1. Ohomba akɔna wele l’anto, ndo ngande wakotshama ohomba ɔsɔ?

ANTO mongaka l’ohomba w’efula wa ndjasukanya l’anto akina. Ndo efula mbutaka ɔnɛ, “dia ndjasukanya l’onto okina nɔmbamaka mbolanga efula ndo mbeeya dimɛna.” Mbala efula, sho ngɛnangɛnaka lɔngɛnyi lele lam’asaso l’ase nkumbo kaso, angɛnyi aso watoka ngandji, watɔngɛnangɛna ndo watoka l’akambo. Koko onto lahombaso ndeka ngɛnangɛna ndjasukanya la nde ele Otungi aso.—Und. 12:1.

2. Kakɔna katolaka Jehowa, ndo lande na kele anto efula hawetawɔ daka sɔ?

² Jehowa tokeketshaka lo tshimbo y’Ɔtɛkɛta ande dia sho ‘ndjaasukanya’ la nde ndo nde tolakaka ɔnɛ naka sho nsala ngasɔ kete “nde ayoyasukanya” la so. (Jak. 4:8) Dui sɔ mɛtɛ tokeketshaka efula. Koko anto efula hawetawɔ ɔnɛ Nzambi nangaka ndjasukanya la wɔ ndo vɔ ndjaɔsaka nto oko anto w’anyanya wahakoke sukana la nde ndo ɔnɛ Nzambi ekɔ etale efula la wɔ. Onde mɛtɛ onto koka ndjasukanya la Jehowa?

3. Kakɔna mɛtɛ kahombaso mbeya lo dikambo dia Jehowa?

³ Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, Jehowa “bu etale oma le ɔmɔmɔ la l’atei aso” lalanga mbotana nɛ dia onto koka mbeeya. (Adia Etsha 17:26, 27; Osambu 145:18.) Nzambi akasale dia kaanga anto wele keema kokele ndjasukanya la nde ndo nde  mongaka suke dia mbɔtɔ la wɔ lɔngɛnyi l’oshika. (Is. 41:8; 55:6) Omembi w’esambo ɔmɔtshi wakɛnyi mɛtɛ ka dui sɔ akakoke ndjofunda lo dikambo dia Jehowa ɔnɛ: “Le ye, we [latokaka] dombelo! Antu tshe wayuya . . . Antu watuyosonolaka, la watuyusukanyaka . . . Watuyalaka l’ongenongeno.” (Osam. 65:2, 4) Ɔkɔndɔ wa lo Bible wendana la Asa, nkumekanga ka la Juda ekɔ ɛnyɛlɔ k’onto lakayasukanya la Nzambi ndo kɛnɛ kakasale Jehowa lo wedi ande. *

4. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakasha nkumekanga Asa ase Juda?

⁴ Nkumekanga Asa akɛnya ohetoheto w’efula waki la nde, lo minya akanga wa loseka la wanɛ wakatɛmɔlaka dikishi lo tɛmpɛlɔ. (1 Khum. 15:9-13) Lam’ele nde aki la lotshungɔ la ntɛkɛta, Asa akakeketsha anto dia vɔ ‘nyanga Jehowa, Nzambi ka washɛwɔ ndo nkitanyiya ɛlɛmbɛ la wadjango ande.’ Jehowa akatshɔkɔla ɛnɔnyi dikumi w’etatelo wa diolelo diaki Asa lo mbidja wɔladi w’efula. Ko lo ndjela Asa, onto akɔna aki lo kiɔkɔ ya wɔladi ɔsɔ? Nde akatɛ anto ɔnɛ: “Kete yeki l’anya asu ne dia shu takayangi [Jehowa], [Nzambi k]asu. Shu takuyangi, ku ndi akatusha mumuya lu beke tshe.” (2 Ek. 14:1-7) Tɔsɛdingole kɛnɛ kakayotombaka l’ɔkɔngɔ.

