Lakatshɔkwama l’ɔtɛ wakamasale etshikitanu

Kɔndwama oma le James Thompson

Etena kakamotɔ lo 1928 lo sidɛ k’États-Unis, ɔlɛmbɛ wakadjama ɔnɛ asungu hawohombe mbɔtɔnɛ l’anto w’edima. Anto wakasekolaka ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakadjamaka lo lokanu.

LO NSHI shɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa w’asungu ndo w’anto w’edima wa l’États-Unis waki la tshumanelo, etshimbedi ndo adistrikɛ wotshikitanyi. Lo 1937 papa mbaki ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi l’etshumanelo k’anto w’edima l’osomba wa Chattanooga, lo ngelo ka Tennessee ndo Henry Nichols mbaki ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi l’etshumanelo k’asungu.

Dimi mbohɔka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakimi leke dikɛnda, kakamadjasɛ lo dɛfu diaso dia luudu l’otsho ndo kakamahokamɛka awui wakasawolaka papa nde l’ɔnangɛso Nichols. Kânga mbakimi kombokaka awui tshɛ wakawasawolaka, lakangɛnangɛnaka mbidjasɛ lalewɔ etena kakawakɛtshanyaka woho wakawahombe ntetemala nsambisha kânga lo tena dia wolo.

La ntondo 1930, takahomana la mpokoso ka wolo lo nkumbo kaso. Mama laki paka l’ɛnɔnyi 20 eto akavu. Papa ndamɛ mbakakotshaka ehomba w’enondo ami la womoto Doris laki l’ɛnɔnyi ɛnɛi ndo wami etena kakimi paka l’ɛnɔnyi ehende. Kânga mbaki papa eke kabatizama, nde akatahamaka dimɛna lo nyuma.

Bɛnyɛlɔ diakonge la shɛngiya lo lɔsɛnɔ lami

Lo 1933, papa akahomana la kadiyɛso k’Okristo k’olangala efula Lillie Mae Gwendolyn Thomas ndo wakatshukana. Vɔ wakatoshaka dimi la Doris ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ k’anto wakambɛ Jehowa la kɔlamelo tshɛ.

Lo 1938, wakalɔmbɛ tshumanelo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa dia nsukɛ yɛdikɔ yɛnya dia dikumanyi dia l’etshumanelo sɔnamaka oma le anangɛso wele enyimpala w’ɔhɔmbɔ wele la  Brooklyn la New York, lo dihole di’ase etshumanelo mbasɔnaka lo mbadjɛka tokatshi. Etena kakatone anangɛso amɔtshi wa la Chattanooga dia mbetawɔ yɛdikɔ shɔ, papa aketawɔ dia ndjisukɛ. Ɛnyɛlɔ kande ka kɔlamelo kâmɛ l’ekimanyielo ka l’otema ɔtɔi kaki mama kakakimanyiya l’etena kɛsɔ.

Batismu ndo olimu wa lo tena tshɛ

Lo 1940, ase etshumanelo efula wakalowɛ mutuka dia ntshɔ otsha lo losanganya la woke lakasalema l’osomba wa Detroit, la Michigan. Anto yema tshitshɛ tsho waki la so lo mutuka mbakatobatizama lɛkɔ. Anto efula wakayambola lande na kakimi kobatizama lam’ele laketshama oma k’etena kakimi l’ɛnɔnyi etanu ndo lakasambishaka l’ohetoheto w’efula.

Etena kakawamimbola lande na kakimi kobatizama, lakawatɛ nte: “Talashihodia kɛnɛ kalɔmbama dia batizama.” Papa akoke kɛnɛ kakamate ndo akâmbe efula. Oma k’etena kɛsɔ, nde akadje welo dia kimanyiyami dia nshihodia kɛnɛ kalembetshiya batismu ndo ohomba atɔ. Ngɔndɔ nyɛi l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, lo Ngɔndɔ ka dikumi 1, 1940 lushi la tshitshi efula mbakamabatizama l’oduwa ɔmɔtshi wa la Chattanooga.

