1, 2. a) Naa ɛkɛndɛ ɛmɔtshi waki la alami w’ɛkɔkɔ wa l’Isariyɛlɛ? b) Lo woho akɔna wele ambutshi wekɔ oko alami w’ɛkɔkɔ?

ALAMI w’ɛkɔkɔ wa l’Isariyɛlɛ w’edjedja wakasɛnaka lɔsɛnɔ la wolo. Vɔ kombikikɛka tsho tanyi ta wolo ndo tshitshi, koko vɔ wakahombaka nkokɛ ɛkɔkɔ awɔ oma lo waale tshɛ w’oma le nyama ya pango ndo anto. Alami w’ɛkɔkɔ wakasɛndingolaka ɛkɔkɔ awɔ mbala la mbala ndo wakasakɛka wɛnɛ waki la hemɔ kana waki la paa. Vɔ wakongaka la yambalo y’efula otsha le taana t’ɛkɔkɔ nɛ dia tɔ takahombaka kokamɛ ndo tɔ komongaka la wolo oko waki ɛkɔkɔ wambotshunda.—Etat. 33:13.

² Lo yoho mɔtshi, ambutshi w’Akristo wekɔ oko alami w’ɛkɔkɔ nɛ dia vɔ kɛnɛmɔlaka waonga walɔmbama le alami w’ɛkɔkɔ wa mɛtɛ. Vɔ wekɔ l’ɔkɛndɛ wa mbodia anawɔ “lo ohokwelo ndo lo alako wa Jehowa.” (Ɛf. 6:4) Onde ɔsɔ ekɔ ɔkɛndɛ wa wɔdu? Ndooko. Ana tanemaka la ntondo ka tɔsɛngiya t’oma lo awui wa kashi waki Satana ndo wekɔ lo ndɔshana la eongelo kawɔ k’anto wele keema kokele. (2 Tim. 2:22; 1 Jni. 2:16) Naka wɛ ekɔ la ana, ngande wakokayɛ mbakimanyiya? Tayanga nsɛdingola awui asato wakoka nkimanyiya ambutshi dia vɔ nkokɛ anawɔ mbuta ate, mbeya anawɔ dimɛna, mbaaleshaka ndo mbaalɔmbɔlaka.

3. Ahombama di’ambutshi ‘mbeya’ anawɔ dimɛna?

³ Olami w’ɛkɔkɔ w’oshika sɛdingolaka ɔkɔkɔ l’ɔkɔkɔ la yambalo tshɛ dia ndjashikikɛ kana vɔ wekɔ la yonge ya dimɛna. Ambutshi koka nsala yoho yakɔ yaamɛ la anawɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ulimbitelaki nyimba yaye y’ekoko.” (Tuk. 27:23) Dia nsala dui sɔ, ambutshi pombaka sɛdingolaka etsha, tokanyi ndo nsaki ya anawɔ. Ngande wakokawɔ mɛtɛ nsala dui sɔ? Yoho mɔtshi yoleki dimɛna ele, lo sawolaka l’anawɔ.

4, 5. a) Awui akɔna wakoka nkimanyiya ana dia vɔ ndjiholɛ ambutshi awɔ etema? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.) b) Kakɔna katoyosalaka dia nkimanyiya anayɛ dia vɔ kodiholɛ etema?

⁴ Ambutshi amɔtshi wakɛnyi dia naka ana waya l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi kete ndjongaka okakatunu dia vɔ sawola la wɔ ndo ana ndjewɔka mbasholɛ tokanyi ndo nsaki yawɔ. Naka anayɛ wosala ngasɔ, kakɔna kahombayɛ nsala? Lo dihole dia wɛ mbɔtɔ l’ɔnayɛ lo asawo w’etale etale ndo wa wolo wolo, ayoleka dimɛna wɛ sawolaka la nde lo waaso wahombama. (Euh. 6:6, 7) Ayonga ohomba wɛ mbidja welo wahombama dia nyu salaka awui amɔtshi kaamɛ. Ɛnyɛlɔ, nyu mbeyaka sembolaka ekolo, kɛndjakɛndja mutuka, nkɛnya kana nkamba djimulimu mɔtshi ya la ngelo kaamɛ. Awui asɔ koka nkimanyiya ana waya l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi dia vɔ ndjaoka dimɛna ndo ndjiholɛ ambutshi awɔ etema.

