1. Naa ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ Yeso kendana la monga la yimba ya ndjahombia?

 ETENA kaki Yeso lanɛ la nkɛtɛ, nde akatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka kokele lo kɛnɛ kendana la monga la yimba ya ndjahombia. Nde aketsha nsaki yande lo dihole dia hende dia nsala lolango la Nzambi. (Jni. 5:30) Woho wakandatshikala la kɔlamelo polo lo nyɔi ka l’otamba w’asui akɛnya dia yimba yande ya ndjahombia komonga l’elelo.—Flpɛ. 2:8.

2. Ngande wakokaso nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia, ndo lande na kahombaso nsala dui sɔ?

² Oko weso ambeki wa Yeso, tekɔ l’ohomba wa nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia. Monga la yimba ya ndjahombia kɛdikɛdi na? Lo tshena pe, kɛsɔ nembetshiyaka onto latshika dia nyanga wahɔ ande l’oyango wa nkimanyiya anto akina. Lo ɛtɛkɛta ekina, onto lele la yimba ya ndjahombia bu la lokaki. (Adia Mateo 16:24.) Yimba ya ndjahombia koka tokimanyiya dia mbetsha tokanyi ndo nsaki yaso l’ɔkɔngɔ dia nkimanyiya anto akina. (Flpɛ. 2:3, 4) Yeso aketsha ɔnɛ yimba ya ndjahombia mbatotshutshuya dia ntɛmɔla Nzambi. Lande na kataso ngasɔ? Ambeki wa mɛtɛ waki Yeso mbeyamaka oma lo ngandji kokanawɔ ndo tɔ kekɔ l’atei w’akambo waatshutshuya dia monga la yimba ya ndjahombia. (Jni. 13:34, 35) Ande ɛtshɔkɔ wele la so lo woho weso l’atei wa nkumbo k’onto l’ɔnango ka l’andja w’otondo kakɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia lee!

3. Kakɔna kakoka toshishɛ yimba ya ndjahombia?

 ³ Tekɔ l’otunyi wakoka toshishɛ yimba yaso ya ndjahombia la mayɛlɛ tshɛ. Otunyi ɔsɔ ekɔ kanyi ya monga la lokaki. Tohɔ di’Adama l’Eva wakakɛnɛmɔla yimba shɔ. Nsaki ka monga oko Nzambi mbakatshutshuya Eva dia nsala ngasɔ. Adama w’omɛnde akakɛnɛmɔla yimba ya lokaki dia mbɔngɛnyangɛnya. (Etat. 3:5, 6) L’ɔkɔngɔ wa nde ntakoya Adama l’Eva oma l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ, Diabolo akatetemala mpemba anto dia vɔ monga la nsaki ka lokaki. Nde akakambe la yoho shɔ etena kakandahembe Yeso. (Mat. 4:1-9) Lo nshi yaso nyɛ, Satana ambotondoya lo minganyiya anto efula lo mbatshutshuya dia vɔ nkɛnɛmɔla yimba ya lokaki lo toho efula. Diakɔ diele sho pombaka nsɛna wolo diaha sho ndjɔkɛnɛmɔla yimba ya lokaki.—Ɛf. 2:2.

4. a) Onde sho koka minya lokaki lele la so? Lembetshiya. b) Naa ambola wayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ?

⁴ Yimba ya ndjahombia mbeyaka mbɛdikama la matadi watɔtɔ lo lowolo yema yema. Naka sho nkalɛ lowolo dihole dimɔtshi, kete lɔ mbeyaka ndjotatɛ mbɔtɔ matadi. Ayonga waale naka sho ntshika dia yema ya matadi shɔ fulanɛ polo ndo lo ndjokoma lo ndanya lowolo l’otondo. Woho akɔ waamɛ mbele, kaanga mbahatakoke minya eongelo kaso k’anto wele keema kokele ndo lokaki lele la so, sho pombaka mbidja yimba lo waale wayoya naka sho ntshika dia mbekelo kɛsɔ mpama l’otema aso. Diakɔ diele sho pombaka mambalɛ ndo ntetemala ndɔshana la nsaki yaso. (1 Kɔr. 9:26, 27) Ngande wakokaso mbeya dia kana tekɔ la lokaki? Ndo ngande wakokaso nyomoleka nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia?

5. a) Lande na kɔsama Bible oko talatala? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.) b) Etena kayasɛdingolaso dia menda kana tekɔ la lokaki, kakɔna kahombaso mbewɔ?