Etena kakimi l’ɛnɔnyi 14, lakatatɛ nkamba olimu w’ombatshi mboka etena kakawatokimɔ oma lo kalasa. Lakasambishaka l’esomba wa totshitshɛ wa la Tennessee ndo lo wodja wa Géorgie waki suke. Lakemɔka la yosose ko mbotɛ yangɔ ya ndɛ ndo ntshɔ tɔsa kawolo kana mutuka l’eshidi 6 kokele wa pindju dia tosambisha. Lakakalolaka oya l’eshidi 6 kokele wa dikɔlɔ. Mbala efula, lakamanaka diangɔ dia ndɛ diakamotɛka la ntondo ka midi. Kânga mbakimi l’akuta, takamakokaka mbɔtɔ lo waa rɛstora dia nsomba yangɔ ya ndɛ l’ɔtɛ wakimi onto odima. Mbala kɛmɔtshi kakamɔtɔ lo makashinyi ɔmɔtshi dia nsomba crèmes glacées, wakambitshanya. Koko osungu ɔmɔtshi wa womoto w’ɔlɔlɔ akandjele l’andja ndo akatombisha crème kɛmɔtshi.

Etena kakamatatɛ mbɔtɔ lo kalasa ka sekɔndɛrɛ, olui ɔmɔtshi w’anto w’edima wakatatɛ ndɔsha dia mbetawɔma le asungu. Elui wele oko NAACP (Association nationale pour le progrès des gens de couleur) wakasɛngiyaka ambeki wa lo kalasa y’adidi dia mbɔtɔ l’ɔnɔngɔ awɔ. Wakatotɛ dia sho lawɔ mbɔtɔ l’ɔnɔngɔ awɔ. Ewandji wa kalasa y’anto w’edima efula mbidja ndo lɛnɛ akamɔtɔka wakayadjɛ oyango w’ambeki awɔ tshɛ mbɔtɔ l’elui ɛsɔ. Wakatshutshuya dia nsukɛ lokoho laso. Koko, lakatone dui sɔ lo mbalembetshiya ɔnɛ Nzambi kema la shɔnɔdi ndo nde hɔshi dia lokoho lɔmɔtshi ndeka lokina. Ɔnkɔnɛ lekɔ lo kongɛ dia Nzambi nkandola wɛngiya ɔsɔ.—Joa. 17:14; Etsha 10:34, 35.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa dimi nshidiya kalasa y’adidi, lakɔshi yɛdikɔ ya monɔ la New York. Koko lam’akamatatshɔka otsha lɛkɔ, lakatemala la Philadelphie lo wodja wa Pennsylvanie dia mɛnana l’angɛnyi wakeyana la mi lo losanganya la woke lakasalema yema tshitshɛ la ntondo. Etshumanelo ka lɛkɔ mbele etshumanelo ka ntondo kakasangana asungu wa pɛmbɛ l’anto w’edima kakamatɔtɔ nsanganya. Lo wembwelo ande, omendji w’otshimbedi akambelɛ lo sheke ndo akambutɛ ɔnɛ wambombisha sawo lo losanganya layela. Ɔsɔ mbele dui diakatshutshuya dia ntshikala l’etshumanelo kɛsɔ.

L’atei w’angɛnyi wakamayokondja la Philadelphie mbaki ndo kadiyɛso kakawelɛka Geraldine White ndo dimi lakayotatɛka mbêlɛ Gerri. Nde akeyaka Bible dimɛna ndo akasambishaka dimɛna lo luudu la luudu. Kɛnɛ kakaleke ngɛnyangɛnyami ele nde akayadjɛ oyango  wa nkoma ombatshi mboka. Oma lâsɔ, takatshukana Ngɔndɔ ka nɛi 23, 1949.

Takelamɛ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ

Oyango wakatayadjɛ oma k’etatelo ele wa ntshɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ndo tokamba oko waa misiɔnɛrɛ lo wedja ekina. Takangɛnangɛna dia nsala etshikitanu dia tɔtɔ kalasa kɛsɔ. Ɔtɛkɛta kele edja, wakatɔlɔmbɛ dia monɔ otsha la New Jersey la Lawnside, oma lâsɔ la Pennsylvanie la Chester ndo l’ekomelo la New Jersey la Atlantic City. Lam’akiso la Atlantic City, takakotsha kɛnɛ kalɔmbama dia mbelamɛ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ dikambo lâsɔ ko ambeta ɛnɔnyi ehende oma k’etena kakatatshukana. Koko wakatɔlɔmbɛ dia nkonga yema. Lande na?