5. Dikambo diakɔna diakadje wɛkamu waki Asa le Nzambi lo ohemba, ndo kakɔna kakayotombaka?

⁵ Toyadje lo dihole dia Asa. Zera w’ose Etiyɔpiya akaye l’apami 1 000 000 ndo la pusupusu y’ata 300 dia ndjɔlɔsha Juda. (2 Ek. 14:8-10) Kakɔna kotoyosala naka wɛ mbakɛnyi leemba l’asɔlayi wa ngasɔ lamboya ndjɔlɔsha diolelo diayɛ? Koko asɔlayi ayɛ wekɔ paka 580 000 ato, mbuta ate lofulo l’asɔlayi w’atunyi ayɛ ndeka wakiyɛ suke la mbala 2. Shi wɛ otoyambola ɔnɛ lande na ketawɔ Nzambi di’asɔlayi wa ngasɔ ndjɔlɔsha diolelo diayɛ? Dia wɛ nkandola dui dia la shashimoya sɔ, onde wɛ otosala akambo lo ndjela diewo diele la yɛ? Kɛnɛ kakasale Asa mɛnyaka dia nde akayaɛkɛka ndo aki la diɔtɔnganelo dia ma ma la Jehowa. Nde akalɔmbɛ l’etete ɔnɛ: “We [Jehowa], [Nzambi k]asu, utukimanyia, ne dia le ye kekamisu. Lu lukumbu laye mbambututumba dia ndjolo la ului one a wuki, [Jehowa] li, we keli [Nzambi k]asu, tetawoki untu nkolembia.” Ndooko kaanga otunyi awɔ ɔtɔi lakake lo ta sɔ.—2 Ek. 14:11-13.

6. Kakɔna kakasale Asa kahombaso mbokoya?

⁶ Kakɔna kakakimanyiya Asa dia nde ndjaɛkɛ tshɛ lo ɛlɔmbwɛlɔ ndo ekokelo kaki Nzambi? Bible mbutaka ɔnɛ: “Asa akatshaka akambu w’usimbwi lu ashu wa [Jehowa]” ndo ɔnɛ “utema wa Asa tshe waki le [Jehowa].” (1 Khum. 15:11, 14) Lam’ele sho lawɔ nɔmbamaka dia kambɛ Nzambi l’otema ɔtɔi, ekɔ ohomba sho la wɔ nsala ngasɔ naka talanga dia lɔngɛnyi l’oshika monga lam’asaso la nde ntatɛ oma ko nshi nyɛ ndo lo nshi yayaye. Ande lowando lahombaso monga la lɔ le Jehowa lo woho wakandɔshi yɛdikɔ ya sho ndjasukanya la nde ndo mbɔtɔ la nde lɔngɛnyi la ma ma lee! Tɔsɛdingole weho ehende wakatokotola Nzambi oya le nde.

7. a) Kakɔna kakasale Jehowa katokimanyiya dia sho ndjasukanya la nde? b) Naa yoho yoleki woke yatokotola Nzambi oya le nde?

⁷ Jehowa akɛnya ngandji kokande anto, lo mbatongɛ nkɛtɛ ka dimɛna efula dia vɔ mbidjasɛka. Nde ekɔ lo ntetemala tɛnya ngandji lo woho watoshande diangɔ diatokimanyiya dia sho ntetemala monga la lɔsɛnɔ. (Ets. 17:28; Ɛny. 4:11) Kɛnɛ koleki  tshɛ ohomba ele, Jehowa kotshaka ehomba aso wa lo nyuma. (Luka 12:42) Nde toshikikɛka nto dia nde mbokaka alɔmbɛlɔ aso. (1 Jni. 5:14) Ɔnkɔnɛ, yoho yaleka Jehowa tokotola oya le nde ndo wayasukanyaso la nde ele, lo tshimbo y’oshinga w’etshungwelo. (Adia 1 Joani 4:9, 10, 19.) Jehowa akatome “Ɔnande ɛtɔi lakandote” la nkɛtɛ dia sho ntshungɔ oma lo pɛkato la nyɔi.—Jni. 3:16.

8, 9. Ɔkɛndɛ akɔna wele la Yeso lo woho wakotɔmaso oya le Jehowa?

