1. Ekakatanu akɔna wendana la esambishelo wakahomana l’Akristo wa lo nshi yaso nyɛ?

OYA l’ekomelo ka ntambe ka 19 ndo etatelo ka ntambe ka 20, ambeki wa Bible * wakahomana la ekakatanu efula. L’ɛnyɛlɔ k’Akristo wa lo ntambe ka ntondo, vɔ wakasambisha lokumu l’ɔlɔlɔ kaanga mbele anto efula kolietawɔ. Vɔ komonga efula ndo anto wa l’andja ɔnɛ lo tshɛ kawɔ wakawaɔsaka dia vɔ kɔmbɔtɔ kalasa y’etale. L’edjedja ka wonya, wakahombe ndjotanema la ntondo ka “nkɛlɛ k’efula” ka Satana Diabolo. (Ɛny. 12:12) Ndo nto, olimu awɔ w’esambishelo wakahombe salema lo “nshi y’ekomelo” yele la “tena dia paa dia wolo mbikikɛ.”—2 Tim. 3:1.

2. Kakɔna kakasale Jehowa dia olimu w’esambishelo wa lo nshi yaso nyɛ ntshɔ otsha la ntondo?

² Sangwelo diaki Jehowa aki dia ekambi ande nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ lo nshi yaso nyɛ lo yoho yahatasalemaka ndooko lushi, ndo ndooko dui diakoka nshimba sangwelo diande sɔ kotshama. Oko wakandatshungola ase Isariyɛlɛ oma la Babilɔna, Jehowa  akatondja ekambi ande wa nshi nyɛ oma lo “Babilɔna ka Woke,” mbuta ate osanga w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi. (Ɛny. 18:1-4) Nde akatetsha lo wahɔ aso, akatɔtshɔkɔla lo tosha wɔladi ndo akatokimanyiya dia sho nsambisha anto akina wetshelo ande. (Adia Isaya 48:16-18.) Dui sɔ hɛnya dia Jehowa kambaka la dikoka diande dia mbeya akambo la ntondo ko nkongɛ akambo l’oyango wa esambishelo ka Diolelo ndjotshɔ otsha la ntondo. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, awui amɔtshi wakasale dia olimu w’esambishelo ntshɔ otsha la ntondo koko paka l’ekimanyielo ka Jehowa mbakakikɛ anangɛso ɛlɔshamelo ndo awui akina wa wolo wakakonya tshondo y’okakatanu dia vɔ nkotsha ɔkɛndɛ aso wa nsambisha lo andja ɔnɛ wele lo anya waki Satana.—Is. 41:13; 1 Jni. 5:19.

3. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yambofulanɛ ‘ewo ka mɛtɛ’?

³ Jehowa akasambiya ɔprɔfɛta Danyɛlɛ dia nde mfunda ɔnɛ ‘ewo ka mɛtɛ’ kayofulanɛ lo nshi y’ekomelo. (Adia Danyele 12:4.) Jehowa akakimanyiya ambeki wa Bible dia vɔ nshihodia akambo wa mɛtɛ w’oma l’Afundelo w’etatelo wakadinyadinyama lo tshimbo ya Lokristo la kashi. Nde ekɔ lo nkamba la ekambi ande dia mbeyanya ewo ka mɛtɛ lo nkɛtɛ k’otondo. Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ lo mɛna ekotshamelo ka prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ kɛsɔ nɛ dia anto suke la 8 000 000 wamboshola akambo wa mɛtɛ w’omalo Bible ndo wekɔ lo mbasambisha l’andja w’otondo. Naa awui amɔtshi wambokimanyiya dia dui sɔ salema polo lo yoho shɔ?

4. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yakakadimɔma Bible lo ntambe ka 19?