Oma l’etatelo k’ɛnɔnyi 1950, wakɔsaka ɛlɔngɔlɔngɔ efula l’olimu w’ɔsɔlayi la wolo dia tɔlɔ ta la Corée. L’osomba wa Philadelphie, biro wakawɔsaka anto l’olimu w’ɔsɔlayi wakakanɛka Ɛmɛnyi wa Jehowa kɔlɔ l’ɔtɛ wa lomangemange lawɔ. L’ekomelo, shushi yakamba l’olui wa toshushi ta l’Amɛrikɛ tele l’ɔkɛndɛ wa mumbola anto awui wendana l’olimu w’ɔsɔlayi (FBI) akambutɛ dia wambetawɔ yɛdikɔ yami yaha nkamba olimu w’ɔsɔlayi. Ɔnkɔnɛ lo Ngɔndɔ ka ntondo 11, 1952, wakatosha dikatshi diɛnya dia hatohombe nkamba olimu w’ɔsɔlayi.

Lo Ngɔndɔ k’enanɛi l’ɔnɔnyi akɔ wâmɛ, takelamɛ dia tɔtɔ lo Kalasa ka 20 ka Ngiliyadɛ kakatatɛ lo Ngɔndɔ ka divwa. Etena kakiso lo kalasa, takafɔnyaka dia tayotomama lo wodja okina. Kadiyɛmi Doris akalongola dipɔlɔmɛ lo Kalasa ka 13 ka Ngiliyadɛ ndo nde akakambaka la Brésil. Ande ɔngɛnɔngɛnɔ waki la mi dia tomama oko omendji w’otshimbedi dia tembola tshumanelo diaki l’anangɛso w’anto w’edima lo wodja wa Alabama wele lo sidɛ lee! Koko lo yɛdikɔ mɔtshi, dui sɔ diakatɔkɔmɔla nɛ dia takakombolaka ntshɔ tokamba lo wodja okina.

Huntsville mbaki etshumanelo ka ntondo kakatembola. Kam’akatakome lɛkɔ, takatshu laka kadiyɛso kɛmɔtshi lɛnɛ akatatohangaka. Etena kakatakandolaka etshumu, takawoke atɛkɛta lo telefɔnɛ ate: “Ana w’akɛnda wambokoma.” Taki paka l’ɛnɔnyi 24 ndo takɛnamaka oko teke akɛnda efula. Etena tshɛ kakatakambaka olimu l’otshimbedi ɔsɔ, wakatelɛka ɔnɛ ana w’akɛnda.

Wakelɛka wanɛ wakadjasɛka l’Amɛrikɛ wa lo sidɛ ɔnɛ anangi wa Bible nɛ dia efula kawɔ wakɔsaka Bible la nɛmɔ. Ɔnkɔnɛ, mbala la mbala takatatshiyaka asawo la mbɔtwɛlɔ kele la tenyi sato diayela nɛ:

1) Ntɛkɛta yema tshitshɛ di’ekakatanu wa l’andja ɔnɛ.

2) Woho watokimanyiya Bible dia mbakandola.

3) Kɛnɛ katɔlɔmba Bible dia nsala.

Oma lâsɔ, takawashaka dibuku diasungana dia vɔ mbeka Bible. Lam’ele mbɔtwɛlɔ kɛsɔ kaki l’etombelo w’amɛna, wakambisha sawo lo losanganya la woke laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Tshunda di’ase andja w’oyoyo” lakasalema la New York 1953. Lɛkɔ mbakamatɛnyaka woho wa  nkamba la mbɔtwɛlɔ kele la tenyi sato kɛnyami la diko kengo.

Kombeta edja lo 1953 l’eleko ka tshitshi, wakatome dia tokamba l’etshimbedi w’anangɛso w’anto w’edima wa lo sidɛ k’Amɛrikɛ oko omendji wa distrikɛ. Ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ kakɔsaka ngelo tshɛ y’oma la Virginie, Florida polo ndo lo owɛstɛ wa Alabama ndo Tennessee. Lo mɛtɛ, emendji weteta wakahombaka ndjaɔtɔnganyiya l’awui wakatâhomanaka la wɔ. Ɛnyɛlɔ, takadjasɛka mbala efula lo mvudu yaki komonga l’ɛlɔnda w’ashi l’etei ndo takɔkaka lo dihole dia mbɔka diele oko basɛ (baignoire) diaki l’otshimba wa kuku. Diɛsɛ ko, lɛsɔ mbakaleke djungudungu monga lo luudu.

