Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Wakakimanyiya anto lo kɛnɛ kendana la “wetshelo wa Jehowa”

Wakakimanyiya anto lo kɛnɛ kendana la “wetshelo wa Jehowa”

“Nguvɛrnɛrɛ . . . akakome ombetawudi, nɛ dia nde akanandema efula la wetshelo wa Jehowa.”—ETS. 13:12.

1-3. Ehemba akɔna wakahomana l’ambeki waki Yeso dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ “lo wedja tshɛ”?

YESO KRISTO akasha ambeki ande ɔkɛndɛ wa woke. Nde akawatɛ ate: “Nyotshu ndo nyetɛ anto wa lo wedja tshɛ ambeki.” Lam’ele vɔ wakasale olimu ɔsɔ, “lokumu l’ɔlɔlɔ [la Diolelo lakahombe sambishama] lo nkɛtɛ k’otondo oko ɔmɛnyi le anto wa lo wedja tshɛ.”—Mat. 24:14; 28:19.

2 Ambeki waki Yeso waki la ngandji le nde ndo lo lokumu l’ɔlɔlɔ. Koko vɔ wakakoke ndjambola dia mbeya woho wakawakoke nkotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ. Ndo nto, vɔ wakikɔ yema tshitshɛ. Yeso ɔnɛ lakawewoyaka dia nde mbaki Ɔna Nzambi akashile ndjakema. Ambeki ande wakɔsamaka oko “haweye mukanda ndo wekɔ anto k’anto.” (Ets. 4:13) Koko vɔ wakahombe mbewoya losango lakalɔshanaka la wetshelo w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ waki la ndjadiya, wanɛ wakɔtɔ kalasa y’edjedja y’ashidi. Ambeki waki Yeso kɔmbɔsamaka la nɛmɔ lo wedja awɔ hita. Ngande waki wodja w’Isariyɛlɛ lo mbaɛdika la wedja ekina wa lo diolelo dia lokumu dia Rɔmɔ?

3 Yeso akahɛmɔla ambeki ande ɔnɛ wayohetshama, wayosoyama ndo ɔnɛ amɔtshi wayodiakema. (Luka 21:16, 17) Vɔ wakahombe ndɔshana la ɔlɔshamelo, aprɔfɛta wa kashi ndo ehamelo ka ɛɔnywɛlɔ k’ɛlɛmbɛ. (Mat. 24:10-12) Kaanga naka losango lawɔ lakakoke mbetawɔma lo ahole tshɛ, ngande wakawahombe likonya “polo ndo l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ”? (Ets. 1:8) Ehemba wakahomana lawɔ ɛsɔ wakakoke mbasha wɔma.

4. Lo woho akɔna wakatondoya ambeki waki Yeso wa lo ntambe ka ntondo l’olimu w’esambishelo?

4 Oyadi awui akɔna wakaatshindjaka wɛɔngɔ, ambeki waki Yeso wakayasha tshɛ lo nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ aha paka la Jɛrusalɛma ndo la Samariya oto, koko ndo lo ahole tshɛ wakeyamaka l’andja w’otondo lo nshi shɔ. Kaanga mbakawahomanaka la ekakatanu, l’edja k’ɛnɔnyi 30 lokumu l’ɔlɔlɔ “lakasambishama lo etongelo tshɛ kele l’ɛse olongo” ndo ‘lokumu l’ɔlɔlɔ lakatɔ elowa ndo wakahame l’andja w’otondo.’ (Kɔl. 1:6, 23) Ɛnyɛlɔ, lo menda kɛnɛ kakate ndo kakasale ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ lo disɛnga dia Kupiro la Rɔmɔ, Sɛrɛngiyo Paolosɛ laki nguvɛrnɛrɛ “akakome ombetawudi, nɛ dia nde akanandema efula la wetshelo wa Jehowa.”—Adia Etsha 13:6-12.

5. a) Eshikikelo kakɔna kakasha Yeso ambeki ande? b) Kakɔna kakate anto amɔtshi lo menda kɛnɛ kakete lo ntambe ka ntondo?

