ETENA kakiso l’ɛnɔnyi etanu, dimi la Gwen takatatɛ mbeka woho wa nnɔ lokombe. Koko l’etena kɛsɔ ko tatahomana. Etena kakatayolaka, onto l’onto akayadjɛ oyango wa tanɔka lokombe. L’ɔkɔngɔ wa sho mbɔtɔ kalasa efula yendana l’awui wa nkombe, takayotshikaka olimu ɔsɔ. Kakɔna kakayotokonyaka dia mbɔsa yɛdikɔ shɔ?

David: Lakotɔ lo 1945 la Shropshire, l’Angleterre. Papa akikɔ la fɛrmɛ lo ɛtshi ka nkɛtɛ kaki komonga la efukutanu. Etena kakamakalolaka oma la kalasa, lakangɛnangɛnaka ndesha nkɔkɔ ndo ntshumanya ekele ayɔ, nkokɛ ngɔmbɛ ndo ɛkɔkɔ. Lo nshi ya vakashi, lakashaka lonya lo dinela ndo mbala mɔtshi lakakɛndjakɛndjaka katshoko yaso.

Koko woho okina wa lɔsɛnɔ wakakongɛka la ntondo. Papa akɛnyi dia oma ko dikɛnda diami, lakalangaka nkɛnya lokombe etena tshɛ kakamokaka wahoma mishiki. Diakɔ diele etena kakamakotsha ɛnɔnyi etanu, papa akate dia mama ntshɔ lami lo kalasa ya mishiki ya lo ngelo kaso dia dimi teka woho wa nnɔ lokombe. Ombetsha ami akɛnyi dia layokoma ɔnɔshi wa lokombe lo nshi yayaye ndo nde akambisha olowanyelo wa dimɛna. Etena kakimi la ɛnɔnyi 15, lakakondja bursɛ dia tɔtɔ kalasa ya lokumu y’ɔnwɛlɔ wa nkombe la Royal Ballet School, la Londres. Lakatohomana la Gwen lɛkɔ ndo dimi la nde mbakanɔka lokombe.

Gwen: Lakotɔ la Londres lo 1944. Etena kakimi dikɛnda, laki la mbetawɔ k’efula le Nzambi. Lakadiaka Bible koko lakɛnaka wolo kishihodia. Etena kakimi l’ɛnɔnyi etanu, lakatshu lo kalasa y’etshawɔ woho wa nkɛnya nkombe. Ɛnɔnyi esamalo oma laasɔ, lakadje otshumba etena kakasɛmanɛka anɔshi wa nkombe ndo dui sɔ diakambisha diaaso dia ntshɔ la Grande-Bretagne dia tɔtɔ lo kalasa ya Royal Ballet School. Kalasa shɔ yaki lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka White Lodge lo luudu la dimɛna lo parkɛ ka Richmond sukana la Londres. Lɛkɔ mbakamatolongola olowanyelo wa ɔnwɛlɔ wa nkombe oma le embetsha waki la diewo di’efula. Etena kakimi l’ɛnɔnyi 16, lakakome owandji w’ambeki wa la Royal Ballet School, la Londres ndo lɛkɔ mbakamatohomanaka la David. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana, takatatɛ ndjasha lo ɔnwɛlɔ wa nkombe lo mvudu y’aseka lɛɛta yetawɔ ɔnɛ Royal Opera House lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Covent Garden, la Londres.

David: Oko woditshi Gwen, olimu ɔsɔ akatokonya polo lo luudu la lokumu l’aseka lɛɛta lakɛnyawɔ nkombe letawɔ ɔnɛ Royal Opera House ndo lo London Festival Ballet, luudu lelamɛ nshi nyɛ ɔnɛ English National Ballet. Onto ɔmɔtshi lakakongɛka awui wendana la nɔshi lo luudu la Royal Ballet akatɔsɔnɛ dimi la Gwen dia sho tɔkɛnya lokombe lo kɔmpanyi kɛmɔtshi la Wuppertal, l’Allemagne. Olimu aso wakatokonya dia sho nnɔ lokombe lo ahole efula wa l’andja w’otondo ndo monga la lokumu oko Dame Margot Fonteyn ndo Rudolf  Nureyev. Yoho ya lɔsɛnɔ ya shɛmanedi ya ngasɔ akatokonya dia kanyiyaka paka dia wahɔ aso ndo takayasha efula l’olimu aso.

