LAKOTƆ lo Ngɔndɔ ka sato lo 1930, lo nkumbo k’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo ngielongielo ya Namkumba, suke la osomba wa Lilongwe, lo wodja welamɛ nshi nyɛ ɔnɛ Malawi. Lo 1942, lakalambola lɔsɛnɔ lami le Nzambi ndo lakabatizama lo ɔkɛdi aso ɔmɔtshi wa dimɛna efula. L’edja kolekanyi ɛnɔnyi 70 oma laasɔ, lakasale la wolo dia nsambisha oko wakalɔmbɛ Pɔɔlɔ Timɔte ɔnɛ “Osambishake ɔtɛkɛta, osalake dui sɔ la ohetoheto lo tena di’ɔlɔlɔ ndo lo tena dia paa.”—2 Tim. 4:2.

Etena kakaye ɔnangɛso Nathan Knorr nde la Milton Henschel mbala ka ntondo dia ndjembola Malawi lo etatelo ka 1948, dui sɔ diakonyiya nsaki kami ka kambɛ Jehowa lo tena tshɛ. Lekɔ lo mbohɔ ekeketshelo kakatosha enyimpala ɛsɔ w’oma lo Mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo, katanema la Brooklyn, New York. Takikɔ anto oko 6000 ndo takahokamɛ la yambalo tshɛ sawo di’ɔnangɛso Knorr diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Le Gouverneur permanent de toutes les nations.”

Lakahomana la Lidasi, kadiyɛso ka ngandji kakodiama lo nkumbo k’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo nde aki l’oyango wa nkamba olimu wa lo tena tshɛ. Lo 1950, takatshukana ndo oya lo 1953 takote ana ahende. Kaanga mbakiso l’ɔkɛndɛ wa mbaodia, takɔshi yɛdikɔ ya dimi ntatɛ nkamba olimu w’ombatshi mboka wa pondjo. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ehende, wakanɔmbɛ dia dimi tokamba oko ombatshi mboka wa laande.

Yema tshitshɛ oma laasɔ, lakakondja diɛsɛ dia monga omendji w’otshimbedi dia tembolaka tshumanelo. L’ekimanyielo ka Lidasi, laki l’akoka wa kotshaka ehomba wa lo demba ndo wa lo nyuma wa nkumbo kaso etena kakamatakambaka olimu ɔsɔ. * Koko dimi la nde takikɔ la nsaki k’oma k’ɛse otema ka nkamba olimu wa lo tena tshɛ. Takayakongɛ dimɛna, takashana tokanyi sho l’anaso ndo Lidasi akatatɛ nkamba olimu wa lo tena tshɛ lo 1960.

Takangɛnangɛna tena di’ɔngɛnɔngɛnɔ sɔ diakatakambɛ anangɛso l’akadiyɛso lo tshumanelo diotshikitanyi. Ɛkɛndɛ aso wakatokonya dia sho mbeteta oma lo akona w’amɛna wa la Mulanje lo sidɛ polo l’oduwa wa Malawi ndo oduwa ɔsɔ mbɔsaka suke la ɛtshi ka nkɛtɛ tshɛ ka lo ɛstɛ ka wodja. Takɛnyi woho wakayahamaka apandjudi ndo tshumanelo lo etshimbedi wakatembolaka.

Lo 1962, takangɛnangɛna losanganya la distrikɛ laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Les ministres courageux.” Sho mbohɔka dia waaso wa lo nyuma asɔ waki mɛtɛ kɛnɛ kakiso sho tshɛ l’ohomba la Malawi dia sho  ndjalɔngɔsɔla lo kɛnɛ kendana la tena dia paa diakikɔ la ntondo. Ɔnɔnyi wakayele, ɔnangɛso Henschel akembola Malawi nto ndo anto oko 10000 wakɔtɔ lo losanganya la laande lakasalema l’andja w’osomba wa Blantyre. Losanganya la dimɛna lɔsɔ laki tshondo y’ekeketshelo le so dia ndjɔlɔshana la ehemba wakikɔ la ntondo kaso.

