1, 2. a) Dako diakɔna diakasha Sɔlɔmɔna ɛlɔngɔlɔngɔ? b) Lande na kele dako sɔ mendanaka ndo l’Akristo waya l’ɛnɔnyi 50 l’ɛmɔtshi kana ndekana?

NKUMEKANGA SƆLƆMƆNA akalɔmbwama la nyuma k’ekila dia mbutɛ ɛlɔngɔlɔngɔ l’esakaseka ɛtɛkɛta wayela ɛnɛ: “Uhoki utungi aye lu nshi yaye y’olongo a pami, ntundu nshi ya kolo yatakuki.” Kakɔna kalembetshiya “nshi ya kolo”? Sɔlɔmɔna akakambe l’ɛtɛkɛta wa lɔlɛnga wayela ɛnɛ dia nembetshiya woho watongaka demba di’onto naka nde aya osombe: Anya la ekolo wosaka lokomba, aya la waonga, hayɛna dimɛna, hayoka dimɛna, aya la ndjwe l’ɔtɛ ndo ambokotama. Ndooko onto lakoka nkonga polo nde ambokoma lo yoho shɔ ko nde ndjɔsa yɛdikɔ ya ntatɛ kambɛ Jehowa.—Adia Undaki 12:1-5.

² Akristo efula waya l’ɛnɔnyi 50 l’ɛmɔtshi kana ndekana weke la wolo lo demba. Kaanga mbakokawɔ monga la yema ya ndjwe l’ɔtɛ, vɔ koka monga la wolo ndo la yoonge ya dimɛna. Onde epalanga w’Akristo ɛsɔ koka nkondja wahɔ oma lo dako diakafundama lo wahɔ w’ɛlɔngɔlɔngɔ diata ɔnɛ: “Uhoki utungi aye”? Kakɔna kalembetshiya dako sɔ?

3. Kakɔna kalembetshiya mbohɔ Otungi aso a Woke?

 ³ Mbeyaka monga ko tambokambɛ Jehowa l’edja k’ɛnɔnyi efula, koko ayonga dimɛna sho mbɔsaka etena mbala la mbala dia nkana yimba la lowando tshɛ lo kɛnɛ kendana la Otungi aso a Woke. Ɛnyɛlɔ, onde lɔsɛnɔ keema dui dia diambo? Lɔsɛnɔ lekɔ tshondo y’ehekesa le ana w’anto. Jehowa akatosalɛ akambo wa mamba watokimanyiya dia sho ngɛnangɛna la lɔ. Etena kasɛdingolaso etongelo ka Jehowa, sho nyomoyolekaka mfudia lowando laso lo ngandji, lomba ndo lo wolo ande. (Osam. 143:5) Koko mbohɔ Otungi aso nembetshiyaka nto nkana yimba la kɛnɛ katɔlɔmbande. Etena kakanaso yimba, sho tshutshuyamaka dia mɛnya Otungi aso lowando lele la so otsha le nde lo mbookambɛ olimu l’akoka aso tshɛ edja tshɛ kekeso la lɔsɛnɔ.—Und. 12:13.

4. Dimbola diakɔna diakoka Akristo wambokambɛ Jehowa edja ndjaoka, ndo lande na?

⁴ Naka wɛ ekɔ opalanga wambokambɛ Jehowa l’edja k’ɛnɔnyi efula, kete ekɔ ohomba wɛ ndjaoka dimbola nɛ: ‘Ngande wakokami nkamba la lɔsɛnɔ lami l’etena kɛnɛ kekemi la yema ya wolo lo demba?’ Oko weyɛ Okristo wambohokɔ akambo, wɛ ekɔ la waɛsɛ wele bu la anto akina. Ɛnyɛlɔ, wɛ koka mbutɛ ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo awui wamboyetshama oma le Jehowa. Wɛ koka mbakeketsha lo mbatɛ akambo wamboyɛna l’olimu wa Nzambi. Nkumekanga Davidɛ akalɔmbɛ Nzambi dia nde mbosha waaso wa nsala dui sɔ ate: “[Nzambi] li, [wɛ] kakambetshaka umaka dikenda, . . . tonsekaki lam’ayami usumbi la ote aya kasa la ndjui, edja ndu lambutela wa lolonga lone dia lunya laye la wulu, la wulu aye le untu tshe layutoka.”—Osam. 71:17, 18.