⁸ Jehowa akasale dia kaanga anto wakasɛnɛ la ntondo ka Kristo nkondja wahɔ oma lo oshinga w’etshungwelo. Ntatɛ oma ko etena kakalake Jehowa dikambo diendana l’oshimbedi w’andja, nde akashile mbɔsa dia oshinga w’etshungwelo wamboshila futama nɛ dia nde akeyaka dia daka diande hateta pa. (Etat. 3:15) Ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akayɛnyaka lowando lande le Nzambi “lo tshimbo y’etshungwelo k’oma l’oshinga w’etshungwelo wakafute Kristo.” Nde akakotsha ate: “Nzambi aki la solo dia lotutsha ndo akadimanyiyaka anto pɛkato yakawasalaka lo nshi yakete.” (Rɔmɔ 3:21-26) Yeso mɛtɛ ekɔ l’ɔkɛndɛ wa laande lo woho wayasukanyaso la Nzambi.

⁹ Paka lo tshimbo ya Yeso mbakoka akanga w’okitshakitsha mbeya Nzambi ndo monga la diɔtɔnganelo dia ma ma la nde. Ngande wadja afundelo dikako vɔlɛ lo dui sɔ? Pɔɔlɔ akafunde ate: “Nzambi akatɛnya ngandji kande hita lo yoho nyɛ: Kaanga mbakiso atshi wa pɛkato, Kristo akavu dikambo diaso.” (Rɔmɔ 5:6-8) Oshinga w’etshungwelo waki Yeso kokimɔma l’ɔtɛ weso la nɛmɔ koko l’ɔtɛ wa ngandji kokamaso. Yeso akate ate: “Ndooko onto lakoka ndja le mi paka Papa lakatome kookotodi.” Lo diaaso dikina, nde akate ate: “Ndooko onto laya le Papa paka lo tshimbo yami.” (Jni. 6:44; 14:6) L’ekimanyielo ka nyuma kande k’ekila, Jehowa kotolaka anto oya le nde lo tshimbo ya Yeso ndo mbaakimanyiyaka dia vɔ ntshikala lo ngandji kande ndo nkondja lɔsɛnɔ la pondjo. (Adia Judɛ 20, 21.) Tɔsɛdingole yoho kina yatokotola Jehowa oya le nde.

10. Kakɔna ketsha Bible katokimanyiya dia sho ndjasukanya la Nzambi?

¹⁰ Lo edingɔ w’oma la diko takakambi l’avɛsa w’oma lo abuku wotshikitanyi 14 wa lo Bible. Otondongaka aha Bible, ngande wototeya dia sho koka ndjasukanya l’Otungi aso? Otondongaka aha tɔ, ngande wototeka awui wendana l’oshinga w’etshungwelo ndo yoho yakokaso ndjasukanya la Jehowa lo tshimbo ya Yeso? Lo tshimbo ya nyuma k’ekila, Jehowa akatosha Bible, Ɔtɛkɛta ande wakasambiyama watosholɛ lonto lande ndo asangwelo ande wa weke. Ɛnyɛlɔ, lo Etumbelu 34:6, 7, Jehowa akayaɛnya ndamɛ le Mɔsɛ oko “[Nzambi ka] ketshi ndu ngandji ka mamba, lahuki kele esadi, luludi too la ngandji ka shikaa la kolamelu; Latukaka antu nunu nunu ngandji ka shikaa, latudimanyiaka wengiya, uhedia, la kolo.” Onto akɔna ayotona ndjasukanya l’onto la ngasɔ? Jehowa mbeyaka dia naka sho mbeka awui efula wendana la nde lo tshimbo ya Bible, kete nde ayonga onto l’oshika ndo ayoyala ma ma la so.

11. Lande na kahombaso ntetemala mbeka waonga wendana la Nzambi ndo mboka yande? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

¹¹ Lo kɛnɛ kendana la diɔtɔnganelo dia ma ma diakoka monga lam’asaso la Nzambi, mbɔtwɛlɔ ka dibuku Yasukanya la Jehowa mbutaka ɔnɛ: “Lɔngɛnyi tshɛ, ndjaka oma lo mbeya onto dimɛna, oma l’ɔngɛnɔngɛnɔ wokaso ndo nɛmɔ diashaso waonga ande wa laande. Diakɔ diele, mbeka waonga waki Nzambi ndo ditshelo diande oko wɛnya Bible ekɔ ohomba efula.” Ekɔ dimɛna sho monga la lowando le Jehowa lo  woho wakandasale la wolo dia Bible fundama lo yoho yakokaso sho anto mboka.

