Kambɛ Jehowa mbele dui diambisha ɔngɛngɔngɛnɔ

Kɔndwama oma le Fred Rusk

L’etatelo ka lɔsɛnɔ lami, lakɛnyi mɛtɛ k’ɛtɛkɛta waki Davidi wofundami l’Osambu 27:10 wata ɔnɛ: “Lam’amboseka papa la nyomi, [Jehowa] ayunungula.” Layanga nyɔkɔndwɛ woho wakakotshama ɛtɛkɛta ɛsɔ le mi.

LAKODIAMA l’ekambɔ ka nanda ka she aki papa lo wodja wa Géorgie l’États-Unis lo nshi yaki andja w’otondo l’ekakatanu wendana l’ekondjelo l’ɛnɔnyi 1930. Papa kami laki la lonyangu l’ɔtɛ wa nyɔi ka mama ndo ka kosɛmi k’ashashi akatshike lale she ko akatshu todjasɛ l’osomba ɔmɔtshi w’etale dia toyanga olimu. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayokombolaka dia dimi mboyela lɛkɔ, koko dui sɔ kosalema.

Ana wa wamato wa nondo waki she aki papa mbakendanaka la ntumu ya la ngelo. Kânga mbele nde kɔtɛmɔlaka, anande wa wamato wakayashaka efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Oko akawapɛnyahɛnyaka la lodui, lakayotatɛka ntshɔ la wɔ l’ɔtɛmwɛlɔ Lushi la lomingu tshɛ. Ɔnkɔnɛ, ntatɛ oma ko dikɛnda diami, dimi kondekaka ndjasha l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Koko lakalekaka ngɛnangɛna ntshɔ la kalasa ndo nkɛnya tɔkɛnyɔ tasutshasutsha demba.

Wembwelo wakatshikitanya lɔsɛnɔ lami

Dikɔlɔ dimɔtshi lo 1941 lam’akimi l’ɛnɔnyi 15, pami kɛmɔtshi k’osombe nde la wadɛnde wakaye ndjotembola. Wakambutɛ ɔnɛ ongo mbele “nyɔ pami Talmadge Rusk.” Ndoko lushi lakamoke watɛkɛta dikambo diande, koko wakambutɛ lushi lɔsɔ dia nde la wadɛnde wekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa. Kɛnɛ kakandanembetshiya lo kɛnɛ kendana la sangwelo diaki Nzambi di’anto nsɛna pondjo la nkɛtɛ akatshikitana efula la kɛnɛ kakametshama l’ɔtɛmwɛlɔ wakamasambɛka. Ase nkumbo kami efula kombetawɔ kɛnɛ kakandataka ndo wakakiɔnyɔlaka. Vɔ kombetawɔ dia vɔ nyomoya nto la ngelo. Koko Mary ka koshɛ papa lakambolɛ l’ɛnɔnyi esato eto aketawɔ dia nongola Bible ndo ekanda wakilembetshiya.

Esadi eto Mary akashikikɛ dia nde amboshola akambo wa mɛtɛ wa lo Bible ko nde akayobatizama lo 1942 oko Ɔmɛnyi wa Jehowa. Ndo nto, nde akɛnyi mɛtɛ k’ɛtɛkɛta wakatatshi Yeso ɔnɛ: “Wane weli lu luudu wayuyala atunyi wa kanga luudu.” (Mat. 10:34-36) Ase nkumbo kami wakatatɛ pɛnyahɛnyami lo yɛdikɔ y’efula. Enondo waki Mary la womoto lakeyamaka oma le ewandji wa pɔlitikɛ wa lo ngelo kɛsɔ akokana l’owandji wa ngelo dia mindamisha nyɔmi pami Talmadge. Vɔ wakawonde kânga mbakiwɔ komonga la mukanda wɛnya ɔnɛ owandji w’osomba mbakawatomi ndo wakawânya.