Gwen: Lakalambola yimba ndo demba diami tshɛ lo nɔshi dia lokombe. Dimi la David takalangaka monga paka lo dihole dia ntondo. Lakangɛnangɛnaka nsala tɔjɛstɛ, nongola alɛmbɔlɛmbɔ ndo mpokamɛ woho wakadaka anto nsaka. Lo ahole wakatakɛnyaka tɔkɛnyɔ, laki wonya tshɛ suke l’anto wayasha lo awui wa mindo, ɔnwɛlɔ wa mfɔka ndo ɔnwɛlɔ wa didjoyadjoya.

David: L’ɔkɔngɔ wa dimi nkɛnya lokombe l’edja k’ɛnɔnyi efula, lakalɛmbɛ dia tetetaka lo ɔnwɛlɔ wa nkombe. Oko wakamole lo fɛrmɛ, lakatatɛ nkombola nsɛna lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ lo shamba. Diakɔ diele, lo 1967, lakatshike olimu wa nkɛnya lokombe ko lakatatɛ nkamba lo fɛrmɛ ka woke suke la ngelo k’ambutshi ami. Kanga fɛrmɛ aketawɔ dia dimi ndowɛ luudu lande la tshitshɛ. Oma laasɔ, lakayotelefɔnɛka Gwen lakatatetemalaka l’olimu wa nɔshi ko lakawotɛ dia sho tshukana. Nde akalangaka ntshikala onyemba ko takɛnyaka lokombe ndo olimu ande wakatatshɔka otsha la ntondo, diakɔ diele nde aki la okakatanu dia mbɔsa yɛdikɔ. Koko nde akayetawɔka dia sho tshukana ndo akaye dia sho ndjɔsɛna lɔsɛnɔ la lo shamba lakinde kombekɛ.

Gwen: Komonga yana ya dikambo dia dimi mbekɛ lɔsɛnɔ la lo fɛrmɛ. Mamula ngɔmbɛ awɛlɛ, ndesha nsombo ndo nkɔkɔ ya weho tshɛ oyadi l’eleko kakɔna, akatshikitana etale la lɔsɛnɔ lakamasɛnaka ntondo. David akatatɛ mbɔtɔ kalasa ka ngɔndɔ divwa dia mbeya awui weke katomba wendana la dongalonga ndo lakayaokaka ompoko polo etena kakandakalolaka la ngelo l’otsho. L’etena kɛsɔ mbakotɔ Gilly, ɔnaso l’enondo la womoto. L’ekimanyielo ka David, lakeye nkɛndjakɛndja mutuka ndo lushi lɔmɔtshi etena kakamatembolaka osomba wakasukana laso lakɛnyi Gael ndo lakaweye ntondo etena kakandakambaka lo makashinyi.

Gael akambelɛ dia sho tɔnɔ yema ya tshayi lakande. Takende foto yande ya diwala ndo lo foto kɛmɔtshi lakɛnyi olui w’anto memala l’andja wa luudu lakawafunde ɔnɛ Mbalasa ka Diolelo. Lakawombola dia mbeya naa ɔtɛmwɛlɔ ɔnɛ. Etena kakandambutɛ dia nde l’omɛnde wekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa lakangɛnangɛna efula. Lakohɔ dia kadiyaki papa ɔmɔtshi aki Ɔmɛnyi wa Jehowa. Lakohɔ nto woho wakawokaka papa nkɛlɛ ndo wakandoohetshaka lo mbokashɛ abuku ande lo pubɛlɛ. Lakayambolaka lande na kele papa laki onto ɔlɔlɔ efula ko momalɛka kanga memakana la ngasɔ.

Lakayeyaka woho wele dietawɔ diaki kadiyaki papa ntshikitana la wetshelo w’ɛtɛmwɛlɔ. Gael akambetsha kɛnɛ ketsha Bible mɛtɛ. Lakambe efula  dia mbeya ɔnɛ wetshelo efula wakametawɔka wele oko wa losato l’osanto ndo w’ɔnɛ anima havu hɔtɔnɛ la kɛnɛ ketsha Afundelo. (Und. 9:5, 10; Jni. 14:28; 17:3) Ndo nto, lakɛnyi lo Bible lokombo laki Nzambi, mbuta ate Jehowa mbala kami ka ntondo.—Etum. 6:3.