12. Lande na kakakambe Jehowa l’anto dia mfunda Bible?

¹² Jehowa otokoka nkamba la andjelo dia vɔ mfunda Bible, nɛ dia vɔ ndjashaka efula le so ndo lo elimu aso. (1 Pet. 1:12) Aha la taamu, andjelo wotokoka mfunda Bible. Ko onde vɔ wotɛna akambo oko awaɛna anto? Onde vɔ wotonga l’akoka wa nkɔndɔla ehomba aso, munga yaso, ndo kɛnɛ kakombola anto? Keema. Ndo Jehowa akeyaka elelo awɔ lo kɛnɛ kendana la dui sɔ. Lo nkamba l’anto dia vɔ mfunda Bible, Jehowa akasale dia sho ndeka mbɔtɔnganɛ la tɔ. Sho koka nshihodia tokanyi ndo nsaki y’afundji wa Bible mbidja ndo anto akina watɛkɛtama lɔkɔ. Sho kokaka nshihodia lande na kakiwɔ kɔngɛnangɛna l’awui amɔtshi, kakawadje taamu, kakiwɔ la wɔma, kakawasale munga ndo ngɛnangɛna l’awui wakawangɛnangɛna ndo ntondoya lo awui wakawa ntondoya. L’ɛnyɛlɔ k’ɔprɔfɛta Elidja, afundji wa Bible tshɛ waki “[a]nto oko sho.”—Jak. 5:17.

13. Ngande wele dɔmbɛlɔ diaki Jɔna mundandaka otema ayɛ?

¹³ Ɛnyɛlɔ, onde ondjelo akakoke mfunda tshɛ lo tshɛ woho wakayaoke Jɔna etena kakandalawɔ ɔkɛndɛ wakawosha Nzambi? Aki mɛtɛ dui dia dimɛna lo woho wakakambe Jehowa la Jɔna dia nde mfunda ɔkɔndɔ ande ndaamɛ mbidja ndo dɔmbɛlɔ diande dia l’otema ɔtɔi diakandasale etena kakinde l’etei k’ashi. Jɔna akate ate: “Lam’akaheko lumu lami la utema ami, dimi lakakuho, we [Jehowa].”—Jona 1:3, 10; 2:1-9.

14. Kakɔna kakokimanyiya dia wɛ nkɔndɔla awui wakafunde Isaya lo dikambo diande?

¹⁴ Tɔsɛdingole nto woho waketawɔ Jehowa dia Isaya mfunda awui wendana la nde ndamɛ. L’ɔkɔngɔ wa nde mɛna, ɛnɛlɔ ka lotombo laki Nzambi, Isaya akayofundaka lo kɛnɛ kɛndana la munga yande ate: “Ye! Nduku engo kekimi; dimi lambusumbo, ne  dia kanga elomo wa mindu kemi, latudjaseka l’atei akanga w’elomo wa mindu, ne dia ashu ami wambena Khum’ekanga, [Jehowa] kanga lulimbilimbi.” (Is. 6:5) Ondjelo akɔna mɛtɛ wotokoka mfunda ɛtɛkɛta wa ngasɔ? Koko Isaya akafunde, ndo sho koka nkɔndɔla woho wakandayaoke.

15, 16. a) Kakɔna kakoka kokimanyiya dia nkɔndɔla woho wakayaokaka afundji wa Bible? Sha bɛnyɛlɔ. b) Kakɔna katokimanyiya dia ndjasukanya la Jehowa?