⁵ Oko wakokaso nkamba la talatala dia nɔngɔsɔla ɛnamelo kaso mbakokaso nkamba ndo la Bible dia menda lonto laso la l’etei k’otema ndo nɔngɔsɔla munga yele la so. (Adia Jakɔba 1:22-25.) Koko paka sho mbokambi la talatala lo yoho ya dimɛna mbakokatɔ tokimanyiya dia nɔngɔsɔla ɛnamelo kaso. Ɛnyɛlɔ, naka hatoyashishimi dimɛna lo talatala, kete ayonga yema wolo dia sho mbishola toholehole tahombaso nɔngɔsɔla. Kana naka sho mɛngɛ talatala otsha le onto losukanyi la so, kete elungi kande mbayotɛna. Woho akɔ waamɛ mbele, naka talanga nkamba la Bible dia mbeya kana tekɔ la lokaki, hatohombe kiadia tsho dia minya okita kana nkamba la tɔ dia mɛna munga y’anto akina.

6. Kakɔna kahombaso nsala laadiko dia mbika “washo lo ɛlɛmbɛ wa kokele”?

⁶ Ɛnyɛlɔ, sho mbeyaka mbadia Bible mbala la mbala ndo kaanga lushi la lushi, ko hatoshola dia taya la yimba ya lokaki. Ngande wakoka dui sɔ tokomɛ? Tatohɛke dia lo ɛnyɛlɔ kakasha Jakɔba k’onto layaenda lo talatala, nde kombuta di’onto ɔsɔ bu l’akoka wa ndjaenda dimɛna dimɛna lo talatala. Jakɔba akafunde dia onto ɔsɔ “ndjaenda[ka].” Lanɛ, Jakɔba akakambe la tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yela kanyi y’onto lenda ɛngɔ kɛmɔtshi la yambalo tshɛ. Ko naa okakatanu waki l’onto ɔsɔ? Jakɔba akatetemala mbuta ate: “Nde mimɔka, ko mbala kakɔ ɔtɔi nde mbohɛka ɛnamelo kande.” Mbokɛmaka di’okakatanu waki la nde ele nde akanyaka elungi oma lo talatala aha la ndjalɔngɔsɔla. Otshikitanyi l’onto ɔsɔ, ɔnɛ lalanga ntondoya hake tsho “washo lo ɛlɛmbɛ wa kokele,” koko nde ‘tetemalaka lɔkɔ.’ Lo dihole dia nde mboka ɛlɛmbɛ wa kokele watanema l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi ɔkɔngɔ, nde kambaka la wetshelo wa lɔkɔ. Yeso akate woho akɔ waamɛ ate: “Naka nyu ntshikala lo wetshelo ami, kete nyu nyekɔ mɛtɛ ambeki ami.”—Jni. 8:31.

7. Ngande wakokaso nkamba la Bible dia mbeyaka kana tekɔ la yimba ya lokaki?

⁷ Mbokɛmaka ɔnɛ dia ndɔshana la nsaki ka  lokaki, wɛ pombaka ntondotondo mbadia Ɔtɛkɛta waki Nzambi la yambalo tshɛ. Dui sɔ mbayokokimanyiya dia mbeya awui wahombayɛ ndjalowanya lɔkɔ. Laadiko dia laasɔ, ekɔ awui akina wahombayɛ nsala. Ɛnyɛlɔ, sala eyangelo wa lotshimola. L’ɔkɔngɔ wa wɛ mbadia ɔkɔndɔ ɔmɔtshi wa lo Bible, ɔsa diele oko wɛ ekɔ laawɔ etena kasalema dui diakɔ ndo yaoka ambola oko wanɛ: ‘Ngande wotomosala la ntondo ka dikambo dia nganɛ? Onde lotosala akambo lo yoho ya dimɛna?’ Kɛnɛ koleki ohomba ele, l’ɔkɔngɔ wa wɛ nkana yimba la kɛnɛ kadishayɛ, sala la wolo dia nkamba la tɔ. (Mat. 7:24, 25) Nyɛsɔ tɔsɛdingole woho wakoka ɔkɔndɔ wa nkumekanga Saolo la w’ɔpɔstɔlɔ Petero tokimanyiya dia sho nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia.