⁵ Ko kayotota naka ɔnayɛ tetemalaka ntona kodiholɛ otema ndo sawola layɛ? Naka ngasɔ, kete wɛ mbeyaka nkamba la yoho kina. Ɛnyɛlɔ, lo dihole dia wɛ ntatɛ mimbola ɔnayɛ la womoto ɔnɛ ngande wakandetshisha lushi lande, wɛ koka ntatɛ mbotɛ woho wakayetshisha lushi layɛ. Dui sɔ diayowokimanyiya dia nde ntatɛ nkanyiya woho waketshi lushi lande. Dia wɛ mbeya kanyi y’ɔnayɛ lo dui dimɔtshi, ayoleka dimɛna wɛ mbooka ambola wendana la dui diakɔ. Wɛ koka mbombola woho wakoka ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi ndjaoka lo kɛnɛ kendana la dui kapanda. Oma laasɔ, wɛ koka ndjowombola dako diakokande mbisha ɔngɛnyi ande ɔsɔ.

6. Kakɔna kalembetshiya mongaka lale ana ndo mbadjaka lo demba?

⁶ Di’anayɛ kodiholɛ etema, wɛ pombaka mongaka lalewɔ ndo mbadjaka lo demba. Naka ambutshi wekɔ nshi tshɛ l’awui ombikɔ kokɔ, kete anawɔ hawotowatɛka awui awɔ. Ko kayotota lo kɛnɛ kendana la mbadjaka lo demba? Ekɔ awui efula walɔmbama laadiko dia mbatɛka tsho ɔnɛ: “Wonya tshɛ walangayɛ nsawola la mi koyake.” Ana waya l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi wekɔ l’ohomba wa mbeya ɔnɛ ambutshi awɔ hawotɔtɛkɛta dia munga yawɔ mbala kakɔ ɔtɔi kana hawototamba elelo. Ambutshi efula mbishaka ɛnyɛlɔ ka dimɛna lo dui sɔ. Ɛnyɛlɔ, Kayla laya l’ɛnɔnyi dikumi la divwa mbutaka ate: “Dimi koka nsawola la ipa oseka dui tshɛ. Nde mɛnyakami lɔsɔyi, hanombosha ndo nde pokamɛkami. Oma laasɔ, mbayondombishaka alako w’amɛna efula.”

7. a) Ngande wakoka ambutshi monga la wɛdimo etena kasawolawɔ l’anawɔ lo kɛnɛ kendana la diembwanelo? b) Ngande wakoka ambutshi ndjomadia anawɔ aha la mbeya?

⁷ Oyadi etena kasawolanyu awui w’ohomba wele oko awui wa diembwanelo, ayonga ohomba wɛ monga la shɛnɔdi diaha wɛ ndeka tɔtɔmiya waale wele la dui sɔ, polo ndo lo wɛ mbohɛ yoho yoleki dimɛna ya mbetsha ɔnayɛ dia nde nsala dui sɔ. Ɛnyɛlɔ, ohɔsa dia wɛ ambotshɔ lo rɛstora dia tɔlɛ yangɔ, otanyiyɛ ko ekongelo ka diangɔ dia ndɛ ndola la ɛhɛmwɛlɔ wɛnya dia diangɔ diakɔ diekɔ waale, aha la taamu wɛ ayona dia ntshɔ lo rɛstora okina. Woho akɔ waamɛ mbele, anayɛ koka ntshɔ ahole akina naka wonya tshɛ wayawɔ leyɛ ndjoyanga alako ko wɛ mongaka paka l’ɛhɛmwɛlɔ wendana la waale wakoka ndjaakomɛ. (Adia Kɔlɔsayi 3:21.) Lo dihole dia nsala ngasɔ, ayoleka dimɛna wɛ mbashaka alako la wɛdimo. Emily lele osekaseka mbutaka ate: “Etena kasawolami l’ambutshi ami lo kɛnɛ kendana la diembwanelo vɔ hawɔtɛkɛta kɔlɔ lo kɛnɛ kendana la dui sɔ. Vɔ  mɛnyakami ɛlɔlɔ waya lo mbeya onto akɔ dimɛna ndo lo nkondja olonganyi w’oshika. Kɛsɔ akankimanyiya dia dimi sawolaka la wɔ kɛnɛ tshɛ kendana la diembwanelo lo dihole dia mbashɛ.”

8, 9. a) Ɛlɔlɔ akɔna waya lo pokamɛka ana aha la mbahembola ɔtɛkɛta? b) Naa etombelo w’ɛlɔlɔ wakayakondja lo pokamɛka anayɛ?