Lo 1964, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakasoyama efula l’ɔtɛ wakawatone mbɔtɔ lo awui wa pɔlitikɛ. Ndekana Mbalasa ya Diolelo 100 ndo ndekana mvudu 1000 y’Ɛmɛnyi wa Jehowa yakalanyema lo ɔlɔshamelo ɔsɔ. Koko sho takatetemala l’olimu aso w’otshimbedi polo etena kakayoshimbaka lɛɛta la la Malawi olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo 1967. Wakatɔkɔsɔla mvudu ya Bɛtɛlɛ ya la Blantyre, wakatshanya wa misiɔnɛrɛ ndo efula k’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lɛkɔ ndo dimi la Lidasi takadjama lo lokanu. L’ɔkɔngɔ wa vɔ tokimɔ, takatetemala l’olimu w’otshimbedi lo woshɛshɛ.

Lushi lɔmɔtshi lo Ngɔndɔ ka dikumi 1972, anto oko lokama wa lo tshunda dia pɔlitikɛ di’elamɛ ɔnɛ Ligue des jeunes malawites, wakɔtɔ sheke dia ndja oya lakaso. Koko ɔmɔtshi l’atei awɔ akaye ntondo ko akambutɛ dia dimi toyashɛ nɛ dia vɔ waki lo mbɔsa tɛdikɔ dia ndjondjaka. Lakatɛ wadɛmi ndo anami dia vɔ toyashɛ lo atshina w’abɔtɛ waki suke. Oma laasɔ, lakalawɔ ndo lakatodɛ l’osongo w’amuma w’otale efula. Oma lɛkɔ, mbakamendaka woho wakawalanyaka luudu ndo diangɔ diaso tshɛ.

Lam’ele ɔhɛnyɔhɛnyɔ wakatalekaka fulanɛ lo Malawi, nunu di’anto l’atei aso wakonɔ otsha lo wodja okina. Nkumbo kaso kaki lo dawo lo lɛkɛ la owɛstɛ wa Mozambique polo lo Ngɔndɔ ka samalo 1974. L’etena kɛsɔ, dimi la Lidasi takalɔmbama dia tokamba oko ambatshi mboka wa laande la Dómue, osomba ɔmɔtshi wa tshitshɛ wa la Mozambique suke la olelo wasawɔ la Malawi. Takatetemala nkamba olimu ɔsɔ polo lo 1975, etena kakalongola Mozambique dipanda oma le ase Portugal. Kaamɛ la Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛmɔtshi, wakatotshutshuya dia sho nkalola la Malawi lɛnɛ akawatetemalaka nsoya Ɛmɛnyi wa Jehowa.

L’ɔkɔngɔ wa sho nkalola la Malawi, lakakondja ɔkɛndɛ wa tembola tshumanelo diaki la Lilongwe, kapitalɛ ka wodja. Kaanga mbaki ɔhɛnyɔhɛnyɔ ndo ekakatanu ɛsɔ tshɛ, lofulo la tshumanelo lakatadɛka lo etshimbedi wakatakambaka.

Lushi lɔmɔtshi, takakome lo ngielongelo mɔtshi ko takatane tshunda di’ase pɔlitikɛ diele lo losanganya lawɔ. Ewandji ɛmɔtshi l’atei awɔ wakɛnyi dia sho tekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo wakatodjashiya l’atei w’olui w’ase pɔlitikɛ welamɛ ɔnɛ Jeunes pionniers du Malawi. Takalɔmbɛ Jehowa l’etete dia nde tokimanyiya ndo tɔlɔmbɔla. L’ekomelo ka losanganya lawɔ, wakatatɛ tɔkɔmɔla. Womoto ɔmɔtshi l’opalanga akalawɔ oya leso ndo akate la dui dia wolo ate: “Lam’alanganyu, nyatshike watshu, pami kɛnɛ ekɔ ɔnaki ɔnangɛmi. Nyootshike atetemale la lɔkɛndɔ lande.” Ɔnɛ lakalɔmbɔlaka losanganya lɔsɔ akate  ate: “Nyatshike watshu.” Sho kombeya kɛnɛ kaki la womoto ɔsɔ lo wɔɔngɔ, nɛ dia nde komonga owotɔ aso. Takɛnyi dia Jehowa ambokadimola dɔmbɛlɔ diaso.

