Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Woho wakokaso nkokɛ esombe

Woho wakokaso nkokɛ esombe

“Anami wa ngandji, tatokanake ngandji tsho l’ɛtɛkɛta ndo l’onyɔ, koko tokane ngandji ka mɛtɛ l’etsha.”—1 JNI. 3:18.

1, 2. a) Ekakatanu akɔna wahomana l’ase nkumbo efula, ndo ambola akɔna watowoyaokaka? b) Ngande wakoka ambutshi l’ana awɔ ntondoya ekakatanu wendana la lotshundu?

 MBEYAKA mbisha kandji efula l’asolo etena kɛnayɛ dia ambutshi ayɛ waki la wolo ndo l’akoka wa ndjasalɛ ntumu waya bu la wolo wa nsala dui sɔ. Papa kana mama mbeyaka nkɔ ko ndjɛkɛtana lokende, ntatɛ mbahahɔ l’akambo kana vɔ mboshola la hemɔ ka wolo efula. Lo wedi okina, esombe koka monga la lonyangu lo woho wowashimba yoonge yawɔ dia nsala kɛnɛ kakawakokaka nsala. (Jobo 14:1) Kakɔna kahomba ana nsala dia? Ngande wakoka ana nkimanyiya ambutshi awɔ?

2 Sawo dimɔtshi diatɛkɛta lo kɛnɛ kendana la nkokɛ esombe mbutaka ɔnɛ: “Kaanga mbele bu wɔdu di’ana nkɛtshanya woho wayowokokɛ ambutshi awɔ naka waya esombe, ana wasala dikambo sɔ la ntondo ndjalɔngɔsɔlaka lo mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna.” Ekɔ ohomba vɔ nkɛtshanya dui sɔ nɛ dia lushi lɔmɔtshi ambutshi awɔ koka nkoma esombe. Koko sho koka tayalɔngɔsɔdi la ntondo ndo mbɔsa tɛdikɔ tahombama. Lo edingɔ wayela, tayanga mɛna woho wakoka ase nkumbo nkamba kaamɛ dia ntondoya ekakatanu wakoka mpomana la wɔ.

WOHO WA NDJALƆNGƆSƆLA LA NTONDO KA “NSHI YA KOLO” NDJA

3. Kakɔna kahomba ana nsala etena kataleke ambutshi awɔ w’esombe monga l’ohomba w’ekimanyielo? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

3 Ekɔ etena kɛmɔtshi kele esombe ndjongaka ko waya bu la wolo wa vɔ ndjakokɛ ndo l’etena kɛsɔ vɔ ndjongaka l’ohomba w’ekimanyielo. (Adia Undaki 12:1-7.) Naka ambutshi w’esombe waya bu l’akoka wa ndjasɛnya, ambutshi l’ana waya epalanga pombaka nkɛtshanya yoho yoleki dimɛna ya mbishaka ekimanyielo. Ayonga dui dia dimɛna di’ase nkumbo ntshumana ndo nkɛtshanya woho w’ekimanyielo kahombawɔ mbisha ambutshi awɔ ndo woho wahombawɔ mbashatɔ. Ɔna tshɛ, djekoleko ambutshi waya esombe pombaka mbuta tokanyi tele l’etema awɔ ndo mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Vɔ koka nkɛtshanya dia mbeya kana ambutshi awɔ koka ntetemala ndjadjasɛ naka vɔ mbasha ekimanyielo kewɔ l’ohomba. * Laadiko dia laasɔ, vɔ koka menda woho wakokawɔ nkamba la kɛnɛ kele l’ose nkumbo tshɛ dia nkimanyiya ambutshi awɔ. (Tuk. 24:6) Ɛnyɛlɔ, ana amɔtshi mbeyaka monga l’akoka wa mbishaka ekimanyiyelo ka lushi la lushi etena kele akina mbeyaka monga l’akoka wa mbashaka mfalanga. Kaanga mbakoka ɔna tshɛ monga la ɔkɛndɛ ande, vɔ kokaka mengɔnyaka.