⁴ Dui dimɔtshi diambokimanyiya dia lokumu l’ɔlɔlɔ sambishama l’andja w’otondo ele woho wotanema Bible l’ahole efula. L’edja k’ɛnɔnyi nkama, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo konangaka ndo wakalɔshanaka l’anto diaha vɔ mbadia Bible ndo wakakome polo lo ndjaka anto amɔtshi wakakadimola Bible. Koko lo ntambe ka 19, atshunda wakadimula Bible wakayokadimulaka Bible lo ɛtɛkɛta oko 400 lo tshondo kana l’etenyi. L’ekomelo ka ntambe ka 19, anto efula wakayongaka la Bible koko vɔ komonga la ewo k’oshika ka l’Afundelo

5. Kakɔna kambosala Ɛmɛnyi wa Jehowa lo kɛnɛ kendana la okadimwelo wa Bible?

⁵ Ambeki wa Bible wakeyaka dia vɔ pombaka nsambisha ndo vɔ wakalembetshiyaka anto kɛnɛ ketsha Bible aha la mpekɔ. Laadiko dia laasɔ, ekambi waki Jehowa wakakambe la dikadimwelo diotshikitanyi dia Bible ndo wakadikahɛ anto. Lo 1950, vɔ wakayotondjaka Afundelo w’ekila wa Ekadimwelo k’andja w’oyoyo lo ɛtɛkɛta ndekana 120 lo tshondo kana l’etenyi. Lo 2013, Bible Ekadimwelo k’andja w’oyoyo kambovuswama lo Angɛlɛ kakatondjama. Tɔ kekɔ wɔdu nshihodia ndo nkadimola. Kamba la Bible kokɛma hwe ndo ka wɔdu mbadia kɛsɔ tokimanyiyaka dia nkotsha olimu aso w’esambishelo.

6, 7. a) Polo lo yɛdikɔ yakɔna yambɔlɔma ata lo nshi yaso nyɛ? b) Ngande wele woho wakonge wɔladi lo wedja ɛmɔtshi akakimanyiya dia esambishelo ntshɔ otsha la ntondo?

⁶ Wɛ mbeyaka ndjambola ɔnɛ ‘onde wɔladi wambongaka lo andja ɔnɛ?’ Tohɔ dia lo ntambe ka 20, miliyɔ y’anto wakavu l’ɔtɛ w’ata wakalɔma, djekoleko etena kakalɔma ata ahende wa l’andja w’otondo. Koko etena kakaheke Ta dia hende di’andja w’otondo lo 1942, Nathan Knorr lakalɔmbɔlaka olimu w’esambishelo l’etena kɛsɔ, akasha sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “onde wɔladi wa lo nshi yayaye wayoviya?” Sawo sɔ diakasha tolembetelo tatanema lo Ɛnyɛlɔ 17 tɛnya dia ta sɔ diakahombe nkonya aha lo Aramangɛdɔna koko lo etena ka wɔladi.—Ɛny. 17:3, 11.

⁷ Koko wɔladi komonga tshɛ lo tshɛ etena kakahembɔ Ta dia hende di’andja w’otondo. Lo ndjela akumi wakasalema, ata wakalɔma  oko 331 lam’asa 1946 la 2013 ndo miliyɔ y’anto wakavu. Koko l’ɛnɔnyi ɛsɔ, wɔladi wakikɔ lo wedja efula ndo ekambi waki Jehowa wakakambe la diaso sɔ dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ. Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Lo 1944, apandjudi wa Diolelo waki l’ɛse ka 110 000 ato l’andja w’otondo. Ɛlɔ kɛnɛ, apandjudi waya suke la 8 000 000. (Adia Isaya 60:22.) Onde sho keema la lowando etena kasambishaso lokumu l’ɔlɔlɔ la wɔladi tshɛ?

8, 9. Ehamelo akɔna wambosalema lo kɛnɛ kendana la dihomɔ diakimanyiya dia munda nkɛndɔ, ndo ngande wambotokimanyiya dui sɔ l’olimu w’esambishelo?