Jurnalɛ mɔtshi ya lo ngelo kaso yakate ɔnɛ owandji w’osomba, laki ndo shushi, akatɛ wanɛ waki lo tuminadi ɔnɛ: “Ekanda wakaha  pami kɛnɛ . . . wekɔ wâle oko lɔlɛngɔ.” Nyɔmi pami akayinge, koko nde akatshikala lo lokanu l’edja ka nshi dikumi.

Woho wakakimanyiya Mary ka koshɛ papa

Lâdiko dia woho wakandasambisha lo kɛnɛ kendana la dietawɔ diande, Mary akatatɛ nsambisha ndo asukanyi aso. Dimi lakôtshindɛ dia teka Bible la pami kɛmɔtshi kakalongola dibuku The New World. * Wadɛnde akatotɛ dia nde akadiadia otsho w’otondo. Kânga mbele dimi kombetawɔka dia monga l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi, kɛnɛ kakamekaka kakananda otema ami. Aha wetshelo wa lo Bible mbakambetawoya ntondotondo ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa mbele ekambi waki Nzambi, koko woho wakawâsalɛka akambo.

Ɛnyɛlɔ, etena kakatatakalolaka otsha la ngelo lushi lɔmɔtshi l’ɔkɔngɔ wa sho mbika tomata, dimi la Mary takɛnyi djembetelo y’ɔnɛ akadiyɛnde wambotshumba ekanda ande, fɔnɔ ndo akatshi waki la nsango ya lo Bible, nɛ dia takatane dja yotakitakita. Lakadunganɛ la nkɛlɛ, koko enondo aki Mary la womoto akapangwɛ l’ɔtɛ wakamomala lo mbutɛmi ɔnɛ: “Wɛ ayotoka losaka lushi lɔmɔtshi l’ɔtɛ wa kɛnɛ kambotokosalɛ.”

Wakônyiya Mary oma la ngelo lo 1943 nɛ dia nde akatone dia nsɛka mbetawɔ kande ndo dia ntshika nsambisha asukanyi ande. Oma ko etena kɛsɔ, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mbeya dia Jehowa mbele lokombo laki Nzambi ndo nde ekɔ la ngandji, la kɛtshi ndo nde hatshumbe anto lo lowenga la dja. Lakeye nto dia Jehowa ekɔ l’okongamelo wele l’anto wokana ngandji kânga mbele ndoko lushi lakamɔtɔ lo nsanganya.

L’ɔkɔngɔ diko, etena kakamakambaka adiyo, vɔatirɛ mɔtshi yakemala lalemi ndo apami ahende wakamumbola dia kana dimi mbele Fred. Etena kakameye dia vɔ waki Ɛmɛnyi wa Jehowa, lakawatɛ nte: “Nyɔmbɔtshiya kele totosawole lo shɔpɔ.” Mary mbakokana la wɔ dia vɔ ndjomenda. Pami kɛmɔtshi l’atei awɔ lokombo lande Shield Toutjian ndo nde aki omendji weteta wakakeketshaka ndo wakambishaka ɛlɔmbwɛlɔ ka lo nyuma l’etena kahombama. Ase nkumbo kami wakaleke pɛnyahɛnyami etena kakamamɛka dietawɔ diele l’Ɛmɛnyi wa Jehowa.

Etena kakinde la Virginie lɛnɛ akandonɔ, Mary akafundɛ mukanda ndo akambutɛ dia naka lamboyashikikɛ dia kambɛ Jehowa, kete dimi kokaka ntshɔ todjasɛ kâmɛ la nde. Lakɔshi yɛdikɔ ya ntshɔ mbala kakɔ ɔtɔi. La dikɔlɔ dimɔtshi dia Lushi la tanu, Ngɔndɔ ka dikumi 1943, lakadje tangangɔ tami tɔmɔtshi t’ohomba lo tapa ko todikeleka l’osongo ɔmɔtshi waki suke la lakaso. La wedi a pindju hoto, lakɔshi tapa diami, lakakalola laka osukanyi aso ɔmɔtshi ko lakatshu otsha laka Mary. Lam’akamakome l’osomba wa Roanoke, lakatane Mary laka Edna Fowlkes.

