Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Onde tekɔ la lowando lo kɛnɛ kakatalongola?

Onde tekɔ la lowando lo kɛnɛ kakatalongola?

“Sho . . . takalongola nyuma k’oma le Nzambi dia mbeya akambo wakatosha Nzambi la lolango lande ndamɛ.”—1 KƆR. 2:12.

1. Tshɛkɛta yakɔna yokotamaka mbala efula?

ANTO efula wambokaka tshɛkɛta nyɛ: ‘Onto hongaka la lowando lo kɛnɛ kele lande paka tɔ kaya bu.’ Onde dui sɔ diambokokomɛka ndo wɛ? Etena konga onto la diangɔ efula oma ko dikɛnda diande, nde hatodiɔsaka la nɛmɔ. Ɛnyɛlɔ onto lakole lo dihole dia falanga, mbeyaka mɔnyɔla diangɔ dimɔtshi diele lande. Ɔlɔngɔlɔngɔ wele bu la diewo lo lɔsɛnɔ mbeyaka monga ko heye awui wele mɛtɛ ohomba lo lɔsɛnɔ.

2, 3. a) Kakɔna kahomba ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo mbewɔ? b) Kakɔna kakoka tokimanyiya dia sho monga la lowando lo kɛnɛ kele laso?

2 Naka wɛ ekɔ ɔlɔngɔlɔngɔ ondo wele la ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi kana 20 l’ɛmɔtshi, kakɔna kele ohomba leyɛ? Le anto efula wa l’andja ɔnɛ, nsɛna dimɛna kɛdikɛdi monga la diangɔ dia l’emunyi efula, mbuta ate nongolaka difuto dia dimɛna, monga la luudu la dimɛna kana diangɔ di’oshinga wolo dieke ka tomba. Koko naka sho ndjakiyanyaka paka di’awui asɔ, kete tekɔ lo pandja dui dimɔtshi di’ohomba, mbuta ate ɛngɔnyi wa lo nyuma. Lonyangu ko, miliyɔ y’anto ɛlɔ kɛnɛ hawoyange akambo wa lo nyuma. Ɛlɔngɔlɔngɔ wakodiama oma le ambutshi w’Akristo le, paka nyu nsɛna wolo diaha nyu nshisha nɛmɔ diele la kɛnɛ kakanyalongola, mbuta ate sango dia lo nyuma. (Mat. 5:3) Naka hanyongi la lowando, kete dui sɔ koka monga la etombelo wa kɔlɔ lo lɔsɛnɔ lanyu l’otondo.

3 Koko ɔlɔngɔlɔngɔ koka nsala diaha dui sɔ mbokomɛ. Kakɔna kayokokimanyiya dia mbɔsa la nɛmɔ sango diayɛ dia lo nyuma? Nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi dia lo Bible, diakoka tokimanyiya dia sho mɛna ohomba wa mbɔsa la nɛmɔ sango diaso dia lo nyuma. Bɛnyɛlɔ diayangaso nsɛdingola hadiotokimanyiya tsho ɛlɔngɔlɔngɔ koko ndo Akristo tshɛ dia vɔ mbɔsa la nɛmɔ sango diawɔ dia lo nyuma.

VƆ KOMONGA LA LOWANDO

4. Kakɔna katotɛ 1 Samuele 8:1-5 lo kɛnɛ kendana l’ana w’apami waki Samuɛlɛ?

4 Bible kekɔ la ɛkɔndɔ w’anto amɔtshi wakalongola sango dia lo nyuma koko vɔ kɔmɛnya lowando lawɔ. Kɛsɔ mbakatombe lo nkumbo kaki ɔprɔfɛta Samuɛlɛ, ɔnɛ lakakambɛ Jehowa oma ko dikɛnda diande ndo nde aki la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Nzambi. (1 Sam. 12:1-5) Samuɛlɛ akatshike ɛnyɛlɔ ka dimɛna ndo anande w’apami Joele la Abidja wakahombe kiokoya koko vɔ kosala dui sɔ ndo wakasale kɛnɛ kele kɔlɔ. Bible mbutaka dia otshikitanyi la shɛwɔ, vɔ “wakafutanyaka sambu k’ololo.”—Adia 1 Samuele 8:1-5.