8. Waonga akɔna waki la Saolo l’etatelo k’ɛlɔmbwɛlɔ kande, ndo ngande wakandakɛnɛmɔla waonga akɔ?

⁸ Kɛnɛ kakakomɛ nkumekanga Saolo tɛnyaka dia yimba ya lokaki mbeyaka ndjotoshishɛ yimba yaso ya ndjahombia. L’etatelo k’ɛlɔmbwɛlɔ kande, Saolo akeyaka elelo ande ndo aki la yimba ya ndjahombia. (1 Sam. 9:21) Ɛnyɛlɔ, kaanga mbakandakoke mɛnya ase Isariyɛlɛ ɔnɛ nde akasɔnama oma le Nzambi, Saolo akatone mbasha dilanya lo woho wakawatɛkɛtaka kɔlɔ lo lokombo lande. (1 Sam. 10:27) Nkumekanga Saolo aketawɔ ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila kaki Nzambi lo nɔmbɔla ase Isariyɛlɛ lo ta diakawalɛndja ase Amɔna. L’okitshakitsha tshɛ, nde akasha Jehowa lotombo lo woho wakawadje otshumba.—1 Sam. 11:6, 11-13.

9. Ngande wakayokoma Saolo dia monga la yimba ya lokaki?

⁹ L’ɔkɔngɔ diko, Saolo akayetawɔka dia yimba ya lokaki ndo y’otako fulanɛ l’otema ande oko matadi lo lowolo. Etena kakandalɛndja ase Amalɛka, nde aketsha nsaki yande la ntondo lo dihole dia nkitanyiya Jehowa. Laadiko dia laasɔ, nde akayahikela eohwelo. (1 Sam. 15:3, 9, 12) Etena kakawotɛ omvutshi Samuɛlɛ dia Jehowa hangɛnyingɛnyi kɛnɛ kambondosala, Saolo akayaswɛlɛ lo nshila awui amɔtshi wakɔɔlɔmbɛ Jehowa wakandasale ndo lo mɛndja ase Isariyɛlɛ onongo wa munga kande. (1 Sam. 15:16-21) Laadiko dia laasɔ, otako akakonya Saolo dia nde ndjatondja onto ɔlɔlɔ la ntondo k’anto lo dihole dia nde ntomba onto ɔlɔlɔ la ntondo kaki Nzambi. (1 Sam. 15:30) Ngande wakokaso nkamba l’ɔkɔndɔ wa Saolo oko talatala dia sho monga la yimba ya ndjahombia?

10, 11. a) Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo kɛnɛ kakakomɛ Saolo lo kɛnɛ kendana la ntetemala monga la yimba ya ndjahombia? b) Ngande wakokaso mbewɔ ɛnyɛlɔ ka kɔlɔ ka nkumekanga Saolo?

¹⁰ Wetshelo wa ntondo wakondjaso ele, kɛnɛ kakakomɛ Saolo tɛnyaka dia hatohombe mfɔnya dia hatosalaki kɔlɔ kana ɔnɛ naka tambɔkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia mbala ɔtɔi, kete laasɔ weho akɔ tshɛ tayoyikɛnɛmɔlaka mbala la mbala. (1 Tim. 4:10) Tolembete dia Saolo aki nkumekanga k’ɔlɔlɔ kaketawɔmaka le Nzambi l’etena kɛmɔtshi, koko nde kominya tokanyi ta kɔlɔ takatatɛ monɛma l’otema ande. L’ekomelo a shimu, Jehowa akayowokaka ɔkɔngɔ lam’ele nde komonga l’okitanyiya.

¹¹ Wetshelo wa hende ele, hatohombe mbika washo tsho lo akambo w’ɛlɔlɔ wasalaso ko minya yimba oma lo akambo wahombaso ndjalowanya lɔkɔ. Onto lasala ngasɔ ekɔ oko onto lakamba la talatala dia menda woho wele ahɔndɔ wɔlɔtshinde dimɛna, koko hɛnyi awadi wa mindo wele l’elungi kande. Oyadi hatoyaɔshi ɔlɔlɔ amboleka oko Saolo, sho pombaka nsala la wolo dia mbewɔ dui tshɛ diakoka tokonya dia mbokoya ɛnyɛlɔ kande ka kɔlɔ. Naka tambolongola dako, hatohombe ndjaswɛlɛ kana mɛnya diele oko ndooko dikambo diosadiso. Lo dihole dia sho nsala akambo oko Saolo, ayoleka dimɛna sho monga suke dia mbetawɔ dako.—Adia Osambu 141:5.