 Ohamelo wa lo nyuma, batismu ndo Bɛtɛlɛ

Edna aki Okristo w’okitami wakokanaka kɛtshi, mbuta ate Ludiya la nshi nyɛ ndo nde akalowɛka luudu la woke. Lâdiko dia Mary ka koshɛ papa, nde akadjasɛ lo luudu lɔsɔ kâmɛ la wadi aki ɔnango Edna ndo anande wa wamato ahende. Anande ahende wa wamato asɔ Gladys nde la Grace Gregory wakayokomaka waa misiɔnɛrɛ. Gladys aya l’ɛnɔnyi 90 ndo nde ekɔ lo ntetemala kambɛ Jehowa la kɔlamelo lo Bɛtɛlɛ ka la Japon.

Etena kakatadjasɛka laka Edna, lakɔtɔka mbala la mbala lo nsanganya ndo lakalowanyemaka l’olimu w’esambishelo. Woho wakimi la lotshungɔ la mbeka Ɔtɛkɛta waki Nzambi ndo mbɔtɔ lo nsanganya y’Akristo akakimanyiya dia ndeka mpama lo nyuma. Ɔnkɔnɛ, lakabatizama lo Ngɔndɔ ka samalo 14, 1944. Mary akatatɛ nkamba olimu w’ombatshi mboka kâmɛ la Gladys nde la Gregory ndo waketawɔ dia tomama oko ambatshi mboka lo nɔrdɛ ka Virginie. Esambishelo kakawatosala la Leesburg akakimanyiya di’etshumanelo mbatema lɛkɔ. L’etatelo ka 1946, lakatatɛ nsambisha lo ngelo kaki lasuke. Lo nshi ya tshitshi l’ɔnɔnyi ɔsɔ, takatshu tɔtɔ lo losanganya la woke la wedja efula lahamohɛki pondjo lakasalema la Cleveland, la Ohio lo Ngɔndɔ k’enanɛi 4-11.

Lo losanganya la woke lɔsɔ, Nathan Knorr lakalɔmbɔlaka okongamelo nshi shɔ, akatɛkɛta dikambo di’onunyelo wa Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn. Onunyelo ɔsɔ wakendanaka la luudu lakawadjasɛka, mbidja ndo okongelo wa mashinyi watondjawɔ ekanda. Waki l’ohomba w’anangɛso efula w’ɛlɔngɔlɔngɔ. Lakate ɔnɛ lɛsɔ mbahombami tokambɛ Jehowa. Ɔnkɔnɛ, lakalodia dɛmandɛ di’olimu wa lo Bɛtɛlɛ ndo l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana tsho, mbuta ate lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1, 1946 lakelamɛ lo Bɛtɛlɛ.

Suke l’ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, omendji wa mashinyi watondjawɔ ekanda Max Larson akemala lo biro kami lo departɛma diendana l’awui wa mikanda. Nde akambutɛ dia wambotoma dia tokamba lo departɛma diendana l’awui w’esambishelo. Etena kakamatatɛ nkamba lo departɛma sɔ, lakeye toho efula takokami nkamba l’atɔndɔ wa lo Bible ndo woho wakɛndakɛnda okongamelo waki Nzambi, djekoleko etena kakamakambaka la Thomas Sullivan laki omendji wa departɛma.