4. Lende akoka ana nyanga ekimanyiyelo?

4 Naka wɛ ambotatɛ nkimanyiya ombutshi ayɛ, yanga dia mbeya awui efula wendana la hemɔ kele la nde. Naka nde ambondama la hemɔ kɛmɔtshi kahakɔnɔ, yanga dia mbeya woho wayonga hemɔ kakɔ lo nshi y’otsha la ntondo. (Tuk. 1:5) Ɛnana la atshunda wa lɛɛta wa lo ngelo kanyu wendana la ekokelo k’esombe. Yanga dia mbeya atshunda w’aseka enganga wa lo ngelo kanyu wakoka kokimanyiya dia ombutshi ayɛ sakemɛ lo yoho yoleki dimɛna. Naka hemɔ kande tatetemalaka ntshɔ otsha lo kɔlɔ, kete wɛ mbeyaka ndjaoka oko onto lamboshisha ɛngɔ kɛmɔtshi, mundama la sase dia wɔma kana mbɔtɔ l’okandokando. Tengengake mbutɛ ɔngɛnyi ayɛ wɛkɛyɛ otema. Laadiko dia laasɔ, kɛnɛmɔlɛ Jehowa kɛnɛ kele l’otema ayɛ. Nde ayokosha ki ka lo yimba keyɛ l’ohomba dia mbikikɛ ekakatanu tshɛ.—Osam. 55:22; Tuk. 24:10; Flpɛ. 4:6, 7.

5. Lande na kele ekɔ ohomba di’esombe la nkumbo yawɔ takɛtshanyisha la ntondo dia mbeya woho wahombawɔ ndjokokamɛ?

5 Ayonga dimɛna di’esombe la nkumbo yawɔ teyi la ntondo toho takokawɔ ndjokokamɛ. Ɛnyɛlɔ, vɔ koka takɛtshanyisha dia mbeya kana ayoleka dimɛna di’ambutshi ndjadjasɛ kana todjasɛ kaamɛ l’ɔna ɔmɔtshi, todjasɛ lo luudu lakimanyiyawɔ esombe kana mbetawɔ yoho mɔtshi yakimanyiya lɛɛta esombe wa lo ngelo kawɔ. Lo nsala ngasɔ, vɔ wayɔlɔngɔsɔlɛ ambutshi awɔ nshi ya “pa la asui.” (Osam. 90:10) Nkumbo efula hawɔkɛtshanya la ntondo dia mbɔsa tɛdikɔ ndo dui sɔ ndjaakonyaka dia mbɔsa tɛdikɔ l’esasesase etena kandama ambutshi awɔ w’esombe la hemɔ. Nomb’ewo kɛmɔtshi akate ate: “Etena kandama onto la hemɔ bu etena ka dimɛna ka mbɔsa yɛdikɔ.” L’etena ka ngasɔ, ase nkumbo efula mbeyaka monga ɛkɛlɛkɛlɛ ndo hawotosanga lolimi lo tɛdikɔ tayowɔsa. Lo wedi okina, naka ana takɛtshanyisha la ntondo, kete hatonga dui diawolo dia vɔ mbɔsa yɛdikɔ.—Tuk. 20:18.

Ase nkumbo koka ntshumana dia nkɛtshanya woho wa nkokɛ ambutshi awɔ (Enda odingɔ 6-8)

6. Ɛlɔlɔ akɔna wakoka ambutshi l’ana nkondja naka vɔ takɛtshanyisha la ntondo lo kɛnɛ kendana la ehomba w’ambutshi waya esombe?

6 Ana amɔtshi mbeyaka mɛna wolo nsawola l’ambutshi lo kɛnɛ kendana la lɔsɛnɔ l’ambutshi awɔ ndo woho wahombawɔ mbakotshɛka ehomba awɔ. Koko ana efula wakayɛnaka l’ɔkɔngɔ ɛlɔlɔ waya lo takɛtshanyisha l’ambutshi awui asɔ la ntondo. Lande na? Nɛ dia vɔ wakatakondjisha diaaso dia nkongɛ akambo la ntondo k’ombutshi awɔ mundama la hemɔ. Vɔ wakayoshihodia dia etena kashanawɔ tokanyi la ntondo vɔ ndjokandolaka ekakatanu la wɔlamu tshɛ ndo ndjɔsaka tɛdikɔ aha l’okakatanu. Kaanga naka ambutshi w’esombe kombolaka tokoyadjasɛ ndo tokoyasɛnya vɔamɛ, ayonga dimɛna vɔ nkɛtshanya l’anawɔ lo mbatɛ kɛnɛ kayowongaka l’ohomba.

7, 8. Awui akɔna wahomba ase nkumbo nkɛtshanya, ndo lande na?