5, 6. Ngande wakayɔlɔmbɔlaka ana w’apami waki Jɔsiya ndo okana ande?

5 Ngasɔ mbakidiɔ ndo lo kɛnɛ kendana l’ana w’apami wa nkumekanga Jɔsiya. Jɔsiya akatshike ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula kendana la ntɛmɔla Jehowa. Etena kakashɔma buku di’Ɛlɛmbɛ waki Nzambi ndo kakawadiɛ Jɔsiya, nde akadje welo wa l’otema ɔtɔi dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kaki Jehowa. Nde akasale la wolo dia minya dikishi ndo awui w’ɛdiɛngɛ oma lo wodja ndo akakeketsha anto wa lo wodja ande dia vɔ nkitanyiya Jehowa. (2 Khum. 22:8; 23:2, 3, 12-15, 24, 25) Ande sango dia lo nyuma diaki l’anande lee! L’etena kɛmɔtshi, anande asato w’apami ndo okana ande ɔmɔtshi wakayokoma nkumi ya dikanga koko ndooko ɔtɔi la l’atei awɔ lakɛnya lowando lo kɛnɛ kakandalongola.

6 Ɔnaki Jɔsiya la pami le Jehɔaza akokite oko nkumekanga, koko nde akasale “kene kaki kolo lu ashu wa [Jehowa.]” Nde akoolɛ ngɔndɔ shato tsho ko Farawɔ ka l’Edjibito akawodje lo lokanu ndo lɛkɔ mbakandatokamɛka oma lonya. (2 Khum. 23:31-34) Oma laasɔ, Jehɔyakima y’ɔnango akayolɛka ɛnɔnyi oko 11. Nde komonga la lowando lo kɛnɛ kakandalongola oma le she. Lam’ele Jɛhɔyakima akalɔmbɔlaka lo yoho ya kɔlɔ, Jɛrɛmiya akewoya lo dikambo diande ate: “Diumbu diandi diayuyala uku dia punda.” (Jer. 22:17-19) Zɛdɛkiya y’ɔnaki Jɔsiya ndo Jɛhɔyakima y’okanande wanɛ wakayɔhɛnaka, kosala kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ ndo vɔ kondjela mboka k’ɔlɔlɔ kaki Jɔsiya.—2 Khum. 24:8, 9, 18, 19.

7, 8. a) Lo woho akɔna wakashisha Sɔlɔmɔna sango diande dia lo nyuma? b) Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma lo bɛnyɛlɔ dia lo Bible di’anto wakashisha sango diawɔ dia lo nyuma?

7 Sɔlɔmɔna aki nkumekanga kaketshama efula oma le Davidɛ she. Kaanga mbakaye Sɔlɔmɔna oma lo nkumbo kaki la lonyuma la dimɛna efula ndo mbakandatatɛ nɔmbɔla dimɛna, l’ɔkɔngɔ diko nde kondjotetemala mɛnya lowando lande lo mboka kosembwe kakandetshama. “Lu etena kakayala Solomona usumbi, wadiendi wakenge utema andi utsha le ditemolatemola. Ku utema andi kundjala tshe le [Jehowa, Nzambi k]andi, uku aki utema wa Davidi, shi.” (1 Khum. 11:4) Etombelo waki la dui sɔ ele, Sɔlɔmɔna kondjetawɔmaka nto le Jehowa.

8 Ekɔ mɛtɛ dui dia lonyangu dia mɛna di’apami waki lo nkumbo y’eshika asɔ ndo waki la waaso wa nsala kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ koko kondjosala dui sɔ. Oko wele aha ɛlɔngɔlɔngɔ tshɛ wa lo nshi yakafundamaka Bible mbaki la nsɛnɔ ya kɔlɔ, mbediɔ ndo ɛlɔ kɛnɛ. Nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi di’ɛlɔngɔlɔngɔ diakoka ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo ndjela.