5. Ngande wakoka epalanga w’Akristo mbutɛ ɛlɔngɔlɔngɔ akambo wakaweke?

⁵ Ngande wakokayɛ nsambiya ɛlɔngɔlɔngɔ lomba lamboyokondja lo edja k’ɛnɔnyi wamboyokambɛ Jehowa? Yoho mɔtshi ele, mbaelɛ lakayɛ, ko nsawola kaamɛ la wɔ awui wakeketsha. Laadiko dia laasɔ, wɛ koka mbalɔmba dia vɔ ntomba la yɛ l’esambishelo ndo wɛ mbaɛnya ɔngɛnɔngɛnɔ wakondjayɛ l’olimu wa Jehowa. Elihu akate ate: “Loledu komenaka hulela divu; ndu ati: Yakhunyi a kienda hataka na dia wudjulu.” (Jobo 32:7) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakeketsha Akristo wa wamato wambohokɔ akambo dia vɔ nkeketsha anto akina oma l’ɛtɛkɛta ndo oma l’ɛnyɛlɔ kawɔ. Nde akafunde ate: “Wamato w’epalanga vɔ lawɔ . . . wayale embetsha w’akambo w’ɛlɔlɔ.”—Tito 2:3.

6. Lande na kele Akristo wambokambɛ Jehowa l’edja k’ɛnɔnyi efula hawohombe mɔnyɔla diewo diele la wɔ?

⁶ Naka wɛ ekɔ Okristo wambohokɔ akambo, kete wɛ ekɔ la diewo di’efula. Ɛnyɛlɔ, wɛ oshihodia akambo wakiyɛ koshihodiaka ambeta ɛnɔnyi 30 kana 40. Wɛ okamba dimɛna l’atɔndɔ wa lo Bible lo lɔsɛnɔ layɛ. Aha la taamu, wɛ aya l’akoka wa munanda etema w’anto lo nkamba l’akambo wa mɛtɛ w’oma lo Bible. Naka wɛ ekɔ ekumanyi, kete aha la taamu wɛ mbeyaka woho wa nkimanyiya anangɛso wambotatɛ ntakɔ mboka. (Ngal. 6:1) Ondo wɛ mbeyaka woho wa nɔmbɔla awui wa l’etshumanelo, adepartɛma wa nsanganya ya weke kana wokelo wa Mbalasa ya Diolelo. Mbeyaka monga ko wɛ mbeyaka woho wa nkimanyiya adɔkɔtɛlɛ woho wa vɔ nsaka aha la nkamba la dikila. Oyadi kaanga wɛ eke esadi wa batizama, wɛ ekɔ la diewo lo lɔsɛnɔ. Ɛnyɛlɔ, naka wɛ ambodiaka ana, kete wɛ ekɔ la diewo di’efula lo dikambo sɔ. Ɔnkɔnɛ, Akristo w’epalanga wele la diewo di’efula wekɔ kiɔkɔ y’ekeketshelo le ekambi waki Jehowa lo mbaetsha, mbalɔmbɔla ndo mbakeketsha.—Adia Jobo 12:12.

7. Ngande wakoka Akristo w’epalanga ndowanya ɛlɔngɔlɔngɔ?

 ⁷ Ngande wakokayɛ ndeka nkamba la diewo diele la yɛ? Yoho mɔtshi ele lo mɛnya ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo woho wa ntatɛ ndo nɔmbɔla wekelo wa Bible. Naka wɛ ekɔ Okristo wa womoto, kete wɛ koka mɛnya wamato weke katshukama woho wakokawɔ ntetemala ndjasha l’akambo wa lo nyuma kaanga mbahombawɔ kimanyiyaka anawɔ w’akɛnda. Naka ɔnangɛso mbeyɛ, kete wɛ koka nkimanyiya ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo dia vɔ mbishaka asawo la wangasanu tshɛ ndo sambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ dimɛna. Wɛ koka mbaɛnya woho wa membola anangɛso l’akadiyɛso waya esombe dia mbakeketsha lo nyuma. Kaanga naka wɛ aya bu la wolo wa demba waki la yɛ nshi mɔtshi, wɛ ekɔ la waaso w’amɛna hangɔnɛ dia ndowanya ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo. Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbutaka ɔnɛ: “Wulu w’elongo w’apami mbeli lutumbu lawo; ndjui y’esumbi w’apami mbeli nemo diawo.”—Tuk. 20:29.