5 Ambeki waki Yeso wakeyaka dia vɔ hawokoke nkamba olimu w’esambishelo l’akoka awɔ hita. Yeso akate dia nde akahombe monga lawɔ ndo nyuma k’ekila kakahombe mbakimanyiya. (Mat. 28:20) Lo wedi ɔmɔtshi, akambo waketaka l’etena kɛsɔ wakakoke nkimanyiya dia esambishelo ka Diolelo mbeta lo yoho ya dimɛna. Dibuku Évangélisation dans l’Église primitive mbutaka ɔnɛ: “Ondo ndooko etena ka lo ɔkɔndɔ w’andja kaketawɔ anto ɔtɛmwɛlɔ weke lo etatelo kawɔ ko ndeka kɛnɛ kakasalema lo ntambe ka ntondo T.D . . . Lo ntambe ka hende, Akristo . . . wakatatɛ mbuta dia Nzambi mbakasale dia etombelo w’amɛna monga lo etatelo ka Lokristo la mɛtɛ.”

6. Kakɔna kayotɔsɛdingola a) lo sawo nɛ? b) lo sawo diayela?

6 Bible hate polo lo yɛdikɔ yakɔna yakasale Nzambi dia ehamelo w’endana la esambishelo monga lo ntambe ka ntondo. Koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele, Jehowa akalange dia lokumu l’ɔlɔlɔ sambishama koko Satana konanga. Lo sawo nɛ, tayanga nsɛdingola awui amɔtshi wakakimanyiya dia olimu w’esambishelo kambema dimɛna lo ntambe ka ntondo oleki lo tena dikina. Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola ehamelo wa nshi yaso nyɛ watokimanyiya dia mbewoya lokumu l’ɔlɔlɔ polo lo tokoma ta nkɛtɛ.

WOHO WAKAKIMANYIYA PAX ROMANA

7. Pax Romana kɛdikɛdi na, ndo ngande wakidiɔ dui dia diambo?

7 Lo yoho mɔtshi, diolelo di’ase Rɔmɔ dia lo ntambe ka ntondo diakonge la wahɔ le Akristo. Ɛnyɛlɔ, Pax Romana kana wɔladi wa Rɔmɔ. Diolelo dia Rɔmɔ diakela wɔladi le anto tshɛ wakalɔmbɔmaka oma le wɔ. Koko lo tena dimɔtshi, “ata ndo nkumu y’ata” yakikɔ oko wakatewoyisha Yeso. (Mat. 24:6) Alembe w’ase Rɔmɔ wakalanya Jɛrusalɛma lo 70 T.D. ndo ata wakalɔmaka lo elelo wa wedja. Koko suke la ɛnɔnyi 200 l’ɔkɔngɔ wa Yeso, ata kotetemala ndɔma lo lɛkɛ la Mediteraneya. Dibuku dimɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Ndooko etena ka lo ɔkɔndɔ w’ana w’anto kakete edja efula woho ɔsɔ ko ata hawɔlɔmi ndo wɔladi monga l’atei wa nyemba y’anto.”

8. Lo woho akɔna wele wɔladi wa lo ntambe ka ntondo waki la wahɔ le Akristo wa l’etena kɛsɔ?

8 Suke la ɛnɔnyi 300 l’ɔkɔngɔ wa Yeso, Origen laki ombeyi ɔmɔtshi wa teoloji akafunde lo kɛnɛ kendana la woho waki wɔladi l’etena kɛsɔ ɔnɛ: “Lam’ele Ase Rɔmɔ wakolɛka lo wedja efula, ambeki waki Yeso wakakoke nsambisha lo wedja ɛsɔ tshɛ . . . anto kɔndɔka ata dia mamɛ wedja awɔ hita, koko wakasɛnaka lo wɔladi lo waa ngelo yawɔ. . . . Lam’ele akambo wakikɔ ngasɔ, anto efula wakikɔ suke dia mpokamɛ esambishelo k’ambeki waki Yeso kendana la ngandji ndo wɔladi.” Kaanga mbele ambeki wakahomana la ɔlɔshamelo, vɔ wakakambe la etena ka wɔladi kɛsɔ lo yoho ya dimɛna efula dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ lo ahole tshɛ.—Adia Rɔmɔ 12:18-21.

KƐNƐ KAKAAKIMANYIYA DIA VƆ MBETETA DIMƐNA

9, 10. Kakɔna kakakimanyiya ambeki waki Yeso dia vɔ munda nkɛndɔ lo diolelo dia Rɔmɔ di’otondo?