VƆ WAKI LA LOWANDO LO KƐNƐ KAKAWALONGOLA

9. Naa ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakatotshikɛ ana w’apami wa Nɔa? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

9 Ana wa Nɔa w’apami wekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna. Shɛwɔ akalongola ɔkɛndɛ wa nsɛla wato ndo mbɔtshiya anto wa lo luudu lande tshɛ lɔkɔ. Ana w’apami wa Nɔa wakangɛnangɛna nsala lolango la Jehowa. Vɔ wakahombe nkamba kaamɛ la shɛwɔ. Vɔ wakakimanyiya shɛwɔ dia nsɛla waato ndo wakɔtɔ lɔkɔ. (Etat. 7:1, 7) La oyango akɔna lo yimba? Etatelu 7:3 mbutaka dia vɔ wakɔtshiya nyama tshɛ lo waato “dia nama wuhu la wuhu ladiku dia kete tshe.” Ndo anto wakashimbamɛ. Lam’ele ana wa Nɔa wakɔsaka la nɛmɔ kɛnɛ kakawalongola lo tshimbo ya shɛwɔ, vɔ wakakondja diɛsɛ dia mbisha lonya d’anto shimbamɛ ndo nkaloya ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo nkɛtɛ yambɛdiama.—Etat. 8:20; 9:18, 19.

10. Ngande wakɛnya ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru waki la Babilɔna dia vɔ waki la lowando lo awui wa mɛtɛ wakawetshama?

10 Ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ, ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru wakayɛnyaka dia vɔ waketshama awui waki mɛtɛ ohomba. Hananiya, Mishaɛlɛ, Azariya ndo Danyɛlɛ wakatɔlama la Babilɔna lo 617 N.T.D. Vɔ wakikɔ ɛlɔngɔ w’apami w’elangala, waki la timba ndo wakakoke ndjela esadi eto yoho ya lɔsɛnɔ yakasɛnaka anto la Babilɔna. Koko vɔ kosala dui sɔ. Mɛnamaka oma lo kɛnɛ kakawasale dia vɔ mɛtɛ wakohɔ sango diawɔ, mbuta ate kɛnɛ kakawetshama. Vɔ akɔ anɛi wakatshɔkwama efula l’ɔtɛ wakawakambe l’awui wa lo nyuma wakawetshama etena kakiwɔ akɛnda.—Adia Danyele 1:8, 11-15, 20.

11. Wahɔ akɔna wakakondja anto akina lo woho waketshama Yeso awui wa lo nyuma?

11 Hatokoke nkomiya la nshila bɛnyɛlɔ di’amɛna, aha la ntɛkɛta lo kɛnɛ kendana la Yeso, Ɔnaki Nzambi. Nde akalongola wetshelo efula oma le She ndo nde akɔsaka wetshelo akɔ la nɛmɔ. Lowando laki lande mɛnamaka oma l’ɛtɛkɛta ande w’ɔnɛ: “Akambo wakambetsha Papa mbatɛkɛtami.” (Jni. 8:28) Nde aki la nsaki k’anto akina nkondja wahɔ oma lo wetshelo wakandalongola. Nde akatɛ olui w’anto ate: “Dimi pombaka mbewoya lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo dia Nzambi ndo l’esomba ekina, nɛ dia l’ɔtɛ wa dikambo sɔ mbakamatomama.” (Luka 4:18, 43) Nde akakimanyiya ampokami ande dia vɔ mɛna ohomba waha monga “ase andja ɔnɛ,” nɛ dia anto wa l’andja ɔnɛ hawɔsaka akambo wa lo nyuma la nɛmɔ.—Jni. 15:19.

TONGE LA LOWANDO LO KƐNƐ KAKATALONGOLA

12. a) Ngande wendana 2 Timɔte 3:14-17 la ɛlɔngɔlɔngɔ efula ɛlɔ kɛnɛ? b) Ambola akɔna wahomba ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo ndjaoka?