Lo 1981, takahomana nto l’anto akina wa lo tshunda dia Jeunes pionniers du Malawi. Vɔ wakɔshi akalo aso, etshumu, kartɔ y’abuku ndo mikanda wendana la otshimbedi. Takalawɔ ndo takatoyashɛ lo luudu laki ekumanyi kɛmɔtshi ka l’etshumanelo. Mbala kɛsɔ nto, takalɔmbɛ Jehowa lo kɛnɛ kendana l’okakatanu ɔsɔ. Takayakiyanya efula lo kɛnɛ kendana la mikanda wakawatɔkɔsɔla. Etena kakatofola waa Jeunes pionniers mikanda ɛsɔ, wakɛnyi ndo mikanda wakawantomɛ oma le anangɛso wa lo Malawi w’otondo. Dui sɔ diakawasha wɔma nɛ dia wakafɔnya ɔnɛ dimi lekɔ ɔnɛnɛ ɔmɔtshi wa lɛɛta. Diakɔ diele aha la ntshimbatshimba, wakayoshaka dikumanyi dia l’etshumanelo ka lo ngelo kakɔ diangɔ tshɛ diakawatɔkɔsɔla.

Lushi lɔmɔtshi, takatatehɔka ɔkɛdi ɔmɔtshi wa woke lo masuwa. Kanga masuwa akikɔ owandji wa pɔlitikɛ wa lo ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ, diakɔ diele nde akɔshi yɛdikɔ ya menda waa kartɛ y’ase pɔlitikɛ le anto tshɛ wakikɔ lo masuwa. Etena kakandayasukanaka laleso, nde akashola ose wovi lele ewandji wa lɛɛta wakatawoyangaka dia monda. Dui sɔ diakela lofunge la mamba ndo wakatshike menda kartɛ ya pɔlitikɛ. Etena kɛsɔ nto, takɛnyi ekimanyielo ka la ngandji kaki Jehowa.

Lo Ngɔndɔ ka hende 1984, lakatatshɔka otsha lo biro ka filialɛ ka Zambie dia tokimɔ alapɔlɔ. Pulushi kɛmɔtshi akamemadia ndo akatatɛ nsɛngɔla tapa diami. Nde akatane ekanda walembetshiya Bible, ko akatshu lami lo biro w’apulushi ndo wakatatɛ kɔmɔlami. Oma laasɔ, nde akakeleka ɛkɔdi ndo akambidje lo lokanu kaamɛ l’ase wevi.

La wedi a pindju, owandji w’apulushi akatondja ko akatondjihaka lo luudu lokina, ndo lɛkɔ nde akatɔnɔmba dia dimi nsinya mukanda wakataka ɔnɛ: “Dimi Trophim Nsomba, laya bu Ɔmɛnyi wa Jehowa l’oyango wa vɔ kimɔmi.” Lakokadimola dimi nte: “Lekɔ suke aha tsho dia vɔ kelekami koko dia dimi mvɔ. Dimi lekɔ paka Ɔmɛnyi wa Jehowa.” Lakatone nsinya mukanda ɔsɔ. Dui sɔ diakomadia owandji w’apulushi ndo nde akahomɛ lonya la wolo laa mɛsa ko pulushi kɛmɔtshi kaki lo luudu lokina akalawɔ dia ndjenda kɛnɛ kambotomba. Owandji ɔsɔ akatɛ pulushi kɛsɔ ate: “Pami kɛnɛ ekɔ lo ntona nsinya mukanda wɛnya dia nde aya bu Ɔmɛnyi wa Jehowa. Laasɔ, nyotshike asinya ɔnɛ nde ekɔ Ɔmɛnyi wa Jehowa ndo tayowotoma la Lilongwe dia nde todihama.” L’etena kɛsɔ tshɛ, wadɛmi la ngandji akayakiyanyaka dia mbeya kɛnɛ kakakomɛ. L’ɔkɔngɔ wa nshi nyɛi, anangɛso amɔtshi wakayowotɛka lɛnɛ akimi.

