo wa la midi dia dimi tovusola wadielo la dui dia wolo. Oshimu kele edja, etena kami ka mbisha sawo kakakoke. Dimi mbohɔka ɛtɛkɛta wakambutɛ ombetsha wate kana oko loyi mbakandambutɛwɔ. Nde akambutɛ ate: “Tɔjɛstɛ tayɛ ndo wangasanu ayɛ wekɔ dimɛna, koko Angɛlɛ wakiyɛ hokama!” Kânga mbakidiɔ ngasɔ, lakasale la wolo dia nshidiya olowanyelo ɔsɔ lo yoho ya dimɛna. L’ɔkɔngɔ diko, dimi la Giuseppe takatomama lo wodja w’Italie. La diewo diakatalongola, taki l’akoka wahombama dia kambɛ anangɛso l’akadiyɛso.

 Lo 1955, lakatshuke Lidia lakabatizama lo losanganya lakamasha sawo dia batismu ambeta ɛnɔnyi esambele. Domenico ka papa kande aki ɔnangɛso lakasale la wolo dia nkimanyiya anande akɔ esambele dia vɔ mbeya akambo wa mɛtɛ, kânga mbakandahɛnyahɛnyama oma le lɛɛta la hiadi ndo mbidjama lo lokanu l’edja k’ɛnɔnyi esato. Lidia nde lawɔ akeyaka mamɛ akambo wa mɛtɛ. Nde akasambe lo tuminadi mbala shato la ntondo ka sho ndjolongola lotshungɔ la sho nsambisha lo luudu la luudu. Ɛnɔnyi esamalo l’ɔkɔngɔ wa sho tshukana, takote Beniamino ɔnaso la ntondo. Lo 1972, takanyomota ɔna okina lakatɔlɛ Marco. Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wele vɔ akɔ ahende kâmɛ la nkumbo yawɔ wekɔ lo kambɛ Jehowa l’ohetoheto.

Lekɔ lo kambɛ Jehowa l’ohetoheto

Lo nshi yami y’ɔngɛnɔngɛnɔ l’olimu wakamakambɛka analengo, lakahomana l’akambo efula wahamohɛki. Ɛnyɛlɔ, l’etatelo k’ɛnɔnyi 1980, okilo ami wa pami akalɔmbɛ odiyashi le Sandro Pertini laki owandji wa lo wodja w’Italie. Lo nshi ya lɛɛta la hiadi, vɔ akɔ ahende wakatshanyema oma lo wodja otsha lo disɛnga dia Ventotene lɛnɛ akawalamaka atunyi wa lowandji la hiadi. Okilo ami akalɔmbɛ dia mɛnana l’owandji l’oyango wa towosambisha. Etena kakandawetawɔ, lakotshindɛ ndo takalongwama dimɛna lo woho weso tatalongwamaka. Owandji akalongola okilo ami la waasaso tshɛ ndo akokumbatɛ. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, takatatɛ ntɛkɛta akambo wendana la mbetawɔ kaso ndo takawosha ekanda aso ɛmɔtshi.

Lo 1991, l’ɔkɔngɔ wa mbetsha ɛnɔnyi 44 l’olimu w’otshimbedi, lakayotshikaka olimu ɔsɔ l’ɔkɔngɔ wa membola tshumanelo efula dia l’Italie. Ɛnɔnyi ɛnɛi ekina wakayele, lakakambe oko omendji wa mbalasa ka nsanganya ya weke polo ndo l’etena kakamayotshika olimu ɔsɔ l’ɔtɛ wa hemɔ ka wolo. Koko l’ekimanyielo ka ngandji ka mamba ka Jehowa, lekɔ lo ntetemala nkamba olimu wa lo tena tshɛ. Lekɔ lo mpemba nsala kɛnɛ tshɛ kakokami nsala dia nsambisha ndo mbetsha anto lokumu l’ɔlɔlɔ, kakianɛ lekɔ lo mbeka Bible l’anto amɔtshi. Analengo tetemalaka mbutɛmi ɔnɛ etena kashami asawo ami, dimi tɛkɛtaka la waasaso “wa mamba.” Dimi kaloyaka Jehowa losaka lam’ele wolo ami hawokitshikitshi l’ɔtɛ wayami osombe.

Etena kakimi dikɛnda, laki la wɔma wa nyɔi, koko etena kakamakondja ewo ka lo Bible, lakayongaka l’elongamelo ka mɛtɛ ka lɔsɛnɔ la pondjo, mbuta ate lɔsɛnɔ ‘lo yɛdikɔ y’efula’ oko wakadite Yeso. (Joa. 10:10) Kɛsɔ mbakongɛmi l’asolo walomɔlomɔ ɛlɔ kɛnɛ, lɔsɛnɔ lolodi la wɔladi, l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’ɛtshɔkɔ w’oma le Jehowa. Lotombo tshɛ latshu le Otungi aso wa ngandji lakanga lokombo leso la diɛsɛ dia nsambisha.—Osam. 83:18.

[Kartɛ ka lo lɛkɛ 22, 23]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

SUISSE

BERN

Zurich

Arbon

Steinach

ITALIE

RƆMA

Côme

Milan

ɔkɛdi w’Adda

Castione Andevenno

Faenza

Sulmona

Ventotene

[Osato wa lo lɛkɛ 22]

Lo mboka otsha lo Kalasa ka Ngiliyadɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 22]

Dimi la Giuseppe lo Kalasa ka Ngiliyadɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 23]

Lushi laso la diwala

[Osato wa lo lɛkɛ 23]

Wadɛmi la ngandji ekɔ suke la mi aya ɛnɔnyi ndekana 55