12 L’ɛnyɛlɔ k’ana w’apami wambotɔsɛdingola, ondo ndo wɛ akodiama oma le ambutshi wele Ɛmɛnyi wa Jehowa. Naka ngasɔ mbediɔ kete kɛnɛ kata Afundelo lo dikambo dia Timɔte koka mendana ndo layɛ. (Adia 2 Timɔte 3:14-17.) Ambutshi ayɛ ‘mbakaketsha’ awui wendana la Nzambi ka mɛtɛ ndo woho wakokayɛ mbɔngɛnyangɛnya. Ondo vɔ wakatatɛ ketsha oma ko kiɛndakɛnda yayɛ. Aha la taamu, dui sɔ diakakosha “lomba layokokimanyiya dia nkondja panda lo tshimbo ya mbetawɔ kendana la Kristo Yeso” ndo diayokokimanyiya la “kɛnɛ tshɛ kahombama” dia nsala olimu waki Nzambi. Dimbola di’ohomba diambɔma diɔ nɛ: Onde wɛ ayɛnya lowando lo kɛnɛ kakayalongola? Koko dimbola sɔ mbeyaka kɔlɔmba dia wɛ ndjasɛdingola. Yambola ambola anɛ: ‘Ngande wayaokami lo kɛnɛ kendana la ɛmɛnyi wa Jehowa wa kɔlamelo wakasɛnɛ la ntondo kami? Ngande wayaokami lo woho wemi l’atei wa djui y’anto yele lanɛ la nkɛtɛ yeyama le Nzambi? Onde lekɔ la lowando lo diɛsɛ dia laande ndo dia woke dia mbeya akambo wa mɛtɛ?’

Ngande wayaokayɛ lo woho w’eyɛ l’ɔnɔngɔ w’ɛmɛnyi wa Jehowa wa kɔlamelo wakasɛnɛ la ntondo kayɛ? (Enda odingɔ paragraphs 9, 10, 12)

13, 14. Ohemba akɔna wahomana l’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛmɔtshi w’Akristo, ndo lande na kele bu dui dia lomba nsala dui sɔ? Sha ɛnyɛlɔ.

13 Mbeyaka monga ko ɛlɔngɔlɔngɔ ɛmɔtshi wakodiama oma le ambutshi w’Akristo hawoshihodia otshikitanu wele lam’asa paradiso kaso ka nshi nyɛ ka lo nyuma la andja wa wodjima waki Satana. Amɔtshi wambohembamaka dia tɔlɛta woho wele lɔsɛnɔ la lo andja ɔnɛ. Onde wɛ ayeta la ntondo ka mutuka wayalawɔ paka dia mbeya paa kasha dui sɔ ndo kondja etombelo wa kɔlɔ wakoka monga la dui sɔ? Ndooko. Woho akɔ waamɛ mbele, bu ohomba dia sho ndɛta ‘akambo wa kɔlɔ’ wa lo andja ɔnɛ paka dia mbeya paa ndo etombelo wa kɔlɔ wakoka monga la dui sɔ.—1 Pet. 4:4.

14 Gener ladjasɛ lo Asie akodiama lo nkumbo k’Akristo. Nde akabatizama etena kakinde la ɛnɔnyi 12. Lam’akinde l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi, nde akatatɛ nkombola dia nsɛna yoho ya lɔsɛnɔ la l’andja ɔnɛ. Nde mbutaka ate: “Lakatatɛ nkombola ‘lotshungɔ’ lasha andja ɔnɛ anto.” Gener akatatɛ sɛna lɔsɛnɔ la dungi pende. Etena kakinde l’ɛnɔnyi 15, nde akayotatɛ mbokoya yoho ya lɔsɛnɔ laki l’angɛnyi ande wa kɔlɔ. Nde akatatɛ nkowɛ wanu ndo akatatɛ tondjanɛ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ oko angɛnyi ande. Mbala efula Gener akakalolaka la ngelo la kati l’ɔkɔngɔ wa nde tɔkɛnya kɛnyɔ yakɛnyawɔ la mɛsa yelɛwɔ billard ndo tɔkɛnyɔ tokina ta ngala ta lo ɔrdinatɛrɛ kaamɛ l’angɛnyi ande. Koko l’ɔkɔngɔ wa nshi mɔtshi nde akayoshihodiaka dia ndooko k’ɔlɔ kawosha andja ɔnɛ ndo ɔnɛ yoho yande ya lɔsɛnɔ yaki anyanya. Nde mbutaka lo kɛnɛ kendana la okalwelo ande l’etshumanelo ate: “Lakahomana mɛtɛ l’ekakatanu efula koko halokoke mbaɛdika la nyemba y’ɛtshɔkɔ w’oma le Jehowa.”