David: Gwen akambutɛ kɛnɛ kakandekaka. Lakohɔ dia papa akambutɛka etena kakimi dikɛnda dia dimi pombaka mbadiaka Bible. Ɔnkɔnɛ, dimi la Gwen taketawɔ mbeka Bible sho la Gael la Derrick y’omɛnde. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ shamalo, takonɔ otsha l’osomba wa Oswestry paka lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Shropshire nɛ dia wakatosha dihole dia sho monga la fɛrmɛ kaso ka tshitshɛ. Deirdre laki Ɔmɛnyi wa Jehowa lɛkɔ akatotetemala mbeka laso Bible. L’etatelo, sho kopama esadi esadi. Olongelo wa nyama akatɔsɛka wenya efula. Koko yema yema akambo wa mɛtɛ wakake edio l’etema aso.

Gwen: Okakatanu wa woke waki lami ele wa ntshika dikanyiyakanyiya. Isaya 65:11 akankimanyiya dia mbeya woho wɔsa Jehowa ‘wanɛ tshɛ watɔlɛka lo mɛsa wa jambizambi ya shansɛ.’ Akɔsɛ nshi efula dia dimi ntshika awui wa maji, dihomɔ dikina ndo lakasale alɔmbɛlɔ efula. Mbeya dia “onto tshɛ layadiya ayokitshakitshama ndo onto tshɛ layakitshakitsha ayodiyama” akakimanyiya dia mbeya weho w’anto wetawɔma le Jehowa. (Mat. 23:12) Lakakombolaka kambɛ Nzambi kayakiyanya dikambo diaso efula woho wakandakimɔ Ɔnande ɛtɔi oko oshinga w’etshungwelo. L’etena kɛsɔ mbakotɔ ɔnaso la hende la womoto ndo takikɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula lo mbeya dia nkumbo kaso koka ndjɔsɛna pondjo lo paradiso ka la nkɛtɛ.

David: Etena kakameke dia okotshamelo wa diambo wa prɔfɛsiya ya lo Bible, ɛnyɛlɔ kɛnɛ katanema lo Mateo tshapita 24 ndo kɛnɛ kele lo dibuku dia Danyele, lakonge l’eshikikelo dia lamboshola akambo wa mɛtɛ. Lakeye dia ndooko ɛngɔ ɔtɔi ka l’andja ɔnɛ kɛdimi la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Jehowa. Etena kakatetaka nshi, mbakamatakitshakitshaka oweso wa diangɔ dia l’emunyi. Lakashihodia dia wadɛmi l’anami ahende wa wamato waki ohomba oko wemi ohomba. Filipɛ 2:4 akakimanyiya diaha dimi ndjaɛkɛ lo tokanyi tami ndo aha nkombola nkondja fɛrmɛ ka woke efula. Koko dimi pombaka ntondo kambɛ Jehowa lo lɔsɛnɔ lami. Lakatshike nnɔ mfɔka. Ndjakongɛ dia nkɛndakɛnda kilɔmɛtrɛ 10 otsha lo losanganya Lushi la samalo tshɛ la dikɔlɔ komonga dui dia tshitshɛ, nɛ dia lo wenya ɛsɔ mbakatahombaka mamula ngɔmbɛ awɛlɛ. Koko l’ekimanyielo ka Gwen, sho kopandjaka nsanganya ndo takatshɔka l’anaso wa wamato l’esambishelo Lushi la lumingu tshɛ l’ɔkɔngɔ wa mamula ngɔmbɛ awɛlɛ.

Ewotɔ aso kɔngɛnangɛnaka etshikitanu wakatasale. Papa kaki Gwen kombɔtɛkɛtsha l’edja ka ɛnɔnyi esamalo. Ambutshi ami vɔ lawɔ wakatoshimbaka dia monga kaamɛ la Ɛmɛnyi wa Jehowa.

Gwen: Jehowa akatokimanyiya dia sho mbikikɛ ekakatanu ɛsɔ tshɛ. Oko wakatetaka nshi,  anangɛso l’akadiyɛso wa lo etshumanelo ka la Oswestry wakayonga oko nkumbo k’oyoyo leso lo tosukɛ la ngandji tshɛ l’etena k’ehemba. (Luka 18:29, 30) Takalambola nsɛnɔ yaso le Jehowa ndo takabatizama lo 1972. Lakakombolaka ndeka nsambisha dia nkimanyiya anto efula dia vɔ mbeya akambo wa mɛtɛ, diakɔ diakamakome ombatshi mboka.