7 Ambutshi le, naka nyɔkɛtshanya l’ananyu, kete nyowate hwe kɛnɛ kakombolanyu, lofulo la mfalanga layonyonandaka ndo toho t’ekimanyielo takombolanyu oma le wɔ. Dui sɔ diayokimanyiya ana dia vɔ mbɔsa tɛdikɔ t’ohomba naka nyaya bu l’akoka wa tiɔsa. Ondo ana wayokombola nsala kɛnɛ kalanganyu ndo kɛnɛ tshɛ kahombama diaha nyu mendɛka le wɔ lo vuiwui tshɛ. (Ɛf. 6:2-4) Ɛnyɛlɔ, onde nyu kombolaka di’ɔnayu ɔmɔtshi nyelɛ lakande dia todjasɛ la nde ko kana nyu kombalaka dia vɔ nyosalɛ woho okina? Nyonge la wɛdimo ndo nyeye dia aha ose nkumbo tshɛ mbakoka mɛna akambo oko nyu ndo nɔmbamaka etena k’otale di’ombutshi kana ɔna ndjotshikitanya kanyi yande.

8 Anto tshɛ pombaka mbeya dia vɔ koka mbewɔ ekakatanu lo nkongɛ akambo la ntondo ndo nkɛtshanya. (Tuk. 15:22) Nyu pombaka nkɛtshanya lo kɛnɛ kendana la esakelo ndo kɛnɛ kakombola ambutshi. Elembetshielo watanema lo kartɛ ka Instructions médicales (DPA) w’Ɛmɛnyi wa Jehowa koka nyokimanyiya etena kakɛtshanyanyu awui wendana la esakelo. Onto tshɛ ekɔ la lotshungɔ la teyi woho wayangawɔ mbosakɛ ndo nde koka ntona kana mbetawɔ. Instructions médicales (DPA) wakiyɛ wayɛnya yoho y’esakelo yakombolayɛ. Etena kalodiayɛ Instructions médicales (DPA) wakiyɛ ayonga dimɛna wɛ nsɔna onto lɛkɛyɛ otema ndo layokoka ndjɔsa tɛdikɔ t’eshika etena kahayatonga l’akoka wa ntɛkɛta. Onto ɔsɔ pombaka monga la kɔpi ka Instructions médicales (DPA) dia nde ndjɛnya naka wambɔɔlɔmbatɔ. Esombe ɛmɔtshi mombaka kɔpi ka Instructions médicales (DPA) awɔ dihole diaamɛ la mikanda awɔ w’ohomba wele oko asiransɛ, carte bancaire ndo mikanda wɛnya diokanelo dimɔtshi diasawɔ la lɛɛta.

WOHO WA NDJAƆTƆNGANYIYA L’AKAMBO WETA

9, 10. Etena kakɔna kakoka ambutshi ndjoleka monga l’ohomba w’ekimanyielo k’anawɔ?

9 Mbala efula, ambutshi l’anawɔ mɛnaka dimɛna di’ambutshi tokoyasalɛ akambo amɔtshi lo ndjela akoka wele la wɔ. Ɛnyɛlɔ, mbeyaka monga ko vɔ weke l’akoka wa ndjakatɛ, ndjasolɛ ahɔndɔ, nnɔ ekanga vɔamɛ ndo ntɛkɛta aha l’okakatanu. Kɛsɔ ayokonya ana diaha vɔ salɛka ambutshi vuiwui tshɛ. Koko naka ɛnɔnyi efula wambeta ko ambutshi hawoyokoka mbeteta, ɛnyɛlɔ ntshɔ lo lobingu kana wahahɔ l’akambo, anawɔ mbeyaka mbakimanyiya.

10 Esombe mbeyaka ndjonga l’ohokosanu ndo l’ɔkɔmwɛlɔ. Vɔ mbeyaka ndjotatɛ monga ko hawoyoka dimɛna, hawoyɛna dimɛna, wɛna alɛdi kana waya l’okakatanu wa ntshɔ otsha lo nkomba. Naka wambohomana l’ekakatanu wa ngasɔ, kete vɔ pombaka nkondja esakelo. Nyoyange dia mɛnana l’adɔkɔtɛlɛ kamatatɛ akambo asɔ. Ana mbahomba mbɔsa tɛdikɔ ta mɛnana l’enganga kana nsala awui akina w’ohomba. Di’ambutshi kokamɛ lo yoho ya dimɛna, anawɔ pombaka mbatɛkɛtɛ, mbakimanyiya la mfunda mikanda kana mbakonya lo waa randevu ɛmɔtshi.—Tuk. 3:27.