⁸ Lo ndjela ɛtɛkɛta wakatshi Kayla, wɛ koka mɛnya dia wɛ mbidjaka anayɛ lo demba lo mbahokamɛka la solo dia lotutsha tshɛ. (Adia Jakɔba 1:19.) Katia, kadiyɛso kodia ɔnande ndaamɛ mbutaka ate: “Dimi komongaka la solo dia lotshutsha otsha le ɔnami la womoto ndo dimi kombokɔka lo lolemi. Dimi kombohokamɛka ndo konangaka nde fukutanyami. Koko lam’ele l’etena kɛnɛ dimi lambotshikitana, ɔnami nde la wɔ ambotshikitana nɛ dia nde osawola la mi dimɛna.”

⁹ Kɛsɔ mbakashihodia Ronald lo kɛnɛ kendana l’ɔnande la womoto. Nde mbutaka ate: “Etena kakambutɛ ɔnami ate nde ambotatɛ nkɛnɛmɔla ngandji le djɔngɔ mɔtshi la kalasa, lakomala efula. Koko etena kakamayokanaka yimba lo solo dia lotshutsha diele la Jehowa ndo woho wende la wɛdimo otsha le ekambi ande, lakɛnyi dia ayoleka dimɛna dimi mbisha ɔnami diaaso dia nde mbutɛmi kɛnɛ kakombolande la ntondo ka dimi ndjowongola. Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wamomoyotshikitanya ekanelo kami. L’ɔkɔngɔ wa dimi nshihodia nsaki yande, dui sɔ akakimanyiya dia nsawola la nde la ngandji tshɛ. Dui dia diambo ko, nde aketawɔ dako diami ndo nde akɛnya nsaki k’efula ka nsala etshikitanu.” Sawo dia mbala la mbala l’anayɛ, ayokosha diaaso dia wɛ mbeya nsaki ndo tokanyi tawɔ. Dui sɔ diayokokimanyiya dia wɛ monga la shɛngiya ya wolo lo tɛdikɔ tayowɔsaka lo nsɛnɔ yawɔ. *

10, 11. Ngande wakokayɛ nkimanyiya anayɛ diaha vɔ ntakɔ mboka?

¹⁰ Olami w’ɛkɔkɔ w’oshika mbeyaka ɔnɛ, ɔkɔkɔ ɔmɔtshi koka ndjotomba oma lo lokoto. Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi mbeyaka ntomba oma lo lokoto l’ɔtɛ wa mbowɛna adiyo w’ashashi lo tshalola ndo naka ɔkɔkɔ ɔsɔ tawesaka adiyo akɔ yema yema, dui sɔ koka mbaanganya etale la lokoto. Woho akɔ waamɛ mbele, ɔna ɔmɔtshi mbeyaka tatakɔka mboka k’akambo wa mɛtɛ yema yema l’ɔtɛ wayande la lɔngɛnyi la kɔlɔ kana wayashande lo tɔkɛnyɔ ta kɔlɔ. (Tuk. 13:20) Ngande wakokayɛ nsala diaha wɛ ndjohɔ okanga wa kɔngɔlɔ wanyu amboshila?

 ¹¹ Etena ketshayɛ anayɛ kosalake akambo aha la tshimbatshimba naka wɛ ambɛna dia vɔ wekɔ la wɔdu ɔmɔtshi. Ndo nto kimanyiyawɔ dia vɔ nkeketsha waonga w’amɛna wele la wɔ. (2 Pet. 1:5-8) Etena kasalanyu Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo wa mbala la mbala mbele etena koleki dimɛna ka wɛ nsala dui sɔ. Lo kɛnɛ kendana la dui sɔ, Olimu aso wa Diolelo wa Ngɔndɔ ka dikumi 2008, akate ɔnɛ: “Ɛtɛ wa nkumbo wekɔ l’ɔkɛndɛ la ntondo ka Jehowa dia ndjashikikɛ dia wekɔ lo ndjela ekongelo ka wekelo wa Bible wa lo nkumbo dimɛna ndo wekɔ lo salema mbala la mbala.” Onde wɛ kondjaka wahɔ oma lo yɛdikɔ ya la ngandji shɔ dia wɛ nkokɛ anayɛ? Eya dia anayɛ wekɔ la lowando lo woho wakotshayɛ ntondo ehomba awɔ wa lo nyuma.—Mat. 5:3; Flpɛ. 1:10.

12. a) Ngande wakakondja ɛlɔngɔlɔngɔ ɛmɔtshi wahɔ oma lo Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo wa mbala la mbala? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Vɔ wakɛnya lowando lawɔ.”) b) Wahɔ akɔna wakayakondja oma lo Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo?