Papa kami akayaka ndjomenda mbala efula lo Bɛtɛlɛ. Otsha l’ekomelo ka lɔsɛnɔ lande, nde akayoyasha l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Mbala k’ekomelo kakandaye ndjomenda lo 1965, nde akambutɛ ate: “Wɛ kokaka ndja ndjomenda, koko dimi handoyaki pondjo ndjokenda nto.” Lakatshu towenda mbala mɔtshi ngana la ntondo ka nde mvɔ. Nde aki l’eshikikelo ka ntshɔ otsha l’olongo. Lekɔ l’elongamelo ɔnɛ nde ekɔ lo yimba ya Jehowa ndo naka ngasɔ mbediɔ, kete lo nshi y’eolwelo, nde ayolɔ aha lɛnɛ akandafɔnyaka, koko lanɛ la nkɛtɛ ele l’elongamelo ka nsɛna pondjo pondjo lo Paradiso.

 Nsanganya ya weke nkina ndo wokelo

Nsanganya ya weke yakatokimanyiyaka mbala tshɛ dia mpama lo nyuma. Nsanganya ya weke ya wedja efula yakasalema lo mbalasa ka nsanganya ya weke ka la New York ka Yankee l’ɛnɔnyi 1950 l’ɛmɔtshi yaki nsanganya ya lânde mɛtɛ! L’etenyi kɛmɔtshi ka losanganya lɔsɔ lakasalema lo 1958, anto 253 922 w’oma lo wedja 123 wakalolanɛ lo mbalasa ya nsanganya ya weke ya Yankee ndo Polo. Dui dimɔtshi diahamohɛki pondjo diakasalema lo nsanganya shɔ. Etena kakamakambaka lo biro ka nsanganya ya weke, ɔnangɛso Knorr akaye le mi la vangowango. Nde akambutɛ ate: “Fred, lakohɛ nsɔna ɔnangɛso ɔmɔtshi lahomba mbisha ambatshi mboka wosanganyi lo luudu lɔmɔtshi lele lasuke lanɛ sawo. Lam’alangayɛ, samanya towasha sawo dia dimɛna diɔsami oma l’awui wayoyokana yimba etena kayoyotatshɔka otsha lɛnɛ ewɔ.” Lakalɔmbɛ efula la ntondo ka dimi nkoma lɛkɔ la lɔhɛngɔ efula.

Oko wakatadɛka lofulo la tshumanelo esadi esadi l’osomba wa New York l’ɛnɔnyi 1950 ndo 1960 l’ɛmɔtshi, mvudu yakawalowɛka dia nsala nsanganya yakakome totshitshɛ. Ɔnkɔnɛ, ntatɛ lo 1970 polo lo 1990, wakasombe mvudu shato la Manhattan ndo wakayilɔngɔsɔla dia sho salaka nsanganya lɔkɔ. Laki ɔnɔmbɔdi wa kɔmite ya wokelo wa mvudu shɔ ndo lâkohɔ woho wakatshɔkɔla Jehowa tshumanelo diakasalaka nsanganya lo mvudu yakɔ nɛ dia wakasukɛ wokelo la falanga yawɔ ndo anangɛso wâkatetemala mbɔtɔ nsanganya lo mvudu shɔ edja ndo ɛlɔ.

Etshikitanu wakasalema lo lɔsɛnɔ lami

Lushi lɔmɔtshi lo 1957 etena kakamatatshɔka otsha l’olimu lo mboka kele lam’asa mvudu ya Bɛtɛlɛ ya mbidjasɛ la mashinyi watondjawɔ ekanda, mvula kakatatɛ ndɔ. Mende nganɛ ko kadiyɛso kɛmɔtshi k’ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ k’olangala efula la ntondo kami. Nde komonga la dikombe dia ndjafɛ. Ɔnkɔnɛ, dimi lakawofɛ dikombe diami etena kakatatasambaka. Ngasɔ mbakameyana la Marjorie ndo ntatɛ oma ko lushi lakatatshukana lo 1960, tekɔ lo kambɛ Jehowa kâmɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ oyadi lo tena di’ɔngɛnɔngɛnɔ kana dia pâ. Lushi lakatakotsha ɛnɔnyi 50 wa diwala lo Ngɔndɔ ka divwa 2010, takasale fɛtɛ.