11. Kakɔna kakoka ana nsala di’ambutshi awɔ mbetawɔ etshikitanu wa lo nshi y’osombe?

11 Naka ambutshi ayɛ hawɔkɔlɔngana, kete ayoleka dimɛna wɛ ntshikitanya esakelo ndo dihole diadjasɛwɔ. Naka etshikitanu wa nsala wekɔ totshitshɛ, kete ondo vɔ hawotonga l’okakatanu. Naka wɛ mangana etale l’ambutshi ayɛ, shi ayonga dimɛna wɛ mbɔsa tɛdikɔ dia Okristo kana osukanyi w’ambutshi ayɛ ɔmɔtshi mbetaka lalewɔ mbala la mbala dia kotɛka woho wewɔ? Onde vɔ wekɔ tsho l’ohomba w’onto lawakatɛ ndo lawaɔmbɛ luudu? Shi naka etshikitanu salema lo luudu, kete vɔ wayokokaka mbetetaka ndo mbɔkaka aha l’okakatanu? Ondo esombe wekɔ tsho l’ohomba w’onto ɔmɔtshi lakoka ndjasalɛka totumutumu ta la ngelo. Koko naka vɔ waya bu l’akoka wa ndjakokɛ, kete vɔ pombaka nyomokondja ekimanyielo kele ohomba. Oyadi okakatanu tshɛ wakoka monga la wɔ, nyoyange dia mbokandola lo ndjela woho wasala anto wa lo ngelo kanyu. *Adia Tukedi 21:5.

WOHO WATONDOYA ANA AMƆTSHI

12, 13. Ngande wakoka ana w’epalanga wanganyi etale l’ambutshi awɔ ntetemala mbalɛmiya ndo mbakokɛ?

12 Ana woka ambutshi ngandji kombolaka dia vɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Etena kokawɔ ɔnɛ ambutshi awɔ wekɔ ki, dui sɔ mbashaka ki ka lo yimba. Koko l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ efula, ana waya epalanga hawoleke mbidjasɛ lale ambutshi awɔ. Ana efula mbɔsaka tovakashi dia tenda ambutshi awɔ ndo taakimanyiya la ntumu ya la ngelo yahawayokoka nsala. Naka ana mbelɛka ambutshi awɔ lo telefɔnɛ mbala la mbala kana lushi la lushi, mbafundɛka mikanda kana mbatomɛka mesajɛ, kete ambutshi wayɛna di’anawɔ mɛtɛ mbaokaka ngandji.—Tuk. 23:24, 25.

13 Oyadi wɛ mangana l’ambutshi ayɛ etale, wɛ pombaka nshikikɛ diangɔ diewɔ l’ohomba lushi la lushi. Naka ambutshi ayɛ wekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa ko wɛ hadjashi suke la wɔ, kete lɔmba dikumanyi dia l’etshumanelo kawɔ alako ndo tohekɔke mbadjaka lo alɔmbɛlɔ. (Adia Tukedi 11:14.) Wɛ pombaka “[nɛmiya] sho la nyo” oyadi vɔ bu Ɛmɛnyi wa Jehowa. (Etum. 20:12; Tuk. 23:22) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, aha nkumbo tshɛ mbɔsa tɛdikɔ woho ɔtɔi. Amɔtshi kombolaka di’ambutshi ndjodjasɛ kaamɛ la wɔ kana suke la wɔ. Koko aha nshi tshɛ mbatongaka dikambo sɔ wɔdu. Ambutshi amɔtshi hawokombola mbidjasɛ l’anawɔ waya epalanga ndo la nkumbo yawɔ. Vɔ nangaka ndjadjasɛ vɔamɛ ndo hawolange monga wotsho le anawɔ. Ambutshi akina mbeyaka monga la mfalanga ndo nkombola dia futaka wanɛ waya ndjaasalɛ ntumu la ngelo.—Und. 7:12.

14. Naa ekakatanu wakoka monga le ɔna laleka nkimanyiya ambutshi?

14 Lo nkumbo efula, ɔkɛndɛ wa nkokɛ ambutshi mongaka le ɔna lodjashi suke l’ambutshi ande. Koko ɔna ɔsɔ pombaka monga la wɛdimo lo woho wakotshande ehomba w’ambutshi ande la w’ase nkumbo kande hita. Teye dia ekɔ etena kɛmɔtshi kakoka wolo w’onto ndjoshila. Naka etshikitanu wambonga lo ekondjelo k’ɔna ɔsɔ, ayonga dimɛna nyomɔkɛtshanya dia menda kɛnɛ kakoka salema. Onde ekɔ ose nkumbo ɔmɔtshi lele l’ɛkɛndɛ efula? Naka ngasɔ, shi ayonga ohomba di’ana akina mbaamuyaka lo mengɔnyaka ɛkɛndɛ?