9 Akristo wa lo ntambe ka ntondo wakakambe dimɛna la etadimbo wakalɔngɔsɔma. Diolelo dia Rɔmɔ diaki l’asɔlayi wa wolo ndo kɛsɔ akakimanyiya dia vɔ nkokɛ ndo ntetemala nama anto wakalɔmbɔmaka lɛkɔ. Dia minda nkɛndɔ aha l’okakatanu, aki ohomba monga la etadimbo w’amɛna diakɔ diele ase Rɔmɔ wakalɔngɔsɔla etadimbo awɔ dimɛna. Waa ɛjɛniyɛrɛ w’ase Rɔmɔ wakalɔngɔsɔla etadimbo kilɔmɛtrɛ ndekana 80 000 ndo kɛsɔ akakimanyiyaka di’anto komaka esadi eto lo prɔvɛnsɛ tshɛ. Etadimbo wakatenyanyaka ngamba y’ekonda, eswe, ndo akona.

10 Laadiko dia etadimbo w’amɛna waki lawɔ, ase Rɔmɔ wakakokaka munda nkɛndɔ l’ashi kilɔmɛtrɛ oko 27 000. Masuwa w’ase Rɔmɔ wakandaka kɛndɔ lo mboka ya l’ashi oko 900 ndo wakalekanaka nkama y’abongo. Ɔnkɔnɛ, Akristo wakakoke mɛngɔla lo wedja tshɛ wakalɔmbɔmaka oma le ase Rɔmɔ. Kaanga mbele komonga dui dia wɔdu, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ nde l’Akristo akina wakakokaka munda nkɛndɔ lo diolelo di’ase Rɔmɔ di’otondo aha la mfuta pasɛpɔrɔ ndo viza. Lo nshi shɔ, anto komonɔka otsha lo wedja ekina ndo vɔ kofutshanyaka ekanda wa lɛɛta. L’ɔtɛ wakokaka anto wɔma w’alanya wakashanaka diolelo dia Rɔmɔ, dengalenga komonga ndo mboka yaki amɛna. Lɔkɛndɔ la l’ashi nto laki dimɛna nɛ di’anto amɔtshi wakalamaka masuwa diaha apɔtwanyi monga. Kaanga mbele mbala efula Pɔɔlɔ akambɔka la waato ndo mbaki nkɛndɔ ya lo ashi waale, Afundelo hawote l’eshikikelo dia dengalenga diakawodjɛka ofukutanu lo nkɛndɔ yande.—2 Kɔr. 11:25, 26.

ƆTƐKƐTA WAKAAKIMANYIYA

Lo kɔdɛksɛ, anto wakasholaka avɛsa aha la okakatanu (Enda odingɔ 12)

11. Lande na kakakambe ambeki wa Yeso la ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ?

11 Koinè, mbuta ate Grɛkɛ mbaki ɔtɛkɛta wakalekaka tɛkɛtama ndo vɔ mbakakimanyiya dia sawo dia dimɛna ndo kaamɛ monga lo tshumanelo di’Akristo. Lam’ele Alexandre le Grand akalɛndjaka lo ata l’etena kɛsɔ, ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ wakatɛkɛtamaka ahole efula ndo wakokɛmaka. Diakɔ diele, ekambi waki Nzambi wakakoke ntɛkɛta la weho w’anto tshɛ ndo dui sɔ akakimanyiya dia lokumu l’ɔlɔlɔ pandjɔnɛ. Laadiko dia laasɔ, ase Juda wakadjasɛka l’Edjibito, wakakadimola Afundelo wa lo Hɛbɛru oya lo Grɛkɛ. Anto wakayaekesanyiya la ekadimwelo ka Bible ka La Septante ndo ambeki wa Kristo wa lo ntambe ka ntondo wakashilaka avɛsa wa lɔkɔ. Akristo wakɛnyi nto ohomba dia efundelo awɔ monga lo Grɛkɛ nɛ dia tɔ kaki la vɔkabilɛrɛ ndo la tɔtɛkɛta efula taki mɛtɛ ohomba etena kakawalembetshiyaka akambo wa lo nyuma.

12. a) Kɔdɛksɛ kɛdikɛdi na, ndo naa etombelo w’amɛna waki la tɔ oleki wɛɔmbɔ? b) Etena kakɔna kakayotatɛka Akristo nkamba la kɔdɛksɛ?