Apulushi wa la Lilongwe wakasalɛka akambo la kɛtshi. Owandji w’apulushi wa lɛkɔ akambutɛ ate: “Ɔsa dɔnga dia mma di’eponga, nɛ dia wɛ akandama l’ɔtɛ w’Ɔtɛkɛta waki Nzambi. Anto akina anɛ wekɔ wevi.” Nde akatome lo lokanu la la Kachere, lɛkɔ lakatodihamaka ngɔndɔ tshanu y’etondo.

 Kapita ka lokanu lɔsɔ akikɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wakamatshu lɛkɔ, nde akalangaka dimi monga ‘pastɛrɛ’ k’ase lokanu. Nde akanya ‘pastɛrɛ’ kaki la wɔ ntondo lo mbotɛ ɔnɛ: “Handjolanga wɛ mbetsha Ɔtɛkɛta waki Nzambi nto lanɛ, nɛ dia wɛ akandama lo lokanu l’ɔtɛ wakayave diangɔ di’oma l’ɔtɛmwɛlɔ anyu.” Diakɔ diele, lakakondja ɔkɛndɛ wa mbetshaka Bible lomingu tshɛ lo losanganya lakasalemaka lo waahɔ w’ase lokanu.

L’ɔkɔngɔ diko akambo wakayofukutanaka. Ewandji w’ase lokanu wakayomimbolaka dia mbeya Ɛmɛnyi wa Jehowa engana wele la Malawi. Lam’ele vɔ kɔngɛnangɛna kɛnɛ kakamawatɛ, vɔ wakakɔmɔla polo ndo lam’akamakɔ la shɔkɛ. Lushi lokina, vɔ wakalange mbeya lɛnɛ atanema Mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo. Lakawatɛ nte “nyamomimbola dimbola dia wɔdu ndo layanga nyokadimola.” Apulushi wakonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wakahɛtsha ehomɔ kasangola awui dia vɔ mbɔsa kɛnɛ kakamahombe mbatɛ. Lakawatɛ nte Mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo tanemaka lo Bible. Vɔ wakaambe efula ndo wakamimbola ɔnɛ “lo Bible dihole diakɔna?”

Lakaakadimola nte “lo Isaya 43:12.” Vɔ wakatatɛ nyanga divɛsa sɔ ndo wakadiadia la yambalo tshɛ ɔnɛ: “‘Nyu nyeli emenyi ami, mbata [Jehowa], dimi keli [Nzambi].’” Vɔ wakadia divɛsa sɔ mbala shato y’etondo. Ko wakamimbola ɔnɛ: “Lo woho akɔna wakoka Mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo tanema lo Bible koko aha lo Amɛrikɛ?” Lakaakadimola ɔnɛ: “Ndo Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’Amɛrikɛ wekɔ lo mɛna divɛsa nɛ diawaɛnya lɛnɛ atanema Mbalasa kawɔ kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo.” Lam’ele dimi kombatɛ kɛnɛ kakiwɔ l’ohomba, wakatɔlɛ lo lokanu la la Dzaleka, lo nɔrdɛ ka Lilongwe.

Lo Ngɔndɔ k’esambele 1984, lakatohomanaka la Ɛmɛnyi wa Jehowa 81 lokanu la la Dzaleka. Lɛkɔ ase lokanu 300 wakatshumanyema kaamɛ, wakalalaka l’odihe dihɛka lo dihɛka. Yema yema, takaatɔna lo elui wa totshitshɛ dia sɛdingolaka lushi tshɛ divɛsa dimɔtshi diakashaka ɔnangɛso ɔmɔtshi. Dui sɔ diakatokeketshaka efula.