12. Ngande wakoka yimba ya ndjahombia tokimanyiya naka tambosala pɛkato ka woke?

 ¹² Ko ayotosala naka tambosala pɛkato ka woke? Saolo akakokɛ lokumu lande ndo kɛsɔ mbakookonya diaha nde nkondja ekimanyielo ka lo nyuma. Mbokɛmaka dia yimba ya ndjahombia koka tokimanyiya dia sho minya nsɔnyi ndo nkondja ekimanyielo kahombama. (Tuk. 28:13; Jak. 5:14-16) Ɛnyɛlɔ, ɔnangɛso ɔmɔtshi akatatɛ menda esato wɛnyawɔ anto etakataka lam’akinde l’ɛnɔnyi 12 ndo nde akatetemala nsala dui sɔ lo woshɛshɛ l’edja kolekanyi ɛnɔnyi dikumi. Nde mbutaka ate: “Aki dui dia wolo dia dimi mbutɛ wadɛmi ndo dikumanyi kɛnɛ kakamasalaka. Koko etena kambomoyowatɛ, lamboka dia wotsho waki l’ahɛka ami wambomɔ. Angɛnyi ami amɔtshi kɔngɛnangɛna etena kakawaminya oma l’atei w’ekambi wakimanyiya, nɛ dia le wɔ aki oko lambaakesola. Koko Jehowa etawɔ olimu wookambɛmi l’etena kɛnɛ oleki nshi yakamendaka esato wɛnya anto etakataka.”

13, 14. Ngande wakayokomaka Perero lo nkɛnɛmɔla yimba ya lokaki?

¹³ Ɔpɔstɔlɔ Petero akakɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia etena kakoolowanyaka Yeso. (Luka 5:3-11) Koko nde akahombe ndɔshana la yimba ya lokaki. Ɛnyɛlɔ, nde akomala etena kakalɔmbɛ nyango Jakɔba la Joani dia vɔ todjasɛ ɔmɔtshi lo lonya l’omi ndo okina lo lonya la lɔmɔsɔ la Yeso lo Diolelo diande. Ondo Petero akafɔnyaka ɔnɛ nde mbakahombe todjasɛ suke la Yeso nɛ dia laasɔ ko Yeso akashile mbotɛ ɔnɛ wɛ ayokondja ɔkɛndɛ ɔmɔtshi wa laande. (Mat. 16:18, 19) Oyadi ngasɔ mbakidiɔ kana bu, Yeso akahɛmɔla Petero, Joani ndo apɔstɔlɔ akina diaha vɔ monga la yimba ya lokaki ndo ‘mbahemɛ’ anangɛwɔ.—Makɔ 10:35-45.

¹⁴ Kaanga l’ɔkɔngɔ wa Yeso mbongola, Petero akatetemala ndjaɔsa dia nde ndeka asekande. Etena kakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande ɔnɛ vɔ wayowaanguna, nde akɔnyɔla asekande ndo akasɛmɛ ɔnɛ nde oto mbayotshikala la kɔlamelo. (Mat. 26:31-33) Kɛnɛ kakandate komonga mɛtɛ dikambo l’otsho akɔ waamɛ, nde akanguna Yeso mbala shato y’etondo.—Mat. 26:69-75.

15. Lande na kele ɛnyɛlɔ kaki Petero munandaka etema aso?

¹⁵ Kaanga mbakinde la wɛɔdu ɛsɔ, Petero  ekɔ ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ le so. Diɛsɛ la welo wakandadje ndo l’ekimanyielo ka nyuma k’ekila kaki Nzambi, Petero akatshike mbekelo yande ya kɔlɔ, ko akɛnya ndjakimɛ kande ndo akakɛnɛmɔla ngandji ka ndjahombia. (Ngal. 5:22, 23) Nde akayokikɛka ehemba wa wolo woleki ndo wɛnɛ wakandakɔ lɔkɔ ntondo. Nde akɛnya okitshakitsha waki la nde lo woho wakinde kotona lohango lakawosha ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ la ntondo k’anto. (Ngal. 2:11-14) L’ɔkɔngɔ wa Pɔɔlɔ mbohangwɛ, Petero kombombɛ kumbɛkumbɛ lo mfɔnya ɔnɛ nde ambowosha nsɔnyi lo woho wambondoohangwɛ la ntondo k’anto. Petero akatetemala mboka Pɔɔlɔ ngandji. (2 Pet. 3:15) Ɛnyɛlɔ kande koka tokimanyiya dia sho nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia.