8. Kakɔna kakasale Pɔɔlɔ etena kakinde aya opalanga?

⁸ Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakambe l’akoka waki la nde dia kambɛ Nzambi etena kakinde aya opalanga. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbotondja oma lo lokanu la Rɔmɔ lo 61 T.D. ndo wa nde mbikikɛ ɛnɔnyi wa paa wakandakambe olimu wa misiɔnɛrɛ, nde akakoke mbidjasɛ la Rɔmɔ ko sambishaka. (2 Kɔr. 11:23-27) Laadiko dia laasɔ, anangɛso waki la Rɔmɔ wotokondjaka ekimanyielo oma le nde. Koko Pɔɔlɔ akɛnyi di’ohomba w’efula wakikɔ lo wedja ekina. Nde akɔshi Timɔte la Tito dia vɔ munda lɔkɛndɔ la misiɔnɛrɛ otsha l’Ɛfɛsɔ, la Kɛrɛtɛ ndo ondo la Makɛdɔniya. (1 Tim. 1:3; Tito 1:5) Kaanga mbakandate dia nde ayotokoma ndo l’Ɛspanyɛ, sho bu l’eshikikelo dia kana nde akatokomaka lɛkɔ.—Rɔmɔ 15:24, 28.

9. Petero aki ondo l’ɛnɔnyi engana etena kakandonɔ otsha la Babilɔna dia tosambisha? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

⁹ Ɔpɔstɔlɔ Petero akonɔ dia tokamba lɛnɛ akiwɔ l’ohomba efula w’apandjudi ondo etena kakinde ambolekanya ɛnɔnyi 50. Lande na kele ondo lo ɛnɔnyi ɛsɔ mbakandonɔ? Ondo ekɔ lo ɛnɔnyi ɛsɔ nɛ dia naka nde aki lɔlɔnga ɔtɔi la Yeso kana l’apɔstɔlɔ akina, kete nde akahombe monga l’ɛnɔnyi 50 etena kakandɔtɔ lo losanganya l’apɔstɔlɔ akina la Jɛrusalɛma lo 49 T.D. (Etsha 15:7) Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa losanganya lɔsɔ, Petero akatshu la Babilɔna dia tosambisha ase Juda efula waki lɛkɔ. (Ngal. 2:9) Oma lɛsɔ mbakandatofundaka mukanda ande wa ntondo oya lo 62 T.D. (1 Pet. 5:13) Kaanga mbakandahomana l’ekakatanu lɛnɛ akandatshu tosambisha, Petero kombetawɔ dia woho wakinde opalanga mboshishɛ ɔngɛnɔngɛnɔ wa kambɛ Jehowa la tshondo yande tshɛ.

10, 11. Kɔndɔla woho wakonɔ ɔnangɛso ɔmɔtshi laya opalanga dia tokamba lɛnɛ ewɔ l’ohomba efula w’apandjudi.

¹⁰ Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo efula waya l’ɛnɔnyi 50 l’ɛmɔtshi ndo waya epalanga wɛna di’akambo wa lo nsɛnɔ yawɔ wambotshikitana, mɛnaka dia vɔ wokoka kambɛ Jehowa lo toho tokina. Amɔtshi wakonɔ otsha l’ahole wewɔ l’ohomba efula w’apandjudi. Ɛnyɛlɔ, ɔnangɛso Robert akafunde ate: “Etena kakiso l’ɛnɔnyi 50 l’ɛmɔtshi dimi la wadɛmi, takɛnyi dia diɛsɛ dimɔtshi diekɔ la ntondo kaso. L’etena kɛsɔ ko tshɔi yaso y’ɔna ambomɔ oma la ngelo, taya bu l’ambutshi wendɛ le so ndo laasɔ ko sho oma la nongola yema y’okitɔ wakatotshikɛ ambutshi aso. Ndo takɛnyi dia naka sho nsondja luudu laso, kete tayofuta abasa ndo tayokondja woho wa nsɛna polo lam’ayotokondja pasiɔ. Takoke dia la Bolivie anto efula waketawɔka mbeka Bible, koko lɔsɛnɔ mbaki wolo lɛkɔ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, takɔshi yɛdikɔ ya monɔ otsha lɛkɔ. Komonga yana ya dikambo dia sho tekɛ lɔsɛnɔ la lɛkɔ. Awui tshɛ waki eyoyo eto lo mbɛdika la woho wakatasɛnaka  lɛnɛ akiso lo Amɛrikɛ wa lo nɔrdɛ. Koko takakondja etombelo w’ɛlɔlɔ lo welo wakatadje.”