15. Kakɔna kahomba ɛlɔngɔlɔngɔ nsala oyadi vɔ kombodiama oma le ambutshi w’Akristo?

15 Ekɔ ɛlɔngɔlɔngɔ ɛmɔtshi watetemala ntshikala lo etshumanelo kaanga mbakiwɔ kombodiama oma le ambutshi w’Akristo. Naka wɛ ekɔ ɔmɔtshi la l’atei awɔ, kete ayonga dimɛna wɛ kana lomba lo diɛsɛ diahadjama anya diele layɛ l’ɔtɛ weyayɛ Otungi ayɛ ndo wokambɛyɛ. La ngandji tshɛ, Jehowa akakɔsɔnɛ oma l’atei wa miliyara y’anto wele lanɛ la nkɛtɛ. Ekɔ tshondo y’ɔtshɔkɔ dia monga l’atei w’anto wele Jehowa akawakotola oya le nde la ngandji tshɛ ndo wele nde akawasholɛ akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. (Jni. 6:44, 45) Ɛlɔ kɛnɛ, ekɔ paka onto 1 lo anto 1000 mbele la ewo k’oshika k’akambo wa mɛtɛ, ndo wɛ ekɔ ɔmɔtshi la l’atei awɔ. Shi dui sɔ toshaka sho tshɛ ɔngɛnɔngɛnɔ oyadi woho akɔna wakateye akambo wa mɛtɛ? (Adia 1 Kɔrɛtɔ 2:12.) Gener mbutaka ate: “Divo diami mononɛka etena kakanyiyami dui sɔ. Dimi emi dia mbeyama oma le Jehowa Otungi w’andja?” (Osam. 8:4) Kadiyɛso kɛmɔtshi k’oma lo wodja akɔ waamɛ mbutaka ɔnɛ: “Ambeki mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena keyamawɔ oma le ombetsha awɔ. Ekɔ tshondo ya diɛsɛ dia mbeyama le Jehowa ɔnɛ lele Ombetsha woleki woke.”

KAKƆNA KAYOYOSALA?

16. Naa yɛdikɔ y’oshika yakoka ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo mbɔsa ɛlɔ kɛnɛ?

16 Lo menda diɛsɛ dia laande diele layɛ, lande na kahayɔshi yɛdikɔ ya monga l’atei wa djui y’anto wakɔshi yɛdikɔ y’oshika lo nsɛnɔ yawɔ? Lo nsala ngasɔ, wɛ koka ndjela ɛnyɛlɔ ka dimɛna k’ekambi wa Nzambi wa lo nshi yakete. Ɔsɔ ekɔ dui dia lomba lo dihole dia tayelaka nyemba y’ɛlɔngɔlɔngɔ ekina oko onto latatshu lo wodjima kaamɛ l’andja ɔnɛ otsha lo elanyelo.—2 Kɔr. 4:3, 4.

17-19. Kakɔna kakoka kokimanyiya dia wɛ monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la ndjakakitola l’andja ɔnɛ?