¹⁵ Onde andjelo wotokoka mbuta ɔnɛ vɔ wekɔ ‘diangɔ di’anyanya’ oko wakate Jakɔbɔ kana mbuta ɔnɛ vɔ wekɔ “[a]tshi wa pekato” oko wakate Petero? (Etat. 32:10; Luka 5:8) Onde andjelo wotonga la “wɔma” oko waki ambeki wa Yeso la wɔ? Onde vɔ wotonga l’ohomba wa ‘dihonga’ dia nshika ntanga la ntondo ka ɔlɔshamelo lo nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ oko wakasale Pɔɔlɔ l’asekande akina? (Jni. 6:19; 1 Tɛs. 2:2) Ndooko, nɛ dia andjelo wekɔ kokele l’oseka dui tshɛ ndo vɔ ndeka anto. Etena kakɛnɛmɔla anto wele keema kokele nsaki ya ngasɔ, sho mɛtɛ shihodiaka nsaki yawɔ nɛ dia sho la wɔ tekɔ anto oko vɔ. Etena katatadia Bible, sho koka mɛtɛ ‘ngɛnangɛna la wanɛ wa ngɛnangɛna ndo ndela wanɛ walela.’—Rɔmɔ 12:15.

¹⁶ Naka sho mbadia Bible, ndo mɛna diɔtɔnganelo diaki lam’asa Jehowa la ekambi ande wa kɔlamelo wa lo nshi y’edjedja, kete tayeka awui efula wa diambo wendana la Nzambi ɔnɛ lele la solo dia lotutsha ndo la ngadji tshɛ akayasukanya l’anto wele bu kokele. Lo nsala ngasɔ, tayeya Jehowa dimɛna ndo tayowoka ngandji k’oshika. Etombelo wayonga la dui sɔ ele, tayoyasukanya la nde.—Adia Osambu 25:14.

17. a) Naa dako di’ohomba diakasha Azariya Asa? b) Ngande wakɔnyɔla Asa dako sɔ, ndo etombelo akɔna waki la dui sɔ?

¹⁷ L’ɔkɔngɔ wa nkumekanga Asa mbidja otshumba lo ta diakandalɔ l’asɔlayi w’ase Etiyɔpiya, ɔprɔfɛta waki Nzambi Azariya akasha Asa ndo wodja w’otondo dako di’ohomba ɔnɛ: “[Jehowa] atuyalaka la nyu lam’ayunyuyalaka kame la ndi. Naka nyu nyayûyanga, nyu nyayûtana; keli naka nyu nyayôseka, ndi ayunyoseka.” (2 Ek. 15:1, 2) Lonyangu ko, Asa kondjokambaka la dako di’ohomba sɔ. Etena kakandɛnyi dia diolelo dia lo nɔrdɛ k’Isariyɛlɛ dioyanga mbɔlɔsha, Asa akayotshɔka toyanga ekimanyielo le ase Asuriya. Lo dihole dia nde nyanga ekimanyielo nto le Jehowa, Asa akatshu todja sheke l’apanganu. Diakɔ diakawayotɛka Asa ɔnɛ: “We akatshi uku enginya lu dikambu ne, ku umaka kakiane we ayuyalaka la ata.” Ɛnɔnyi wakayelana oma laasɔ, diolelo diaki Asa diakalole l’ata. (2 Ek. 16:1-9) Wetshelo akɔna wakondjaso?

18, 19. a) Kakɔna kahombaso nsala naka tambotatɛ mangana la Nzambi? b) Ngande wakokaso ndeka ndjaasukanya la Jehowa?

¹⁸ Hatohombe pondjo mangana la Jehowa. Naka tambɛna dia tambotatɛ ndjaanganya la Jehowa, kete aha la ntshimbatshimba sho pombaka nkamba la dako diatanema lo Hosea 12:6 diata ɔnɛ: “Ukaluli le [Nzambi] aye; ukimeli ngandji la sambu k’ololo wulu, ukungelaki [Nzambi] aye nshi tshe.” Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ totetemale ndjasuka la Jehowa lo mɛnya lowando laso l’oshinga w’etshungwelo ndo lo mbekaka Bible l’etete.—Adia Euhwelu k’Elembe 13:4.

¹⁹ Omembi w’esambu akafunde ate: “Nsukana lasuki la [Nzambi] mbeli ololo.” (Osam. 73:28) Nyɛsɔ totetemalake mbeka akambo w’eyoyo wendana la Jehowa nɛ dia lo nsala ngasɔ tayonga l’ɛkɔkɔ efula wayototshutshuya dia mbooka ngandji. Jehowa ayotetemala ndjasukanya la so nshi nyɛ ndo pondjo pondjo.