16. Ngande wakokaso mɛnya yimba ya ndjahombia la ntondo k’ekakatanu?

¹⁶ Kakɔna katoyosalaka naka wɛ ambohomana l’ekakatanu? Etena kakatondjama Petero nde l’apɔstɔlɔ akina oma lo lokanu l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbaakɔmɔla eshingɔ l’ɔtɛ wakawasambishaka, vɔ waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ “nɛ dia vɔ wakɔsama oko anto wakoka mbishama nsɔnyi l’ɔtɛ wa lokombo [la Yeso].” (Etsha 5:41) Wɛ lawɔ koka mbɔsa ɛhɛnyɔhɛnyɔ wahomana la yɛ oko diaaso dia mbokoya Petero ndo nkɛndakɛnda lo wanya wa Yeso ndo nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahombia. (Adia 1 Petero 2:20, 21.) Naka sho mɛna akambo lo yoho shɔ, kete tayetawɔ ohokwelo w’oma le dikumanyi. Nyɛsɔ toyele ɛnyɛlɔ kaki Petero lo dihole dia sho momala.—Und. 7:9.

17, 18. a) Dimbola diakɔna diakokaso ndjaoka lo kɛnɛ kendana l’eyango aso wa lo nyuma? b) Kakɔna kakokaso nsala naka tambeya ɔnɛ taya la yema ya lokaki l’etema aso?

¹⁷ Etena kayadjɛyɛ eyango wa lo nyuma, ɛnyɛlɔ kaki Petero koka kokimanyiya. Wɛ koka nyanga dia nkotsha eyango ɛsɔ lo yoho yɛnya dia wɛ ekɔ la yimba ya ndjahombia. Koko tosalake dui sɔ dia ndjonga onto la lokumu. Diakɔ diele, yambola wate: ‘Onde dimi kombolaka mfudia olimu wakambɛmi Jehowa l’oyango wa ndeka mbeyama kana nkondja lowandji oko wakasale Jakɔba nde la Joani?’

¹⁸ Naka wɛ amboshola dia kanyi ya lokaki yaya l’otema ayɛ, lɔmba Jehowa dia nde kokimanyiya dia wɛ nɔngɔsɔla ekanelo kayɛ ka yimba ndo nsaki yayɛ, ko oma laasɔ ko wɛ nsala la wolo dia mbotombola lo dihole dia nyanga lotombo layɛ wɛmɛ. (Osam. 86:11) Wɛ koka nto mbesa eyango wahatokonya anto dia vɔ nkotola yambalo yawɔ le yɛ. Ɛnyɛlɔ, wɛ koka nyomoleka nkɛnɛmɔla elowa ɛmɔtshi wa nyuma wekeyɛ l’okakatanu lɔkɔ. Naka wɛ ndekaka nanga mbisha asawo lo nsanganya, koko haleke ndjasha lo elimu wele oko nsola Mbalasa ka Diolelo, kete ayonga dimɛna wɛ nkamba la dako diatanema lo Rɔmɔ 12:16.—Adia.

19. Kakɔna kakokaso nsala diaha sho nkɔmɔ etena kayasɛdingolaso l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wele oko talatala?

¹⁹ Naka tamboyaenda lo Ɔtɛkɛta wa Nzambi wele oko talatala ko tambɛna dia tekɔ la munga mɔtshi kana tolembetelo tɛnya dia taya la yimba ya lokaki, sho mbeyaka nkɔmɔ. Naka dui dia ngasɔ diambokokomɛ, kete ayonga dimɛna wɛ nkana yimba la ɛnyɛlɔ k’onto la ntondo la lo ɛnyɛlɔ ka Jakɔba. Jakɔba kondeka ntɛkɛta dia woho wakayalɔngɔsɔla onto ɔsɔ kana wakandanya awadi tshɛ waki l’elungi kande, koko nde akate di’onto ɔsɔ ‘akatetemala lo ɛlɛmbɛ wa kokele.’ (Jak. 1:25) Nde akohɔ kɛnɛ kakandɛnyi lo talatala ndo akatetemala nsala la wolo dia nde ndjalɔngɔsɔla. Eya dia oko weso keema kokele, sho tshɛ tekɔ atshi wa pɛkato. (Adia Undaki 7:20.) Tetemala mbika washo lo ɛlɛmbɛ wa kokele ndo kɛnɛmɔlaka yimba ya ndjahombia. Jehowa kombolaka kokimanyiya oko wakandakimanyiya anangɛso efula wele kaanga mbakiwɔ anto wele keema kokele vɔ koka mbetawɔma le nde, wekɔ lo mbetawɔma le Nzambi ndo wekɔ lo tshɔkwama oma le nde.