1, 2. a) Weshasha akɔna wakasha Nzambi Adama? b) Lande na kakandawosha womoto? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

JEHOWA akatonge nkɛtɛ l’oyango ɔmɔtshi. Nde “akayitungi dia antu mbidjase loko.” (Is. 45:18) Onto la ntondo lakandatonge aki Adama, nde aki kokele ndo Nzambi akawosha dihole dia dimɛna dia mbidjasɛ, mbuta ate ekambɔ k’Ɛdɛna. Adama akangɛnangɛnaka l’etamba wa weke waki l’ekambɔ kɛsɔ, ɛkɛdi w’ashi ndo woho wakakɛnyaka waa nyama. Koko nde komonga l’ɛngɔ kɛmɔtshi k’ohomba efula. Jehowa akɛnya ɛngɔ kɛsɔ etena kakandate ate: “Kema ololo pami ntshikalaka ndame. Dimi layûtungela ukimanyidi lufanyi la ndi.” Oma laasɔ, Nzambi akalasha Adama djɔ ya baku ko akɔsɛ weka ande wa lohandju ndo “la weka ako . . . mbakandatungi umuntu.” Etena kakemɔ Adama oma lo djɔ nde aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Nde akate ate: “Weka a weka ami one, la umunyi w’emunyi a mi one. Vo wayuweta vati: Umuntu, ne dia uma le untu mbosamindi.”—Etat. 2:18-23.

² Woshasha wakasha Nzambi Adama ɔsɔ aki wa laande nɛ dia womoto ɔsɔ akahombe ndjonga okimanyedi ande wa kokele. Womoto ɔsɔ aki nto la diɛsɛ dia laande dia mbota ana. Diakɔ diele, ‘Adama akɔlɛ wadɛnde ɔnɛ Eva, dikambo nde akahombe ndjonga nyango anto tshɛ wasɛna.’ (Etat. 3:20) Ɔsɔ mɛtɛ, aki woshasha wa diambo wakasha Nzambi Adama la wadɛnde nɛ dia vɔ  waki l’akoka wa mbota ana wa kokele. Dui sɔ mbakakoke nkimanyiya dia nkɛtɛ k’otondo ndola tɔɔ l’anto wa kokele wakahombe mbolɛ diangɔ dikina tshɛ diele la lɔsɛnɔ.—Etat. 1:27, 28.

3. a) Kakɔna kakahombe Adama la Eva nsala dia Nzambi mbaatshɔkɔla, ko kakɔna kakayotombaka? b) Ambola akɔna wayangaso nsɛdingola?

³ Dia vɔ ndjokondja ɛtshɔkɔ waki la ntondo kawɔ ɛsɔ, Adama la Eva wakahombe nkitanyiya Jehowa ndo mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ kande. (Etat. 2:15-17) Lo nsala ngasɔ, mbakawahombe nkotsha sangwelo diaki Nzambi diendana la wɔ. Lonyangu ko, vɔ wakayetawɔka nsɛngiyama oma le “oloyi . . . w’edjedja,” mbuta ate Satana ko wakayosala pɛkato. (Ɛny. 12:9; Etat. 3:1-6) Shɛngiya yakɔna yakonge la ɔtɔmbɔkwɛlɔ ɔsɔ le wamato? Kakɔna kakasale wamato amɔtshi wakokaka Nzambi wɔma lo nshi y’edjedja? Lande na kakoka wamato w’Akristo wa nshi nyɛ mbɔsama oko ‘olui a woke w’alembe’?—Osam. 68:11.

4. Onto akɔna aki la ɔkɛndɛ wa pɛkato kakasale wadi l’omi wa ntondo?

⁴ Etena kakawombola Nzambi dia pɛkato kakandasale, Adama akasha tɛkɛ nɛndɛ ate: “Umuntu lakayambisha dia ndjala la mi kakambishawo, diako mbakamali.” (Etat. 3:12) Adama kotona tsho dia mbetawɔ pɛkato kakandasale koko akɛndja wadɛnde onongo ndo Nzambi ɔnɛ lakawosha womoto. Adama nde la Eva mbakasale pɛkato kɛsɔ, koko Adama mbaki l’ɔkɛndɛ wa pɛkato kakɔ. Diakɔ diakayofundaka ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ɔnɛ: ‘Pɛkato akɔtɔ l’andja oma le onto ɔtɔi [Adama] ndo nyɔi oma lo pɛkato.’—Rɔmɔ 5:12.