12 Ngande wakakokaka Akristo nkamba l’Afundelo l’esambishelo? Lam’ele wɛɔmbɔ waki weke, vɔ wakahombaka mɔmbamaka, mɔmbwamaka ndo wakafundama wedi ɔtɔi. Evanjiliyɔ wa Mateo oto wakakokaka ndola lo wɔmbɔ ɔsɔ. Oma laasɔ, wakayotondjaka kɔdɛksɛ, mbuta ate yoho ya ntondo yakatombe Afundelo lo dibuku. Wakasanganya akatshi tshɛ ko ntondja lo dibuku. Ombadi akakokaka mbifola kɔdɛksɛ ndo mbishola divɛsa dia lo Afundelo aha la okakatanu. Kaanga mbele hateye etena shikaa kakatatɛ Akristo wa lo ntambe ka ntondo nkamba la kɔdɛksɛ, dibuku dimɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Akristo lo tshɛ kawɔ wakayotatɛ nkamba la kɔdɛksɛ lo ntambe ka hende koko mɛnamaka dia tɔ kakatatɛ kambema nshi efula la ntondo, mbuta ate ɛnɔnyi 100 N.T.D.”

WOHO WAKAKIMANYIYA ƐLƐMBƐ W’ASE RƆMƆ

13, 14. a) Ngande wakakambe Pɔɔlɔ la woho wakinde ose Rɔmɔ? b) Lo woho akɔna wele ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ waki la wahɔ le Akristo?

13 Ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ wakɔsamaka la nɛmɔ di’efula lo wodja w’otondo ndo ase Rɔmɔ wakaakitanyiyaka. Lo waaso efula, Pɔɔlɔ akakambe la woho wakinde ose Rɔmɔ. Etena kakawawonde la Jɛrusalɛma dia mbɔkɔmɔla, Pɔɔlɔ akambola owandji w’asɔlayi w’ose Rɔmɔ ate: “Onde nyekɔ la lotshungɔ la nkɔmɔla ose Rɔmɔ aha la mbolombosha?” Vɔ mɛtɛ komonga la lotshungɔ la nsala dui sɔ. Etena kakayaeyanya Pɔɔlɔ dia nde ekɔ ose Rɔmɔ la lootɔ “apami waki suke la mbɔkɔmɔla dia nde mbososɔ akambo wakahandjɔ oma lalende, ko kɔmanda k’asɔlayi akoke wɔma lam’akandeye dia nde akakeleka ose Rɔmɔ mɔlɔla.”—Ets. 22:25-29.

14 Woho wakakambe Pɔɔlɔ la ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ aki la shɛngiya lo woho wakawosalɛ akambo etena kakinde la Filipɛ. (Ets. 16:35-40) Owandji ɔmɔtshi wa l’Ɛfɛsɔ akakambe la ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ dia mbidja wɔladi. (Ets. 19:35-41) Woho wakelamɛ Pɔɔlɔ dia tolombola la Kayisariya akokimanyiya dia nde mamɛ mbetawɔ kande la ntondo ka Kayisa. (Ets. 25:8-12) Ɔnkɔnɛ, ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ wakakimanyiya Akristo dia vɔ “mamɛ ndo . . . nshikikɛ lokumu l’ɔlɔlɔ laka lɛɛta.”—Flpɛ. 1:7.

ETOMBELO WAKI LA ODIANGANELO W’ASE JUDA

15. Ngande wakahandjɔnɛ ase Juda lo ntambe ka ntondo?

15 Lo wedi ɔmɔtshi, Akristo wakakoke mɛna dia esambishelo kawɔ kaki wɔdu nɛ dia ase Juda wakadiangana lo diolelo di’ase Rɔmɔ di’otondo. Ntambe efula la ntondo ka laasɔ, ase Asuriya ndo ase Babilɔna wakanya ase Juda oma lo wodja awɔ wa lotɔ ko mbatɔla lo lɔhɔmbɔ. Oko wakidiɔ lo ntambe ka tanu N.T.D., ase Juda wakatanemaka lo prɔvɛnsɛ 127 ya lo diolelo di’ase Pɛrɛsiya. (Esta 9:30) Etena kaki Yeso lanɛ la nkɛtɛ, ase Juda wakatanemaka l’Edjibito ndo lo bɛtshi dia nkɛtɛ dikina dia lo Nɔrdɛ k’Afrikɛ, la Ngirika, l’Asie mineure ndo la Mezɔpɔtamiya. Wɛdikelo akɛnya dia lo anto 60 000 000 wakikɔ lo diolelo dia Rɔmɔ, onto oko 1 l’anto 14 akikɔ ose Juda. Dihole tshɛ diakatshɔka ase Juda, vɔ kombohɛka ɔtɛmwɛlɔ awɔ.—Mat. 23:15.