15. Lande na kahomba ana akina nsukɛ ɔna laleka nkimanyiya ambutshi?

15 Naka ombutshi w’osombe aya l’ohomba w’ekimanyielo wonya tshɛ, kete dui sɔ mbeyaka ndjɔkɔmɔla ɔna lookimanyiya. (Und. 4:6) Ekɔ mɛtɛ di’ana woka ambutshi awɔ ngandji kombolaka mbakimanyiya, koko naka ambutshi waya l’ohomba w’ekimanyielo wonya tshɛ kete dui sɔ mbeyaka ndjonga tshondo y’okakatanu le ana. Ana wahomana la okakatanu wa ngasɔ pombaka nkimanyiya ambutshi lo ndjela akoka awɔ ndo nyanga ekimanyielo. Naka ana akina sukɛka ɔna laleka nkimanyiya ambutshi, kete hatonga ohomba di’ambutshi todjasɛ lo mvudu yalamawɔ esombe.

16, 17. Okakatanu akɔna wakoka mpomana l’ana etena kakokɛwɔ ambutshi awɔ, ndo ngande wakokawɔ mbotondoya? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ adui ɔnɛ: “Towaɛnya lowando laso.”)

16 Ana mongaka la paa efula l’asolo lo mɛna woho wasowa ambutshi awɔ wa ngandji la lotshundu. Ana efula wakimanyiya ambutshi awɔ diɛnɛka la ekiyanu, lonyangu, ɔkɔmwɛlɔ, nkɛlɛ, ndjaɛndjaka onongo ndo namaka ekumba. Lo tena dimɔtshi, ombutshi w’osombe mbeyaka ntondja ɛtɛtɛla wa kɔlɔ kana wɛnya dia nde bu kaanga la yema ya lowando. Naka dui dia ngasɔ diambokokomɛ, tosasɛke dia momala. Manyi mɔtshi yendana la hemɔ ya l’ɔtɛ mbutaka ɔnɛ: “Yoho yoleki dimɛna ya ndɔshana la dikambo diatosha lonyangu ele mbetawɔ ɔnɛ andja ngango mbewɔ. Ekɔ ohomba mbewɔ ndjaɛndja onongo l’ɔtɛ wa kɛnɛ tshɛ kasalayɛ.” Sawola l’olonganyi, ose nkumbo ɔmɔtshi kana ɔngɛnyi ayɛ wɛkɛyɛ otema woho wayaokayɛ. Asawo wa ngasɔ koka kokimanyiya dia wɛ mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ.

17 Mbeyaka ndjonga etena kɛmɔtshi kele ana waya bu la mfalanga yakokawɔ ntetemala nkimanyiya ambutshi awɔ w’esombe. Lo wedja ɛmɔtshi, ana mbeyaka ndjɛna ohomba wa ntoma ambutshi awɔ lo mvudu ya yalamawɔ esombe. Kadiyɛso kɛmɔtshi kakatshɔka suke la lushi tshɛ dia tenda nyango lo luudu lalamawɔ esombe mbutaka ɔnɛ: “Takiso l’akoka wa namaka mama wonya tshɛ. Komonga yana ya dikambo dia mbɔsa yɛdikɔ ya sho totshika mama lo luudu lalamawɔ esombe. Dui sɔ diakatosha paa l’asolo. Koko etena kakakome mama osombe efula nde akayɛnaka dia ɔsɔ aki yɛdikɔ ya dimɛna ndo nde akayetawɔ.”

18. Eshikikelo kakɔna kakoka monga l’ana wakimanyiya ambutshi?

18 Ɔkɛndɛ wa nkokɛ ambutshi ayɛ naka waya esombe mbeyaka monga wolo. Toho ta nkokɛ esombe ntshikitana lo ndjela onto l’onto. Nkongɛ akambo la ntondo, nkamba kaamɛ, sawolaka dimɛna ndo salaka alɔmbɛlɔ w’oma k’ɛse otema ayokokimanyiya dia nkotsha ɔkɛndɛ wa nkokɛ ambutshi ayɛ wa ngandji. Lo nsala ngasɔ, wɛ ayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo mbeya dia ambutshi ayɛ wekɔ lo nongola ekokelo ndo ekimanyielo kewɔ l’ohomba. (Adia 1 Kɔrɛtɔ 13:4-8.) Kɛnɛ koleki ohomba ele, onga l’eshikikelo dia wɛ ayokondja ki ka lo yimba kasha Jehowa wanɛ walɛmiya ambutshi awɔ.—Flpɛ. 4:7.

^ Lo ahole amɔtshi, bu kɔlɔ di’ana wambotshukana mbidjasɛ kaamɛ l’ambutshi awɔ waya esombe dihole ɔtɔi.

^ Naka ambutshi ayɛ waakadjasɛ la ngelo, ayonga dimɛna wɛ mbisha wanɛ wakoka mbakimanyiya ana wa nsapi dia vɔ ndjaakokɛ naka dikambo dia wanyandja diambotomba.