5. Kakɔna kambɛnama lo woho wakatshike Nzambi di’anto ndjaalɔmbɔla vɔamɛ lo tshanda mɔtshi?

⁵ Satana aketawoya pami la womoto la ntondo dia vɔ mfɔnya ɔnɛ vɔ bu l’ohomba w’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa. Dui sɔ diakonyiya dimbola di’ohomba nɛ diendana la lowandji: Akɔna mɛtɛ ahomba nɔmbɔla? Dia mbisha okadimwelo lo pondjo, Nzambi akatshike di’anto ndjaalɔmbɔla lo tshanda mɔtshi aha la ekimanyielo kande. Nde akeyaka ɔnɛ awui wayoyotomba etena kayoyaalɔmbɔla anto lo tshanda mɔtshi, ayɛnya dia vɔ hawokoke ndjaalɔmbɔla vɔamɛ. L’edja kɛnɔnyi nkama, ɛlɔmbwɛlɔ kɛsɔ kambokonya tshunda di’ana w’anto lo asui wahɛnɛ pe. Lo ntambe ketshi kɛnɛ keto, suke l’anto 100 000 000 wakavu lo ata wakalɔma mbidja ndo miliyɔ y’apami, wamato ndo ana w’akɛnda wele bu l’onongo. Ɔsɔ ekɔ tolembetelo tashikikɛ di’onto “heyi nombola ekulu ande.” (Jer. 10:23) Etena kɛnaso awui asɔ, sho mbetawɔka dia Jehowa monga ɔnɔmbɔdi aso.—Adia Tukedi 3:5, 6.

6. Ngande wasalɛwɔ wamato akambo l’ahole amɔtshi?

⁶ Apami la wamato wamboshika atui lo andja walɔmbɔma oma le Satana ɔnɛ. (Und. 8:9; 1 Jni. 5:19) Koko wamato wekɔ lo diɛnɛ l’awui amɔtshi woleki tshɛ kɔlɔ. Alapɔlɔ ɔmɔtshi mɛnyaka dia suke la pursa 30 ya wamato wa l’andja w’otondo sɔkishamaka ndo apami mbeyanaka lawɔ la wolo. Lo ahole amɔtshi, ana w’apami mbaleka mbɔsama la nɛmɔ nɛ di’anto fɔnyaka ɔnɛ vɔ mbakoka ndjotetemala mfudia nkumbo, ndjokokɛ ambutshi waya esombe ndo watshɛwɔ. Lo ahole efula, ana wa wamato hawoleke mbɔsama la nɛmɔ ndo anto ndekaka ntondja waemi w’ana wa wamato oleki w’ana w’apami.

7. Naa woho wa lɔsɛnɔ lakasha Nzambi apami la wamato l’etatelo?

⁷ Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, Nzambi hangɛnangɛna woho wasɔkishama wamato. Nde mbasalɛka akambo la losembwe ndo mbalɛmiyaka. Mɛtɛ ka dui sɔ mɛnamaka lo woho wakandatonge Eva kokele ndo nde kombotonga dia nde ndjaala ɔhɔmbɔ koko oko okimanyedi w’oshika waki Adama. Diakɔ diele, l’ekomelo ka lushi la samalo l’etongelo,  Nzambi “akenyi kene tshe kakandatungi ati: Ukuku kawo.” (Etat. 1:31) “Kene tshe” kakatonge Jehowa mɛtɛ kaki “kawo.” L’etatelo, Nzambi akasha apami ndo wamato lɔsɛnɔ la dimɛna.