17 Kɛsɔ hɛnya dia ayongaka nshi tshɛ dui dia wɔdu dia ntshikitana l’anto wa l’andja ɔnɛ. Koko ɔsɔ ekɔ dui dia dimɛna dia sho nsala. Dia nshihodia dui sɔ, tɔshi ɛnyɛlɔ ka ondawi wa lowango. Aha la taamu, nde pombaka ndjatshikitanya l’anto akina dia nde nkoma l’oshidi w’ekomelo. Nde pombaka ndjahondja diangɔ efula diakoka mbɔsɛ wenya, mbekola yambalo yande ndo mbokonya diaha nde ndjalowanya dimɛna. Lo wedi okina, naka nde mbetawɔ ndjatshikitanya l’asekande, kete dui sɔ ayowokimanyiya dia nde ndjalowanya ndo nkotsha oyango ande.

18 Anto wa l’andja ɔnɛ hawoleke nshihodia awui wa lo lɔsɛnɔ. Naka wɛ monga la ɛnɛlɔ k’otale lo ndjatshikitanya l’anto wa l’andja ɔnɛ ndo la etsha awɔ wa kɔlɔ, kete wɛ ‘ayokukutɛ lɔsɛnɔ l’oshika.’ (1 Tim. 6:19) Kadiyɛso kakatatɛkɛtshi diande la diko mbutaka ate: “Naka wɛ ntshikala nge lo dietawɔ diayɛ, kete lo ekomelo ka lushi wɛ ayokondja wolo lo demba. Dui sɔ diayɛnya dia wɛ ekɔ l’akoka wa nshika tanga la ntondo ka tolonga t’andja waki Satana. Kɛnɛ koleki tshɛ ele, dui sɔ diayonga oko wɛ ekɔ lo mɛna Jehowa Nzambi ele l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wa yɛdikɔ yamboyɔsa. Kɛsɔ mbatotokomɛka etena katotoyakakitolaka l’andja ɔnɛ.”

19 Lɔsɛnɔ mongaka dui di’anyanya naka onto ndjashaka paka lo kɛnɛ kakokande nkondja. (Und. 9:2, 10) Naka wɛ ekɔ ɔlɔngɔlɔngɔ ndo kanyiyaka lo oyango ndo waaso wele layɛ lo lɔsɛnɔ, kete wɛ hahombe “nkɛndakɛnda . . . oko watɔkɛndakɛndaka ase wedja” ndo lo dihole dia nsala ngasɔ, shi wɛ pombaka nsala la wolo dia nsɛna lɔsɛnɔ lele la oyango?—Ɛf. 4:17; Mal. 3:18.

20, 21. Ngande wayonga nsɛnɔ yaso naka sho mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna?

20 Naka sho mbɔsaka tɛdikɔ t’amɛna, kete tayonga la nsɛnɔ y’eshika nshi nyɛ ndo tayonga l’atei w’anto ‘wayokita nkɛtɛ,’ mbuta ate wanɛ wayokondja lɔsɛnɔ la pondjo. Tayokondja ɛtshɔkɔ wa diambo oleki ndo woho wafɔnyaso. (Mat. 5:5; 19:29; 25:34) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, Nzambi hotosha ɛtshɔkɔ ɛsɔ lo yoho y’onyɔ ɔkɔmbɔ. Nde tɔlɔmbaka awui amɔtshi. (Adia 1 Joani 5:3, 4.) Koko l’etena kɛnɛ, ekɔ ohomba sho mbokambɛ la kɔlamelo.

21 Tekɔ la diɛsɛ dia woke lo menda kɛnɛ tshɛ kakatalongola oma le Nzambi. Tekɔ la ewo k’oshika k’Ɔtɛkɛta ande ndo la eokelo ka dimɛna k’akambo wa mɛtɛ wendana la Jehowa ndo asangwelo ande. Tekɔ la diɛsɛ dia mbelamɛ lo lokombo lande ndo monga Ɛmɛnyi ande. Nzambi tolakaka ɔnɛ nde ekɔ suke la so. (Osam. 118:7) Ɔnkɔnɛ, oyadi ɛlɔngɔlɔngɔ kana epalanga, nyɛsɔ sho tshɛ tɛnya lowando laso lo nsɛna lɔsɛnɔ lɛnya dia tekɔ la nsaki k’efula ka mbisha Jehowa ‘lotombo pondjo pondjo.’—Rɔmɔ 11:33-36; Osam. 33:12.