Ohemba wa kɔngɔdi ya lokoho la demba

Di’onto nkamba olimu l’Amɛrikɛ wa lo sidɛ, akalɔmbamaka dia nde nkana yimba dimɛna la ntondo ka nsala dui dimɔtshi ndo mbeka toho t’eyoyo ta nsala akambo. Anto w’edima takiwɔ la lotshungɔ la nkamba la mashinyi wasolawɔ ahɔndɔ. Ɔnkɔnɛ etena kakatshɔka Gerri tosola ahɔndɔ lɔkɔ, nde akatɛka anto ɔnɛ ahɔndɔ anɛ wekɔ waki wadi aki yɔnɛ Thompson. Anto efula wakafɔnyaka ɔnɛ dibɔyi mbende ndo ɔnɛ wadi aki yɔnɛ Thompson mbaki kanga ngelo. Etena kakɛnyaka emendji wa distrikɛ filmɛ kaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ La Société du Monde Nouveau en action, lakatelefɔnɛka wanɛ wakasondjaka lo makashinyi dia vɔ mombɛ yɔnɛ Thompson televiziɔ ka woke, ko tete le dimɛ mbaki yɔnɛ Thompson. L’ɔkɔngɔ diko lakatshɔka lo makashinyi dia tokiɔsa. Mbala tshɛ, taki la loshilambo ndo takasambishaka aha l’okakatanu.

Lâdiko dia lâsɔ, ase Amɛrikɛ wa lo sidɛ wakakanɛka ase Amɛrikɛ wa lo nɔrdɛ kɔlɔ. Wakafunde lo jurnalɛ mɔtshi ya lo lɛkɛ la sidɛ ɔnɛ yɔnɛ James Thompson lele ose Watchtower Bible and Tract Society of New York ayosha sawo lo Losanganya l’otshimbedi. Anto amɔtshi waki komboka kɛnɛ kakafundama lo jurnalɛ shɔ wakafɔnyaka ɔnɛ lekɔ ose New York. Dui sɔ diakatshutshuya akanga wa kalasa yakahombe salema Losanganya l’otshimbedi lɔsɔ dia vɔ ntona sho lisala lɛkɔ. Lakatshu le dikitɛlɛ dia kalasa ndo lakatôlembetshiya dia lakɔtɔ kalasa la Chattanooga. Ɔnkɔnɛ, wakatosha lotshungɔ la nsala Losanganya l’otshimbedi.

Asungu kombokanaka l’anto w’edima l’ɛnɔnyi 1950 ndo mbala mɔtshi wakâhɛnyahɛnyaka. Lo 1954, Akristo amɔtshi w’anto w’edima wakomala l’ɔtɛ wakiwɔ kombisha asawo lo nsanganya ya distrikɛ. Takâlɔmbɛ dia vɔ monga la solo dia lotutsha. Lo losanganya lakayele, wakayombisha sawo. Oma lâsɔ, anangɛso w’anto w’edima efula wa lo sidɛ k’Amɛrikɛ vɔ lawɔ wakasha asawo.

L’edjedja ka wonya, ɔhɛnyɔhɛnyɔ ɔsɔ wakakitakita ndo anangɛso w’anto w’edima l’asungu wa lo sidɛ k’Amɛrikɛ wakatatɛ nsangana lo tshumanelo diâmɛ. Dui sɔ diakakonya dia ntshikitola apandjudi oma lo tshumanelo diakiwɔ ntondo, ntshikitanya bɛtshi dia nkɛtɛ dia tshumanelo la tshumanelo ndo ntshikitanya ɛkɛndɛ waki l’anangɛso. Anangɛso amɔtshi w’anto w’edima ndo w’asungu kɔngɛnangɛna yɛdikɔ shɔ. Koko efula ka l’atei awɔ takiwɔ la shɔnɔdi l’ɛnyɛlɔ ka Shɛso lele l’olongo. Lo mɛtɛ, efula waki angɛnyi w’eshika kânga mbele nkoho yawɔ yakatshikitana. Lam’asa 1930 ndo 1940, nkumbo kaso k’otondo kakɛnyi mɛtɛ ka dikambo sɔ.