8. a) Dionga diakɔna diaya l’anto lo tshɛ kawɔ? b) Lo ndjela ɔkɔndɔ w’ana w’anto, waa na wakookama nkɛtshi oma le Nzambi?

⁸ Dionga di’apami ndo wamato lo tshɛ kawɔ diakonge kɔlɔ l’ɔkɔngɔ w’ɔtɔmbɔkwɛlɔ wa l’ekambɔ k’Ɛdɛna ndo lo ntambe ketshi kɛnɛ diɔ diakaleke monga kɔlɔ efula. Bible kakatatshi ɔnɛ lo “nshi y’ekomelo” awui wa kɔlɔ wayofulanɛ. Lam’ele awui wa kɔlɔ wasala anto wambekɔnɛ l’andja w’otondo, dui sɔ mɛnyaka dia tɔɔsɛna lo “tena dia paa.” (2 Tim. 3:1-5) Koko, ɔkɔndɔ w’ana w’anto mɛnyaka dia “Khumadiondjo [Jehowa]” akɛnya kɛtshi kande le apami la wamato wakayaɛkɛ le nde, wakakitanyiya ɛlɛmbɛ ande ndo waketawɔ ɛlɔmbwɛlɔ kande.—Adia Osambu 71:5.

9. Anto angana wakake lo Mvula k’elola ndo lande na?

⁹ Etena kakadiake Nzambi anto wa kɔlɔ lo Mvula k’elola lo nshi ya Nɔa, paka anto yema tshitshɛ ato mbakake. Naka polo l’etena kɛsɔ ko anango Nɔa ndo akadiyɛnde waki la lɔsɛnɔ, kete ndo vɔ mbakavu lo Mvula kɛsɔ. (Etat. 5:30) Oko wakake apami mbakake ndo wamato lo Mvula kɛsɔ. Nɔa, wadɛnde, anande asato la waa wadɛwɔ mbakake nɛ dia vɔ wakokaka Nzambi wɔma ndo wakasalaka lolango lande. Miliyara y’anto wasɛna ɛlɔ kɛnɛ, ndja oma l’ɔlɔndji w’anto enanɛi wakake lo Mvula k’elola kɛsɔ oma l’ekimanyielo ka Jehowa.—Etat. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Lande na kakakokamɛ wamato amɔtshi oma le Jehowa?

¹⁰ Ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ, wamato amɔtshi vɔ la wɔ wakayokokamɛ oma le Nzambi l’ɔtɛ wakawawokaka wɔma. Vɔ kondjakiyanyaka l’ɔtɛ w’awui wakaakomɛka lo lɔsɛnɔ. (Judɛ 16) Ɛnyɛlɔ, Sara ya wadi aki Abrahama lakɔsamaka la nɛmɔ kotondja ɛtɛkɛta wa lonyangu etena kakawatɛ Jehowa dia ntshika lɔsɛnɔ lawɔ la dimɛna la Ura ko ntshɔ dia tɔsɛna oko angɛndangɛnda lo totombotombo lo wodja okina. Lo dihole dia nsala ngasɔ, ‘Sara akakitanyiyaka Abrahama, awelɛ ate: Nkumɛmi.’ (1 Pet. 3:6) Tɔsɛdingole nto ɛnyɛlɔ ka Rɛbɛka ɔnɛ laki tshondo ya woshasha w’oma le Jehowa ndo lakayongaka wadi la lokombo. Bu dui dia diambo lo woho wele Isaka w’omɛnde ‘akawokaka ngandji ndo akasambema l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka nyango.’ (Etat. 24:67) Ekɔ dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ ɛlɔ kɛnɛ lo woho weso la wamato woka Nzambi wɔma l’atei aso wele oko Sara la Rɛbɛka.