⁸ Ehamelo wambosalema lo kɛnɛ kendana la dihomɔ dia minda nkɛndɔ ambokimanyiya dia esambishelo ntshɔ otsha la ntondo. Lo 1900, mbuta ate suke la ɛnɔnyi 21 l’ɔkɔngɔ wa Tshoto y’Etangelo ya ntondo ntomba, aki paka mituka 8000 l’États-Unis ndo aki paka kilɔmɛtrɛ nkama ngana tsho ya mboka y’amɛna ya mbeteta la wɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, ambolekana miliyɔ ɔtɔi l’etenyi ya mituka wele la mɔtɛrɛ ndo miliyɔ ya kilɔmɛtrɛ ya mboka y’amɛna. Mituka ndo mboka kimanyiyaka efula ka l’atei aso dia nkonya lokumu l’ɔlɔlɔ le anto wadjasɛ lo ahole wa tale. Koko kaanga sho bu la dihomɔ di’amɛna dia minda nkɛndɔ ndo mbahombaso nkɛndakɛnda efula l’ekolo, sho mbidjaka welo wahombama dia mbetɛ anto ambeki.—Mat. 28:19, 20.

⁹ Dihomɔ dikina diakimanyiya dia minda nkɛndɔ diekɔ nto ohomba efula l’olimu aso w’esambishelo. Mituka wa weke, masuwa ndo kawolo kimanyiyaka dia nkonya ekanda aso lo ahole wa tale efula lo mingu ngana. Aviyɔ kimanyiyaka emendji w’etshimbedi, ase kɔmite ya filialɛ, waa misiɔnɛrɛ ndo anto akina dia ntshɔ lo nsanganya ya weke kana dia tokotsha ɛkɛndɛ awɔ wa teokrasi. Laadiko dia laasɔ, ase Olui-walɔmbɔla ndo anto akina watanema lo Mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo mɛngɔlaka lo aviyɔ otsha lo wedja efula dia tokeketsha ndo tetsha asekawɔ ambetawudi. Mbokɛmaka dia ehamelo wambosalema lo kɛnɛ kendana la dihomɔ diakimanyiya dia munda nkɛndɔ kimanyiyaka dia kaamɛ monga lam’asa ekambi waki Jehowa.—Osam. 133:1-3.

10. Lande na kakokadiɔ mbutama ɔnɛ Angɛlɛ mbele ɔtɛkɛta watɛkɛtama lo andja w’otondo?

¹⁰ Lo ntambe ka ntondo Koinè, mbuta ate Grɛkɛ mbaki ɔtɛkɛta wakatɛkɛtamaka lo diolelo dia Rɔmɔ di’otondo. Ko naa ɔtɛkɛta watɛkɛtama lo andja w’otondo ɛlɔ kɛnɛ?  Anto efula koka mbuta ɔnɛ Angɛlɛ mbele ɔtɛkɛta ɔsɔ. Dibuku dimɔtshi (English as a Global Language) mbutaka ɔnɛ: “Suke la ka nɛi ɔtɔi k’anto wa l’andja w’otondo tɛkɛtaka kana mbokaka Angɛlɛ.” Ɔtɛkɛta w’angɛndangɛna waleka anto mbeka ekɔ Angɛlɛ ndo vɔ mbakambema dia nsawola l’anto ahole tshɛ lo awui wendana la okanda, pɔlitikɛ, siansɛ ndo awui wa tshulatshula.

11. Lande na kele Angɛlɛ ambokimanyiya dia ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi ntshɔ otsha la ntondo?

¹¹ Woho waleka Angɛlɛ tɛkɛtama ambokimanyiya dia ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ntshɔ otsha la ntondo. Lo nshi y’edjedja, Tshoto y’Etangelo ndo ekanda aso ekina walembetshiya Bible wakatondjamaka ntondo lo Angɛlɛ. Vɔ mbele ɔtɛkɛta waleka tɛkɛtama lo Mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo. Ndo Angɛlɛ mbakambema dia mbetsha ambeki wa lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka Bible kasalema la Patterson la New York, l’États-Unis.

12. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yambokadimola ekambi waki Jehowa ekanda walembetshiya Bible, ndo ngande wambotokimanyiya awui wa tshulatshula?