La ntondo ka sho nshidiya nkandola etshumu aso oma lo lɔkɛndɔ lakatande l’ɔkɔngɔ wa diwala, ɔnangɛso Knorr akambutɛ dia lambɔsɔnama oko ombetsha lo Kalasa ka Ngiliyadɛ. Ande diɛsɛ dia lânde diakatakondja lee! Ntatɛ lo 1961 polo lo 1965, ambeki wa lo kalasa tshanu yakɔsɛ ngɔndɔ efula waki paka ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ wakawalowanyaka lo yoho ya lânde dia vɔ mbeya menda ɔkɛndɛkɛndɛlɔ wa Bɛtɛlɛ. L’ekomelo ka 1965, kalasa yakayotatɛ mbɔsa ngɔndɔ tshanu l’oyango wa ndowanya waa misiɔnɛrɛ.

Lo 1972, wakaminya oma lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ko wakatome lo departɛma di’ofundelo  diakalɔmbwamaka oma le Kɔmite k’ofundelo. Etena kakamasalaka eyangelo dia nkadimola ambola wotshikitanyi, dui sɔ diakakimanyiya dia ndeka nshihodia wetshelo wele l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo woho wa nkamba l’atɔndɔ wa lâdiko waki Nzambi kaso dia nkimanyiya anto akina.

Oma lâsɔ lo 1987, wakatome dia tokamba lo departɛma dikina dielɛwɔ departɛma diendana l’awui wa lo mpitadi. Wakalowanya dikumanyi diakakambaka lo kɔmite ya diɔtɔnganelo la mpitadi lo woho wa nsawola l’adɔkɔtɛlɛ, toshushi ndo aseka lɛɛta dia yɛdikɔ yaso y’oma l’Afundelo yendana la dikila. Dui diakaleke wolo ele adɔkɔtɛlɛ wakadjaka ana w’Ɛmɛnyi wa Jehowa dikila la wolo mbala efula la dikimɔ di’oma le lɛɛta.

Etena kakatalɔmbaka adɔkɔtɛlɛ dia vɔ nsaka aha la mbidja dikila, mbala efula wakatokadimolaka ɔnɛ esakelo kɛsɔ kema kana tɔ kekɔ oshinga wolo efula. Okadimwelo wakamalekaka mbisha dɔkɔtɛlɛ diakambutɛka ngasɔ ele: “Kukola lonya layɛ lam’alangayɛ.” Oma lâsɔ, ko dimi mbotɛ nte: “Wɛ ekɔ la yoho mɔtshi y’esakelo kahawakambe la dikila yoleki dimɛna.” Ɛtɛkɛta wa lowando ɛsɔ akawoholaka kɛnɛ kakandeyaka, mbuta ate nkamba dimɛna la kuwa yasalawɔ epaso dia nkitshakitsha oshishelo wa dikila.

L’ɛnɔnyi akumi ahende weke kambeta, Jehowa akatshɔkɔla welo wakatadje dia nkimanyiya adɔkɔtɛlɛ ndo toshushi dia nsaka aha la nkamba la dikila. Vɔ wakatshikitanya ekanelo kawɔ lo yɛdikɔ y’efula etena kakawaleke nshihodia ɔnɛ hatolange mbidja dikila. Vɔ wakeye di’eyangelo w’aseka enganga mɛnyaka dia esakelo kahawakambe la dikila mongaka l’etombelo w’amɛna ndo ekɔ adɔkɔtɛlɛ efula ndo mpitadi yetawɔ dia nsaka aha la nkamba la dikila.

Ntatɛ lo 1996, dimi la Marjorie tekɔ lo nkamba lo dihole diasalema Kalasa ka Ngiliyadɛ la Patterson, l’osomba wa New York suke la kilɔmɛtɛlɛ 110 otsha lo nɔrdɛ ka Brooklyn. Etena kakimi lɛkɔ, lakakambe yema lo departɛma diendana l’awui w’esambishelo ndo oma lâsɔ lakayolowanya ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ ndo emendji weteta l’edja ka tshanda mɔtshi. L’edja k’ɛnɔnyi 12 wambeta, lakakambe nto oko omendji wa departɛma di’ofundelo diakawanya la Brooklyn ko ditɔla la Patterson.