¹¹ Robert kotshaka ate: “Nshi nyɛ, tamboyasha tshavu l’akambo wa l’etshumanelo. Anto amɔtshi wakeke la so Bible wakabatizama. Nkumbo kɛmɔtshi kakeke la so Bible wakadjasɛka lo ngielongelo mɔtshi yanganyi kilɔmɛtrɛ kambe oma lanɛ wakiso. Koko lomingu tshɛ, vɔ wakandaka nkɛndɔ ya paa oya lɛnɛ akiso dia ndjɔtɔ lo nsanganya. Tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba etena kɛnaso ehamelo wambosala ase nkumbo kɛsɔ ndo woho wakɔshi ɔnawɔ l’enondo olimu w’ombatshi mboka!”

12, 13. Kɔndɔla ɔkɔndɔ w’ɔnangɛso lakayokambɛka Jehowa lo yoho kina etena kakandakome opalanga.

¹² Tshumanelo ndo elui wasala nsanganya l’ɛtɛkɛta ekina koka nkondja wahɔ oma lo bɛnyɛlɔ di’anangɛso l’akadiyɛso waya epalanga. Wanɛ watshɔ tosambisha l’ahole wa ngasɔ mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ɛnyɛlɔ, ɔnangɛso Brian mbutaka ate: “Dimi la wadɛmi takakondja ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kakamakotsha ɛnɔnyi 65 walɔmba lɛɛta la la Grande-Bretagne dia vɔ mbisha pasiɔ. Laasɔ ko anaso ahende wambomɔ oma la ngelo ndo sho kondekaka mɛna anto wa mbeka la wɔ Bible. Oma laasɔ lakayohomanaka la pami kɛmɔtshi k’ose Chine kakasalaka eyangelo lo kalasa y’adidi ya l’ɛtshi kaso ka nkɛtɛ. Nde aketawɔ ndja lo losanganya ndo lakatatɛ mbeka la nde Bible. L’ɔkɔngɔ wa mingu ngana, nde akaye l’osekande ɔmɔtshi l’ose Chine. Mingu hiende oma laasɔ, nde akayoya l’osekande la sato ndo la nɛi.

¹³ “Etena kakanɔmbɛ osekande la tanu dia mbeetshaka Bible, lakate nte: ‘Woho wayami l’ɛnɔnyi 65 halembetshiya dia dimi pombaka mbɔsa pasiɔ l’olimu wa Jehowa.’ Ɔnkɔnɛ, lakatɛ wadɛmi loleemi l’ɛnɔnyi ehende dia nde ntatɛ mbeka ɔtɛkɛta wa chinois. Takekaka ɔtɛkɛta akɔ l’ekimanyielo k’awui wakadjama lo bandɛ. Ambeta ɛnɔnyi dikumi wakasalema dui sɔ. Takayaoke oko ɛlɔngɔlɔngɔ etena kakatasambishaka l’ɛtshi ka nkɛtɛ katɛkɛtawɔ ɔtɛkɛta okina. Tambeka Bible l’ase Chine oko 112. Efula ka l’atei awɔ ndjaka lo nsanganya ndo ɔmɔtshi l’atei awɔ ekɔ lo nkamba oko ombatshi mboka kaamɛ la so.”

14. Lande na kakoka Akristo w’epalanga mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndo ngande wakoka ɛnyɛlɔ k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ mbakeketsha?

¹⁴ Aha Akristo tshɛ mbakoka nyomokambɛ Jehowa lo yoho kina etena kayawɔ l’ɛnɔnyi 50 l’ɛmɔtshi. Amɔtshi bu la yoonge ya dimɛna ndo akina wekɔ lo mɛmba ɛkɛndɛ w’anawɔ kana w’ambutshi awɔ waya esombe. Vɔ koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo mbeya dia Jehowa mandolaka kɛnɛ tshɛ kasalawɔ l’olimu ande. Ɔnkɔnɛ, lo dihole dia wɛ ndjakiyanya l’ɔtɛ wa kɛnɛ keyɛ bu l’akoka wa nsala, onga l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wa kɛnɛ keyɛ l’akoka wa nsala. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ. Nde aki lo lokanu l’edja k’ɛnɔnyi efula ndo komonga l’akoka wa ntetemala l’olimu ande wa misiɔnɛrɛ. Koko nde akasambishaka anto tshɛ wakayaka ndjowenda ndo akaakeketshaka lo mbetawɔ.—Etsha 28:16, 30, 31.