Wakatotome lo dihole dikina

Lo ngɔndɔ ka ntondo 1969, dimi la Gerri takalongola mukanda wa leeta dia ntshɔ la Guyana l’Amɛrikɛ wa lo sidɛ. Wakatotome ntondo  la Brooklyn la New York, lɛnɛ akamatolowanyema dia tɔlɔmbɔla olimu w’esambishelo la Guyana. Takakome lɛkɔ lo Ngɔndɔ k’esambele 1969. Lam’ele taketetaka l’edja k’ɛnɔnyi 16, takayongaka l’okakatanu dia mbidjasɛ dihole ɔtɔi. Oko wakinde misiɔnɛrɛ, Gerri aketshaka wenya efula l’olimu w’esambishelo ndo dimi lakakambaka lo Bɛtɛlɛ.

Laki l’olimu wa kambaka adiyo, wa tomɛka tshumanelo 28 ekanda ndo wa fundɛka Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn mikanda. Lakakambaka wenya 14 kana 15 lushi tshɛ. Kânga mbakatadiɛnɛka l’opipi, takakambaka olimu ɔsɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Etena kakatakome la Guyana, takatane paka apandjudi 950, koko ɛlɔ kɛnɛ apandjudi waya ndekana 2500.

Kânga mbakatahɛngaka hiɛlɛlɛ ya dimɛna, mbakatalɛka elowa ndo akatshikatshi w’amɛna, dui diakaleke tɔngɛnyangɛnya ele woho waketawɔka anto akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wendana la Diolelo diaki Nzambi l’okitshakitsha tshɛ. Mbala efula, Gerri akekaka Bible l’anto 20 lo lomingu ndo efula ka l’atei awɔ wakabatizama, wakakome ambatshi mboka, dikumanyi ndo waa misiɔnɛrɛ.

Ekakatanu wendana la yônge

Lo 1983, ambutshi ami wakadjasɛka l’États-Unis waki l’ohomba w’ekimanyielo. Dimi la Doris la Gerri takasalaka ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo. L’ɔkɔngɔ wa Doris nkamba oko misiɔnɛrɛ ɛnɔnyi 35 la Brésil, nde akɛnyi ɔlɔlɔ ntshɔ tokokɛ ambutshi aso. Nde akatotɛ ate: “Nyotshike dimi tshu lo dihole dia nyu ahende ntshika olimu.” L’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’ambutshi aso, Doris ekɔ lo mbidjasɛ la Chattanooga ndo ekɔ lo nkamba oko ombatshi mboka wa lânde.

Wakambishola la kansɛrɛ ka lo demba dia pami lo 1995 ndo lakahombe nkalola l’États-Unis. Takadjasɛka la Goldsboro la Caroline du nord dikambo ngelo kɛsɔ kaki lam’asa Tennessee lɛnɛ akadjasɛ ase nkumbo kami ndo Pennsylvanie lɛnɛ akadjasɛ ase nkumbo kaki Gerri. Hemɔ kami ka kansɛrɛ kakakitakita ndo tekɔ lo nkamba oko ambatshi mboka wa lânde waya kema l’akoka wa nkotsha wenya wâlɔmbawɔ l’etshumanelo ka Goldsboro.

Etena kakanyiyami ɛnɔnyi ndekana 65 wamometsha l’olimu wa lo tena tshɛ, lekɔ la lowando l’efula nɛ dia Jehowa akatɔtshɔkɔla dimi la Gerri lo woho wakatasale etshikitanu dia mbokambɛ. Ɛtɛkɛta waki Davidi ɛnɛ wekɔ mɛtɛ: “Le kanga kolamelu, [Jehowa] ndjaenyaka kanga kolamelu.”—2 Sam. 22:26.

[Esato wa lo lɛkɛ 3]

Papa l’ɔnangɛso Nichols wakambisha ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ

[Esato wa lo lɛkɛ 4]

Dimi la Gerri ntondo ka sho mbɔtɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ lo 1952

[Esato wa lo lɛkɛ 5]

L’ɔkɔngɔ wa Kalasa ka Ngiliyadɛ, takatshu l’olimu w’otshimbedi l’Amɛrikɛ wa lo sidɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 6]

Emendji weteta la wadɛwɔ wayalɔngɔsɔla dia tɔtɔ lo Losanganya la distrikɛ, 1966

[Osato wa lo lɛkɛ 7]

Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakatakambaka olimu wa misiɔnɛrɛ la Guyana