¹² Tɔsɛdingole kɛnɛ kakate Carissa laya l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi lo kɛnɛ kendana la wahɔ wakawakondja oma lo Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo. Nde mbutaka ate: “Dimi ngɛnangɛnaka woho wadjasɛso ndo wasawolaso kaamɛ. Dui sɔ kimanyiyaka dia dimama monga lam’asaso ndo mbohɔka awui w’amɛna. Ipa salaka diaha sho mbetsha Ɔtɛmwɛlɔ aso wa lo nkumbo. Lam’ele papa mbɔsaka Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo la nɛmɔ dui sɔ tshutshuyakami dia dimi lawɔ mbɔsa Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo la nɛmɔ. Dui sɔ mbishakami nto ɔkɔkɔ wa dimi mbɔlɛmiya oko ombutshi ami ndo oko ɔnɔmbɔdi ami wa lo nyuma.” Brittney, kadiyɛso k’osekaseka mbutaka ate: “Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo ambosukanya suke suke l’ambutshi ami. Ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ wambɔmɛnya di’ambutshi ami mbidjaka yimba l’akambo ami ndo ɔnɛ vɔ mɛtɛ wekɔ lo kokɛmi. Vɔ wambokimanyiya dia nkumbo kaso nkeketala ndo monga kaamɛ.” Mbokɛmaka dia Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo mbele yoho ya ntondo yakoka ambutshi monga alami w’ɛkɔkɔ w’eshika, lo ndeshaka anawɔ lo nyuma. *

13. Ngande wakoka ombutshi nkimanyiya ɔnande dia nde kambɛ Jehowa?

¹³ Olami w’ɛkɔkɔ w’oshika kambaka la danga dia nɔmbɔla ɛkɔkɔ. Oyango ande wa ntondo ele, wa nɔmbɔla ɛkɔkɔ ande otsha lo “adiyu w’ololo.” (Ezek. 34:13, 14) Shi oyango wa lo nyuma wa ngasɔ mbahombayɛ ndjadjɛ oko weyɛ ombutshi? Wɛ mɛtɛ ekɔ lo nkombola nɔmbɔla anayɛ dia vɔ kambɛ Jehowa ndo ekɔ lo nkombola dia vɔ ndjaoka oko wakayaoke omembi w’esambo wakafunde ate: “Dimi latongenangenaka dia ntsha lulangu laye, we [Nzambi k]ami. Ee, olembe aye ambufundama l’utema ami.” (Osam. 40:8) Ɛlɔngɔlɔngɔ, wakamba l’ɛkɛta ɛsɔ nambolaka nsɛnɔ yawɔ le Jehowa ndo batizamaka. Mbokɛmaka dia vɔ pombaka ndjotakola nna sɔ etena kayawɔ l’akoka wa mbɔsa tɛdikɔ ndo kayawɔ la nsaki k’efula ka kambɛ Jehowa.

14, 15. a) Oyango akɔna wahomba monga l’ambutshi w’Akristo? b) Kakɔna kakoka ndjokonya ana dia vɔ ndjodja taamu lo kɛnɛ kendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ?

¹⁴ Ko kayotota naka anayɛ hawohame lo nyuma ndo vɔ bu l’akoka wa nkɛnɛmɔla mbetawɔ kawɔ? Naka ngasɔ, kete nsala la wolo dia mbakimanyiya dia vɔ mboka Jehowa ngandji ndo monga la lowando lo kɛnɛ tshɛ kakandasale. (Ɛny. 4:11) Etena kayowokoka dia nsala dui sɔ, vɔ wayonga l’akoka wa mbɔsa yɛdikɔ yawɔ vɔamɛ dia kambɛ Jehowa.

¹⁵ Ko naka anayɛ waya la taamu etena kele wɛ ekɔ lo mbalowanya? Ngande wakokayɛ mbaakokɛ ndo mbakimanyiya dia vɔ mbeya ɔnɛ kambɛ Jehowa mbele yoho ya lɔsɛnɔ yoleki dimɛna ndo mbayowakimanyiya dia vɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo? Dia wɛ  nsala dui sɔ, yanga dia mbeya kɛnɛ kele lo kiɔkɔ ya taamu tawɔ. Ɛnyɛlɔ, onde ɔnayɛ la pami hetawɔ kɛnɛ kata Bible ko kana nde bu tsho l’akoka wahombama dia mamɛ dietawɔ diande la ntondo k’asekande. Onde ɔnayɛ la womoto ekɔ la taamu lo atɔndɔ waki Nzambi ko kana nde ndjaokaka opoko ndo mɛnaka di’anto akina hawotowodja lo demba?