11. Ngande wakakɛnɛmɔla Shifira nde la Pua dihonga diawɔ?

¹¹ Etena kakiwɔ lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito, ase Isariyɛlɛ wakatofulanɛka woho w’anyanya, diakɔ diakadje Farawɔ didjango dia vɔ ndjakaka ana w’apami tshɛ w’ase Hɛbɛru lo eotwelo kawɔ. Koko tɔsɛdingole kɛnɛ kakasale Shifira nde la Pua wamato ahende w’ase Hɛbɛru wakotshanyaka. Lam’ele vɔ wakokaka Jehowa wɔma w’oma k’ɛse otema, la dihonga tshɛ vɔ wakatone dia ndjakaka ana wakotɔka. Jehowa akayafutaka vɔ la nkumbo yawɔ.—Etum. 1:15-21.

12. Kakɔna kakasale Dɛbɔra ndo Jaɛlɛ?

¹² Lo nshi y’Embadi wa l’Isariyɛlɛ, ɔprɔfɛta Dɛbɔra aki l’atei wa wamato wakasukamɛ oma le Nzambi. Nde akakeketsha ombadi Baraka ndo akakimanyiya ase Isariyɛlɛ dia vɔ ntshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ, koko nde akatatshi la ntondo ɔnɛ, aha Baraka mbakahombe nongola lotombo lo woho wakahombe ase Kanana nɛndjama. Koko lotombo lɔsɔ, lakahombe monga “lu anya wa umuntu” ɔmɔtshi lele Nzambi akakimɔ Sisera owandji w’alembe w’ase Kanana l’anya ande. Kɛsɔ mbakayosalema etena kakadiakema Sisera oma le Jaɛlɛ womoto laki komonga ose Isariyɛlɛ.—Emb. 4:4-9, 17-22.

13. Kakɔna katotɛ Bible lo kɛnɛ kendana la Abigayɛlɛ?

 ¹³ Abigayɛlɛ lakasɛnɛ lo ntambe ka 11, N.T.D. aki womoto la lokombo. Nde aki la shɛnɔdi etena kele Nabala k’omɛnde aki la ditshelo dia kɔlɔ, onto l’anyanya ndo enginya. (1 Sam. 25:2, 3, 25) L’etena kɛmɔtshi, Davidɛ nde l’apami ande wakakokɛka nyama yaki Nabala l’oswe, koko etena kakayotomaka Davidɛ anto ande dia tɔlɔmba Nabala mbo ya ndɛ nde “akayâhangwela” ndo kombasha ndooko ɛngɔ. Dui sɔ diakomadia Davidɛ woho w’anyanya ndo nde akɔshi yɛdikɔ ya ntshɔ todiaka Nabala kaamɛ l’anto ande. Etena kakoke Abigayɛlɛ dui sɔ, nde akɔshi mbo ya ndɛ ndo waanu ko akatshu otsha le Davidɛ l’anto ande dia tooshimba diaha nde mɛmba onongo wa dikila. (1 Sam. 25:8-18) Oma laasɔ, Davidɛ akawotɛ ɔnɛ: “[Jehowa Nzambi] wa Isariyele, lakakutumi elo dia ndjuhumana la mi atumbwami!” (1 Sam. 25:32) Etena kakavu Nabala Davidɛ akayotshukaka Abigayɛlɛ.—1 Sam. 25:37-42.

14. Olimu akɔna wakasha ana wa wamato waki Shaluma lonya, ndo naa olimu wa woho akɔ waamɛ wasala wamato w’Akristo ɛlɔ kɛnɛ?

¹⁴ Etena kakalanya alembe w’ase Babilɔna Jɛrusalɛma ndo tɛmpɛlɔ kayɔ lo 607 N.T.D., apami, wamato ndo ana efula wakadiakema. Mpele di’osomba diakayohikamaka nto lo 455 N.T.D., lo ɛlɔmbwɛlɔ kaki Nɛhɛmiya. L’atei w’anto wakasha lonya lo wokelo ɔsɔ mbaki ndo ana wa wamato waki Shaluma laki ɔna owandji wa kahende ɔtɔi ka distrikɛ dia Jɛrusalɛma. (Neh. 3:12) Vɔ wakasale olimu ɔsɔ la lolango la wɔ tshɛ. Ande lowando lele laso ɛlɔ kɛnɛ otsha le wamato w’Akristo wasukɛ elimu wa wokelo wasalema l’okongamelo la lolango la wɔ lee!