David: Takakambaka olimu walɛndja demba lo fɛrmɛ kaso, koko takasalaka la wolo dia tshikɛ anaso wa wamato ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ lo woho wakatatɛmɔlaka Jehowa. L’edjedja ka wonya, takayotshika olimu wa lo fɛrmɛ nɛ dia ekakatanu wendana l’ekondjelo wakayongaka lo wodja. Lam’ele sho komonga la luudu, olimu ndo laasɔ ko ɔnaso la sato la womoto aya la ɔnɔnyi ɔtɔi, takalɔmbɛ Jehowa dia nde tokimanyiya ndo tɔlɔmbɔla. Takɔshi yɛdikɔ ya nkamba la dikoka diaso dia ndjihola studio ka kɛnyaka nkombe l’oyango wa sɛnyaka nkumbo kaso. Yɛdikɔ yaso ya mbetsha awui wa lo nyuma lo dihole dia ntondo akatela etombelo w’ɛlɔlɔ. Kɛnɛ kaleka tosha ɔngɛnɔngɛnɔ ele, anaso asato wa wamato wakatatɛ nkamba olimu w’ombatshi mboka etena kakawashidiya kalasa. Gwen nde lawɔ aki ombatshi mboka ndo nde akasukɛka anaso asato wa wamato.

L’ɔkɔngɔ wa Gilly nde la Denise anaso ahende wa nondo tshukama, takadihe studio kaso. Takafundɛ Bɛtɛlɛ dia totanɛ dihole diakatahombe tosha ekimanyielo. Wakatɔlɔmbɛ dia sho ntshɔ lo esomba wa lo sidɛ ɛstɛ k’Angleterre. Lam’ele laasɔ ko tambotshikala paka la Debbie oko ɔna, dimi lawɔ lakɔsɛ olimu w’ombatshi mboka. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi etanu, wakatɔlɔmbɛ dia sho tosha lonya lo tshumanelo diakikɔ lo nɔrdɛ ndo l’ɔkɔngɔ wa Debbie ntshukama, takakondja diɛsɛ dia tetsha ɛnɔnyi dikumi l’olimu wa wokelo la Zimbabwe, Moldavie, Hongrie ndo la Côte d’Ivoire. Oma laasɔ, takayokalolaka l’Angleterre dia tosha lonya lo wokelo wa Bɛtɛlɛ ka la Londres. Lam’ele lakikɔ la diewo lo awui wa fɛrmɛ, wakanɔmbɛ dia tosha lonya lo fɛrmɛ ka lo Bɛtɛlɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ lo nkamba oko ambatshi mboka lo nɔrdɛ owɛstɛ k’Angleterre.

Gwen: Woho wakatayasha ntondo lo ɔnwɛlɔ wa lokombe akatosha yema y’ɔngɛnɔngɛnɔ koko wa lo tshanda mɔtshi tsho. Koko woho wambotoyakimɔ le Jehowa ndeka ohomba efula nɛ dia dui sɔ telaka ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula ndo wa pondjo. Polo ɛlɔ, tekɔ lo nkamba kaamɛ koko lo dihole dia sho takɛnyaka lokombe, tekɔ lo tasambisha kaamɛ. Woho wakimanyiyaso anto efula dia vɔ mbeka akambo wa mɛtɛ washimbɛ nsɛnɔ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ wahakoke mbɛdikama. ‘Mikanda w’olowelo’ ɛsɔ ndeka lokumu la l’andja ɔnɛ. (2 Kɔr. 3:1, 2) Otondongaka sho kombishola akambo wa mɛtɛ, tshike totohɔka tsho foto yaso y’edjedja ndo woho wakatatanɔka nkombe ntondo.

David: Kambɛ Jehowa ambela etshikitanu wa weke lo nsɛnɔ yaso. Dui sɔ diakakimanyiya dia dimi mɛmba dimɛna ɔkɛndɛ ami wa omi ndo wa papa ka nkumbo. Bible totɛka dia Miriama, nkumekanga Davidɛ ndo anto akina wakɛnya ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ lo kɛnyaka lokombe. Kaamɛ l’anto akina efula, sho kombolaka ndjɔkɛnya lokombe l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’andja w’oyoyo waki Jehowa.—Etum. 15:20; 2 Sam. 6:14.