16, 17. a) Lo toho takɔna tele odianganelo w’ase Juda akonge la wahɔ le anto efula waki komonga ase Juda? b) Awui akɔna wakasalaka ase Juda wele Akristo wekɔ lo mbaokoya ɛlɔ kɛnɛ?

16 Lam’ele ase Juda wakahandjɔnɛ, efula ka wanɛ waki komonga ase Juda wakayoyaekesanyiya l’Afundelo wa lo Hɛbɛru. Vɔ waketshama ɔnɛ, tekɔ paka la Nzambi ɔtɔi ka mɛtɛ ndo ɔnɛ wanɛ wokambɛ ndjelaka atɔndɔ ande wendana la lɔkɛwɔ. Laadiko dia laasɔ, Afundelo wa lo Hɛbɛru wakikɔ la prɔfɛsiya efula yendana la Mɛsiya. (Luka 24:44) Oyadi ase Juda kana Akristo wakashihodia di’Afundelo wa lo Hɛbɛru wakafundama lo ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma kaki Nzambi ndo kɛsɔ akakimanyiya Pɔɔlɔ dia nde monga kaamɛ la wanɛ waki suke dia ndjela losembwe. Diakɔ diele, Pɔɔlɔ aki la mbekelo ka mbɔtɔka lo toshinangɔnga t’ase Juda ndo nde akakanaka lawɔ yimba oma lo Afundelo.—Adia Etsha 17:1, 2.

17 Ase Juda wakatshike ɛnyɛlɔ lo kɛnɛ kendana la ɔtɛmwɛlɔ. Mbala la mbala, vɔ wakasanganaka lo toshinangɔnga kana lo ahole wa lo sɛkɛ dia mbɔtɔ nsanganya. Vɔ wakembaka esambo, wakalɔmbaka ndo wakakɛtshanyaka Afundelo. Woho akɔ waamɛ mbasala tshumanelo di’Akristo ɛlɔ kɛnɛ.

VƆ WAKATONDOYA DIƐSƐ LA EKIMANYIELO KA JEHOWA

18, 19. a) Awui wakete lo ntambe ka ntondo wakakimanyiya lo na? b) Ngande wayaokayɛ lo kɛnɛ kendana la Jehowa lo menda kɛnɛ tshɛ kambotɔsɛdingola?

18 Awui wakete lo ntambe ka ntondo wakakimanyiya dia lokumu l’ɔlɔlɔ sambishama dimɛna. Pax Romana, ɔlɔngɔswɛlɔ w’ahole wandawɔ nkɛndɔ, ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ, ɛlɛmbɛ w’ase Rɔmɔ ndo odianganelo w’ase Juda akakimanyiya ambeki waki Yeso dia vɔ nkotsha ɔkɛndɛ wakawasha Nzambi wa nsambisha.

19 Ntambe nyɛi la ntondo ka laasɔ, Platon laki ombewi wa filozofi w’ose Grɛkɛ akate lo dibuku diande dimɔtshi ate: “Ekɔ wolo efula mbeya ɔnɛ lakatonge lowa ndo kaanga sho koweyaka, ayonga dui dia wolo ntɛkɛta dikambo diande le anto tshɛ.” Koko Yeso akate ate: “Akambo wele anto hawokoke nsala, Nzambi kokaka mbasala.” (Luka 18:27) Otungi wa diangɔ tshɛ nangaka di’anto mboshola ndo mbeya. Yeso akatɛ ambeki ande ɔnɛ “nyetɛ anto wa lo wedja tshɛ ambeki.” (Mat. 28:19) Diɛsɛ la ekimanyielo kaki Jehowa Nzambi, sho koka nkotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ. Sawo diayela diayɛnya woho wasalema olimu ɔsɔ lo nshi yaso nyɛ.