15. Diɛsɛ diakɔna diakasha Nzambi Mariya?

¹⁵ La ntondo ndo lo ntambe ka ntondo T.D., Jehowa akatshɔkɔla wamato amɔtshi lo mbasha waɛsɛ wa weke. L’atei awɔ mbaki Mariya laki womoto l’emuma. Etena kakinde omambedi waki Yɔsɛfu, Mariya akatshu diemi lo yoho ya dihindo l’ekimanyielo ka nyuma k’ekila. Lande na kakɔsɔnɛ Nzambi dia nde djonga nyango Yeso? Nɛ dia nde aki la waonga wa lo nyuma wahombama dia ndjodia ɔnande la kokele ɔsɔ oma ko dikɛnda polo l’opalanga. Nde aki la diɛsɛ dia monga nyango onto loleki woke l’andja w’otondo.—Mat. 1:18-25.

16. Sha ɛnyɛlɔ kɛnya woho wakɔsaka Yeso wamato.

¹⁶ Yeso akokaka wamato kɛtshi efula. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka womoto laki la ɛkɛlɛlɔ ka dikila l’edja k’ɛnɔnyi 12. Etena kaki Yeso l’atei w’olui w’anto, womoto ɔsɔ akete oma l’ɔkɔngɔ waki Yeso ko akawonanda lo dihɔndɔ. Lo dihole dia nde mbohangwɛ, Yeso akawotɛ la kɛtshi tshɛ ate: “Ɔna womoto, mbetawɔ kayɛ kambokɔkɔnɔla. Tshɔka la ki ndo ɔkɔnɔ oma lo hemɔ kɛnɛ kambokɛnya paa efula.”—Makɔ 5:25-34.

17. Naa dihindo diakasalema lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D.?

¹⁷ Wamato amɔtshi waki ambeki waki Yeso wakokimanyiya nde l’ambeki ande. (Luka 8:1-3) Lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., suke l’apami ndo wamato 120 wakalongola nyuma k’ekila kaki Nzambi lo yoho ya laande. (Adia Etsha 2:1-4.) Dui sɔ diakatatamaki edja efula la ntondo ɔnɛ: “Dimi [Jehowa] layahe antu tshe nyuma kami, Ku an’anyu w’apami la wa amantu wayuta akambu wahatayi . . . dimi layahe ndu ekambi ami w’apami la ekambi ami w’amantu nyuma kami.” (Joe. 2:28, 29) L’ekimanyielo ka dihindo diakasalema lo Pɛntɛkɔsta sɔ, Nzambi akɛnya dia nde akatshike nkamba la wodja w’Isariyɛlɛ w’apɔsta ko ntatɛ nkamba “l’Isariyɛlɛ wa Nzambi” wokengami l’apami ndo wamato. (Ngal. 3:28; 6:15, 16) L’atei wa wamato w’Akristo wakayasha l’esambishelo lo ntambe ka ntondo mbaki ndo ana wa wamato anɛi waki Filipɛ laki osambisha.—Ets. 21:8, 9.

18, 19. a) Diɛsɛ diakɔna diakasha Nzambi apami ndo wamato lo kɛnɛ kendana la ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ? b) Omembi w’esambo akɛdika wamato wasambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la na?