¹² Lam’ele tekɔ la diɛsɛ dia nsambisha anto wa lo wedja tshɛ lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo, tekɔ lo nkadimola ekanda aso lo ɛtɛkɛta oko 700. Woho wambosalema ehamelo lo awui wa tshulatshula ndo lo kɛnɛ kendana la MEPS (Système électronique d’édition multilingue), ambotokimanyiya lo welo wadjaso dia nsambisha. Weolo wambotodja ɛsɔ ambotokimanyiya dia sho dianganya losango la Diolelo ndo wambosala dia sho monga kaamɛ l’andja w’otondo. Koko tekɔ kaamɛ djekoleko nɛ dia tekɔ lo ntɛkɛta ɔtɛkɛta ɔtɔi woleki ohomba, mbuta ate “ɔtɛkɛta wa pudipudi” w’akambo wa mɛtɛ w’oma lo Afundelo.—Adia Zefaniya 3:9.

13, 14. Naa wahɔ wakondja Akristo wa nshi nyɛ oma lo ɛlɛmbɛ ndo tɛdikɔ tɔsa lɛɛta?

¹³ Oko wakatadiɛnyi lo sawo dietshi, Akristo wa lo ntambe ka ntondo wakakondja wahɔ oma lo ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ waki la wolo lo diolelo di’otondo. Woho akɔ wamɛ mbele, ɛlɔ kɛnɛ Akristo wekɔ lo nkondja wahɔ oma lo ɛlɛmbɛ wadja lɛɛta. Ɛnyɛlɔ, lɛɛta la l’États-Unis lɛnɛ atanema Mbalasa kaso kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo akatosha lotshungɔ l’endana la ɔtɛmwɛlɔ, ntɛkɛta ndo nsala nsanganya ya weke. Dui sɔ diakasha anangɛso wa l‘États-Unis lotshungɔ la mbɔtɔka nsanganya, kɛtshanyaka awui w’oma lo Bible lo sɛkɛ ndo nsambisha anto akina awui wakawekaka. Koko lo kɛnɛ kendana la lotshungɔ la nsala awui akina, tɛdikɔ taakahombe mbɔsama lo tuminadi. (Flpɛ. 1:7) Etena kakatatɛ aseka lɛɛta ndɔshana la ekambi waki Jehowa wa l’États-Unis, kilombo kakatɔlama lo tuminadi tenda andja  w’otondo ndo lɛsɔ wakatosukɛka lotshungɔ lele la wɔ la nsambisha Diolelo.

¹⁴ Ndo nto, tuminadi ta lo wedja ekina takasukɛ lotshungɔ lele laso la ntɛmɔla ndo nsambisha lo sɛkɛ. Lo wedja ɛmɔtshi ase tuminadi wakatɔkɔsɔla lotshungɔ lele laso la ntɛmɔla koko takatshu la onongo lo tuminadi tenda andja w’otondo. Ɛnyɛlɔ lo Ngɔndɔ ka samalo 2014, tuminadi ta l’Erɔpɛ tendana la lotshungɔ lele l’onto takahembola enongo 57 lo wahɔ aso ndo wanɛ tshɛ wakenga Conseil de l’Europe wekɔ lo nkitanyiya dui sɔ. Kaanga mbahetshamaso ‘oma le wedja tshɛ,’ tuminadi ta lo wedja ɛmɔtshi takate dia sho tekɔ la lotshungɔ la ndjasha lo ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.—Mat. 24:9.