16, 17. Ngande wakoka ambutshi nkimanyiya anawɔ dia vɔ nanga akambo wa mɛtɛ?

¹⁶ Oyadi l’ɔtɛ akɔna wende la taamu, ombutshi koka nkimanyiya ɔnande dia tinya. Ngande wakokande nsala dui sɔ? Ambutshi efula wakɛnyi dia yoho yonga l’etombelo w’amɛna ele lo mbokaka anawɔ ambola wele oko: “Ngande wayaokayɛ lo kɛnɛ kendana la nkoma Okristo? Oko le yɛ, ɛlɔlɔ akɔna wakokayɛ nkondja lo nsala dui sɔ? Naa etombelo wa kɔlɔ wakoka kokomɛ naka wɛ nkoma Okristo? Onde wɛ ambɛna dia nyemba y’etombelo w’ɛlɔlɔ wakokayɛ nkondja nshi nyɛ ndo wakokayɛ ndjokondja lo nshi yayaye ndeka etombelo wa kɔlɔ la fwa? Lande na katayɛ ngasɔ?” Koko, ayonga dimɛna wɛ mboka ɔnayɛ ambola asɔ lo ɛtɛkɛta ayɛ la lotutsha ndo lo yoho yɛnya dia wɛ ndjashaka le nde koko tongake oko shushi. Etena kasawolanyu, nyu mbeyaka nkɛtshanya Makɔ 10:29, 30. Ana amɔtshi mbeyaka mɛna dimɛna mfunda tokanyi tawɔ lo dikatshi lo kahanya lo bɛkɛ pende, lɛkɛ l’etombelo w’ɛlɔlɔ la lɛkɛ l’etombelo wa kɔlɔ. Etena kayowɛnaka efundelo awɔ ɛsɔ, vɔ wayeyaka awui wakoka mpomana la wɔ ndo dui sɔ diayowakimanyiya dia vɔ ndjaalɔngɔsɔla. Naka wɛ ngɛnangɛnaka mbetsha anto akina dibuku Bible etshatɔ ndo ‘Ngandji ka Nzambi,’ shi ayoleka dimɛna wɛ mbekaka l’anayɛ abuku akɔ? Onde wɛ, salaka dui sɔ?

¹⁷ L’edjedja ka wonya anayɛ wayonga l’akoka wa mbɔsaka tɛdikɔ tawɔ vɔamɛ. Toyakesake ɔnɛ anayɛ wayokoya mbetawɔ kayɛ lo yoho ya dihindo. Vɔ pombaka monga la ngandji k’akambo wa mɛtɛ vɔamɛ. (Tuk. 3:1, 2) Naka wɛ ambɛna dia ɔnayɛ ekɔ l’okakatanu wa nsala dui sɔ, shi ayonga dimɛna wɛ mbeetsha wetshelo w’ohomba w’etatelo? Kimanyiyande dia nde nkana yimba la ambola wele oko anɛ: “Kakɔna kambetawoya ɔnɛ Nzambi ekɔ? Kakɔna kambetawoya ɔnɛ Jehowa mɛtɛ mbɔsakami la nɛmɔ? Lande na ketawɔmi ɔnɛ atɔndɔ waki Jehowa wendana la lɔkɛwɔ wekɔ di’ɔlɔlɔ ami.” Ayonga dimɛna wɛ monga olami w’ɛkɔkɔ w’oshika lo nɔmbɔlaka anayɛ la solo dia lotutsha ndo lo nshikikɛ ɔnɛ mboka kaki Jehowa mbele mboka koleki dimɛna lo lɔsɛnɔ. *—Rɔmɔ 12:2.

18. Ngande wakoka ambutshi mbokoya Jehowa ɔnɛ lele Olami w’ɛkɔkɔ woleki woke?

¹⁸ Akristo tshɛ kombolaka mbokoya Jehowa, Olami w’ɛkɔkɔ woleki woke. (Ɛf. 5:1; 1 Pet. 2:25) Ambutshi pombaka mbeya ɛkɔkɔ awɔ dimɛna, mbuta ate anawɔ lo salaka kɛnɛ tshɛ kakokawɔ nsala dia mbakimanyiya dia vɔ ndjokondja ɛtshɔkɔ waalaka Jehowa. Ambutshi le, ekɔ ohomba nyu nkamba la toho tɔnɛ tshɛ dia nkokɛ ananyu ndo ntetemala mbaodia lo mboka k’akambo wa mɛtɛ.