15. Lande na kele Akristo w’epalanga wekɔ la nɛmɔ di’efula?

¹⁵ Jehowa nde lawɔ mandolaka kɛnɛ kakoka esombe w’Akristo nsala l’olimu ande. Kaanga mbakate Sɔlɔmɔna ɔnɛ onto hatokoka kambɛ Jehowa dimɛna naka nde aya opalanga, Jehowa mbɔsaka la nɛmɔ di’efula kɛnɛ kakoka Akristo w’epalanga nsala dia mbotombola. (Luka 21:2-4) Ase etshumanelo mandolaka kɛnɛ kasala Akristo wa kɔlamelo wele l’atei awɔ wambokambɛ Jehowa edja.

16. Waɛsɛ akɔna waki Anna laki aya osombe kokondja, ko kakɔna kakandasale dia ntɛmɔla Nzambi?

¹⁶ Bible mbutaka ɔnɛ Anna akatetemala ntombola Jehowa polo l’etena kakinde osombe. Etena kakotɔ Yeso ko nde ele l’ɛnɔnyi 84. Nde kɔsɛna edja oma laasɔ dia ndjokoma ombeki waki Yeso, ndjobatizama la nyuma k’ekila ndo ndjosambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo. Koko Anna akangɛnangɛna lo nsala kɛnɛ kakinde l’akoka wa nsala. Luka 2:36, 37 mbutaka ɔnɛ: “Ndooko lushi lakandetsha lo tɛmpɛlɔ ndo nde akakambaka olimu w’ekila otsho la yanyi.” Etena kakatshumbaka ɔlɔmbɛdi tshɔ la pindju ndo la dikɔlɔ, Anna aki l’ɔnɔngɔ w’anto wakatshumanaka lo sɛkɛ dia l’andja wa tɛmpɛlɔ dia nsala alɔmbɛlɔ wa l’etei k’otema ondo l’edja ka minitɛ akumi asato. Etena kakandɛnyi Yeso ambotɔ, nde akatatɛ mbutɛ “anto tshɛ wakakongaka etshungwelo ka Jɛrusalɛma dikambo dia ɔnakɔ.”—Luka 2:38.

17. Ngande wakokaso nkimanyiya Akristo w’esombe ndo wele la dikɔmɔ dia vɔ nsukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ?

¹⁷ Sho pombaka kimanyiyaka Akristo w’esombe kana wele la dikɔmɔ. Amɔtshi l’atei awɔ nangaka ndja lo nsanganya ya l’etshumanelo kana ya weke, koko mbala efula hawotongaka l’akoka wa nsala dui sɔ. Lo wedja ɛmɔtshi, dikumanyi mbɔsaka tɛdikɔ di’esombe ɛsɔ ndjela nsanganya l’ekimanyielo ka telefɔnɛ. Koko lo wedja ekina, dui sɔ mbeyaka monga yema wolo. Kaanga mbediɔ ngasɔ, Akristo waya bu l’akoka wa ntshɔ lo nsanganya koka nsukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Ɛnyɛlɔ, alɔmbɛlɔ wasalawɔ kimanyiyaka di’etshumanelo ntetemala ntshɔ otsha la ntondo.—Adia Osambu 92:13, 14.

18, 19. a) Ngande wakoka Akriso waya esombe nkeketsha anto akina? b) Waa na wakoka nkamba la dako diata ɔnɛ: “Uhoki utungi aye”?

¹⁸ Mbeyaka monga ko Akristo waya esombe hawoshihodia dia wekɔ lo nkeketsha anto akina. Ɛnyɛlɔ, kaanga mbakandatshɔka lo tɛmpɛlɔ nshi tshɛ ya nsanganya, ondo Anna kombeyaka ɔnɛ ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ ɛnyɛlɔ kande kayotetemala nkeketsha anto akina. Bible kɔndɔlaka woho wakokaka Anna Jehowa ngandji. Aha la taamu, anangɛyɛ l’akadiyɛyɛ hawohɛki pondjo ngandji kokayɛ Nzambi. Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbutaka ɔnɛ: “Ote wa ndjui eli lufule la nemo. Vo watutanameka lu mbuka k’ololo.”—Tuk. 16:31.

¹⁹ Sho tshɛ tekɔ l’elelo lo kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala l’olimu wa Jehowa. Ɔnkɔnɛ, naka teke la yema ya wolo lo demba, nyɛsɔ todje yimba lo dako diakafundama l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila diata ɔnɛ: “Uhoki utungi aye . . . , ntundu nshi ya kolo yatakuki.”—Und. 12:1.