Ekakatanu waya oma lo lotshundu

Laya l’okakatanu dia mɛmba ɛkɛndɛ wele la mi lo Bɛtɛlɛ nɛ dia laya l’ɛnɔnyi akumi enanɛi la ndjahe. Lakatate hemɔ ka kansɛrɛ l’edja kolekanyi ɛnɔnyi dikumi. Lekɔ lo ndjaɔsa oko Hɛzɛkiya lele Jehowa akataloya lɔsɛnɔ lande. (Is. 38:5) Demba dia wadɛmi lawɔ diaya kɔnyangakɔnyanga ndo dimi mbokimanyiyaka lo hemɔ ka Alzheimer katatande. Marjorie ambokambɛ Jehowa la kɔlamelo, nde ekɔ ondaki wa manamana w’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka, okimanyedi ami wa kɔlamelo ndo ɔngɛnyi ami w’oshika. Nde ôkongaka ombeki w’ɔlɔlɔ wa Bible ndo ombetsha wa manamana ndo anaso efula wa lo nyuma ndjaka ndjotenda.

Mary ka koshɛ papa akavu lo Ngɔndɔ ka sato 2010 l’ɛnɔnyi 87. Nde akeyamaka oko ombetsha w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo akakimanyiyaka anto akina dia vɔ nshikimala l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Nde akakambe olimu wa lo tena tshɛ l’edja k’ɛnɔnyi efula. Lekɔ la lowando efula le nde lo woho wakandakimanyiya dia mbeka akambo wa mɛtɛ wa l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo monga okambi waki Jehowa Nzambi kaso ka ngandji oko nde. Mary akakundɛma suke l’omɛnde lakakambe oko misiɔnɛrɛ lo Israël. Lekɔ l’eshikikelo dia vɔ wekɔ lo yimba ya Jehowa ndo wekɔ lo nkonga eolwelo.

Etena kohɔmi ɛnɔnyi 67 wambomokambɛ Jehowa, lekɔ la lowando le nde dia ɛtshɔkɔ efula wakamakondja. Nsala lolango la Jehowa mbele dui diambisha ɔngɛnɔngɛnɔ. Lo ndjaɛkɛ lo ngandji kande ka lɔsɛngɔ, lekɔ lo nongamɛ l’eshikikelo tshɛ dia monga l’atei w’anto wayɛna okotshamelo wa daka di’Ɔnande diata ɔnɛ: “Untu tshe lambutshika mvudu, kana anangu, kana akadiyendi, kana shi, kana nyangu, kana ana, kana kete, ne dia lukumbu lami, ayulungula diango lukama lukama; ayukita lumu la pundju.”—Mat. 19:29.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wa lo lɛkɛ 19]

L’ekambɔ ka nanda ka she aki papa la Géorgie, U.S.A., 1928

[Osato wa lo lɛkɛ 19]

Mary ka koshɛ papa ndo nyɔmi pami Talmadge

[Osato wa lo lɛkɛ 20]

Mary, Gladys ndo Grace

[Osato wa lo lɛkɛ 20]

Lushi lakamabatizama, Ngɔndɔ ka samalo 14, 1944

[Osato wa lo lɛkɛ 20]

Lo Bɛtɛlɛ lo departɛma diendana l’awui w’esambishelo

[Osato wa lo lɛkɛ 21]

Dimi la Mary lo 1958 lo losanganya la wedja efula la Yankee Stadium

[Osato wa lo lɛkɛ 21]

Dimi la Marjorie lushi laso la diwala

[Osato wa lo lɛkɛ 21]

Dimi la Marjorie lo 2008