¹⁸ Lo ɛnɔnyi wa 1800, paka apami ndo wamato yema tshitshɛ tsho mbakatatɛ mɛnya nsaki k’efula lo ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Vɔ waki didjidji dia wanɛ washa lonya ɛlɔ kɛnɛ l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kaki Yeso k’ɔnɛ: “Lokumu l’ɔlɔlɔ lɔnɛ la Diolelo layosambishama lo nkɛtɛ k’otondo oko ɔmɛnyi le anto wa lo wedja tshɛ, ko oma laasɔ ekomelo kayoya.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Olui wa tshitshɛ w’ambeki wa Bible asɔ wambofulanɛ ndo ɛlɔ kɛnɛ waya Ɛmɛnyi wa Jehowa oko 8 000 000. Laadiko dia laasɔ, ndekana anto 11 000 000, wekɔ lo ndjasha lo Bible ndo lo awui waasambishaso lo nsanganaka laso kaamɛ lo Eohwelo ka nyɔi ka Yeso. L’ahole efula wamato mbaleka mbɔtɔ lo Eohwelo. Ndo nto, ndekana wamato 1 000 000, wekɔ esambisha wa Diolelo wa lo tena tshɛ l’andja w’otondo. Nzambi akasha wamato wele la kɔlamelo diɛsɛ dia vɔ mbisha lonya lo okotshamelo w’ɛtɛkɛta wakafunde omembi w’esambo w’ɔnɛ: ‘Jehowa akadjanga ɔnɛ wamato wewoya lokumu l’ɔlɔlɔ wekɔ olui a woke w’alembe.’—Osam. 68:11.

20. Woho akɔna w’asawo wakokaso mbadiaka?

²⁰ Dihole mɛtɛ mbele bu efula, tshike tambɔtɛkɛta dia wamato tshɛ waki la kɔlamelo wofundami lo Bible. Koko sho tshɛ koka mbadia ɛkɔndɔ awɔ lo Bible ndo lo ekanda aso. Ɛnyɛlɔ, sho koka nkana yimba lo kɔlamelo yaki la Ruta. (Rut. 1:16, 17) Naka sho mbadia dibuku dia Esta ndo asawo watɛkɛta dikambo diande, kete mbetawɔ kaso koka nkeketala. Tayokondja wahɔ w’efula naka sho mbadiaka ɛkɔndɔ wa ngasɔ lo Ɔtɛmwɛlɔ aso wa lo nkumbo wa la dikɔlɔ. Naka shoamɛ mbodjashi, sho koka mbadiaka ɛkɔndɔ ɛsɔ lo wekelo aso w’onto ndaamɛ.

21. Ngande wakɛnya wamato woka Nzambi wɔma ndjakimɔ kawɔ le Jehowa lo tena di’ekakatanu?

²¹ Jehowa mɛtɛ ekɔ lo ntshɔkɔla olimu w’esambishelo wakamba wamato w’Akristo ndo nde mbaasukɛka lo tena di’ekakatanu. Ɛnyɛlɔ, diɛsɛ la ekimanyielo kaki Nzambi, wamato woka Nzambi wɔma wakalame olowanyi awɔ lo ɛlɔmbwɛlɔ k’ase Nazi ndo ka waa Kɔmistɛ etena kele efula kawɔ wakasoyama ndo amɔtshi wakashisha nsɛnɔ yawɔ l’ɔtɛ wakawakitanyiya Nzambi. (Ets. 5:29) Oko wakidiɔ lo nshi y’edjedja, ɛlɔ kɛnɛ akadiyɛso ndo Akristo akina wekɔ lo nsukɛ lowandji laki Nzambi. Oko wakasalɛ Jehowa ase Isariyɛlɛ w’edjedja, nde ekɔ lo nkimɛ ekambi ande wa nshi nyɛ lo lonya lawɔ l’omi awatɛ ɔnɛ: “Tukaki woma, . . . layukukimanyia.”—Is. 41:10-13.

22. Diɛsɛ diakɔna diakokaso nongamɛ lo nshi yayaye?

²² Kem’edja, apami ndo wamato woka Nzambi wɔma wayokadimola nkɛtɛ kɛnɛ Paradiso ndo wayokimanyiya miliyɔ y’anto wayolɔma lo mbaetsha asangwelo waki Jehowa. Lo etena kɛnɛ, oyadi pami kana womoto mbeso nyɛsɔ totetemale mbɔsa la nɛmɔ diɛsɛ diele laso dia kambɛ Nzambi ‘dihɛka lo dihɛka.’—Zef. 3:9.