15. Ehamelo akɔna wambosalema lo kɛnɛ kendana la dihomɔ diatondjawɔ ekanda, ndo ngande wambotokimanyiya dui sɔ?

¹⁵ Ehamelo wambosalema lo kɛnɛ kendana la dihomɔ diatondjawɔ ekanda ambokimanyiya dia lokumu l’ɔlɔlɔ nsambishama l’andja w’otondo. Aya ɛnɔnyi nkama wambokamba anto la ehomɔ katondjawɔ ekanda kakasale yɔnɛ Johannes Gutenberg lakotɔ oya lo 1450, koko yema y’etshikitanu wakayosalemaka lɔkɔ. Lo ntambe hiende yetshi nyɛ, etshikitanu wa mamba wakasalema lo kɛnɛ kendana la dihomɔ diatondjawɔ ekanda. Ekanda wakayototatɛ tondjama lo yoho y’efula, esadi esadi ndo lo yoho ya dimɛna. Depasɛ diakayokitakitaka lo kɛnɛ kendana la otondjelo w’ekanda ndo okakatanyelo awɔ. Yoho y’otondjelo y’elɛwɔ offset yakayɔhɛnaka typographiques ndo dui sɔ diakafudia ndo diakalowanya otondjelo w’ekanda. Ko kakɔna kalembetshiya awui asɔ tshɛ lo kɛnɛ kendana la olimu aso w’esambishelo? Tɔshi ɛnyɛlɔ kɛnɛ: Tshoto y’Etangelo ya ntondo (Ngɔndɔ k’esambele 1879) yakatondjama lo kɔpi 6000 aha la esato lɔkɔ ndo paka lo ɔtɛkɛta ɔtɔi, mbuta ate lo Angɛlɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, mbuta ate ɛnɔnyi oko 136 l’ɔkɔngɔ, ndekana kɔpi 50 000 000 ya Tshoto y’Etangelo yambotondjama ndo yambokahanyema. Tshoto y’Etangelo yaya la esato wele l’alangi w’amɛna efula ndo yekɔ lo tondjama lo ɛtɛkɛta ndekana 200.

16. Naa dihomɔ diakatshule ana w’anto diambotokimanyiya dia nsambisha lo nkɛtɛ k’otondo? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

¹⁶ Tɔsɛdingole dihomɔ dimɔtshi diakatshule ana w’anto ambeta ɛnɔnyi oko 200 diele ekambi waki Jehowa wekɔ lo nkamba la diɔ dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ. Takatɛkɛtshi dia kawolo, mituka ndo aviyɔ koko tekɔ nto la akalo, etape, mashinyi wafunda alɛta w’akanga wa totshungu, telegrafɛ, telefɔnɛ, kamɛra, audio ndo vidɛo yasangola awui, aradiyo, televiziɔ, esato weteta, ɔrdinatɛrɛ ndo Ɛtɛrnɛtɛ. Lo toho totshikitanyi, dihomɔ sɔ diambotokimanyiya dia sho nkotsha olimu aso wa mbetɛ anto ambeki. Dia nkotsha prɔfɛsiya k’ɔnɛ ekambi waki Jehowa “[w]ayulela wedja diango,” la yimba tshɛ tambokamba la dihomɔ di’ase wedja diele oko ditshulatshula l’oyango wa ntondja Bible ndo ekanda wakilembetshiya lo ɛtɛkɛta efula.—Adia Isaya 60:16.

17. a) Kakɔna kakokaso mbuta lo menda kɛnɛ tshɛ kambotɔsɛdingola? b) Lande na ketawɔ Jehowa dia sho monga “ekambi kaamɛ” la nde?

¹⁷ Tekɔ la tolembetelo tɛnya dia Nzambi ekɔ lo tɔtshɔkɔla. Lo mɛtɛ, Jehowa hendɛ lo ekimanyielo kaso dia nde nkotsha asangwelo ande. Koko Shɛso lele l’olongo loludi la ngandji mbetawɔka dia sho monga “ekambi kaamɛ” la nde ndo dui sɔ tokimanyiyaka dia sho mɛnya ngandji kawokaso ndo kokaso wonyaso onto. (1 Kɔr. 3:9; Makɔ 12:28-31) Nyɛsɔ tokambake la waaso wele laso dia nsambisha losango la Diolelo, nɛ dia ɔsɔ mbele olimu woleki ohomba la nkɛtɛ. Lo nsala ngasɔ, tayɛnya lowando laso le Jehowa lo woho watɔlɔmbɔlande ndo watɔtshɔkɔlande l’olimu aso w’esambishelo wakambema l’andja w’otondo.