Oma laasɔ, owandji w’ase lokanu akayotokakitolaka l’ase lokanu akina. Olami wa lokanu akatotɛ lo woshɛshɛ ate: “Ewandji wa wodja hawonyohetsha. Tekɔ lo nyotshika lo lokanu l’ɔtɛ w’awui ahende anɛ: Ewandji wekɔ la wɔma ɔnɛ waa Jeunes pionniers wayoyonyodiaka l’ɔtɛ wasambishanyu akambo wendana la ta diayaye ndo nto vɔ wekɔ la wɔma ɔnɛ asɔlayi awɔ wayoshishɔ lo ta sɔ.”

Lo Ngɔndɔ ka dikumi 1984, sho tshɛ takalomboshama. Wakatɔsɛkɛ onto tshɛ ɛnɔnyi ehende wa lokanu. Oko wakidiɔ ntondo, takadjama lo lokanu kaamɛ l’anto waha bu Ɛmɛnyi wa Jehowa. Koko owandji akasha diewoyelo le anto tshɛ ɔnɛ: “Ɛmɛnyi wa Jehowa hawɔnɔ mfɔka. Ɔnkɔnɛ, nyu alami wa lokanu tanyowaɛnyake paa la mbalɔmba mfɔka ndo tanyatomake dia tonyɔsɛ dja ya nnɔ mfɔka. Vɔ wekɔ ekambi waki Nzambi. Ɛmɛnyi wa  Jehowa pombaka ndɛka mbala hiende lo lushi, nɛ dia vɔ wekɔ lanɛ lo lokanu aha nɛ dia wakasale munga kɛmɔtshi koko l’ɔtɛ wewɔ la mbetawɔ lo Bible.”

Takakondja wahɔ lo toho efula oma lo lɔkɛwɔ laso la dimɛna. L’otsho kana la mvula, ase lokanu takawahombaka ntomba kaanga dihole. Koko sho takikɔ la lotshungɔ la ntomba wonya tshɛ wakatalangaka. Vɔ wakeyaka dia sho hatotolawɔ. Lushi lɔmɔtshi etena kakatakambaka olimu dihole dimɔtshi, olami wa lokanu akandama la hemɔ ko takawɛmbɛ oya lo lokanu dia vɔ ndjowosakɛ. Ewandji wa lokanu wakeyaka dia sho tekɔ anto wakawakokaka mbɛkɛ etema. Ɔnkɔnɛ, lam’ele taki la lɔkɛwɔ la dimɛna, takatshɔkwama lo mɛna woho wakatombɔma lokombo laki Jehowa oma l’enyɔ wa wanɛ wakatonde.—1 Pet. 2:12. *

Lo Ngɔndɔ ka tanu 11, 1985 lakatondjama oma lo lokanu la la Dzaleka. Laki la ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia nyomonga kaamɛ la nkumbo kami. Tekɔ lo mbisha Jehowa losaka lo woho wakandatokimanyiya dia nama olowanyi aso lo tena dia wolo sɔ. Lo kɛnɛ kendana la etena kɛsɔ, takayaoke oko ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ lakafunde ate: “Analengo le, sho nangaka dia nyu mbeya awui wendana la asui wakatasowe . . . Sho komonga la eshikikelo dia tayohandɔ kana bu. Lo mɛtɛ, sho takɔsaka dia wakatofundɛ nyɔi. Dikambo sɔ diakasalema dia sho ndjaɛkɛ le Nzambi ɔnɛ lolola wanɛ wakavu, koko aha le so shoamɛ. Nde akatohandja oma lo waale ɔsɔ wa nyɔi.”—2 Kɔr. 1:8-10.

Lo tena dimɔtshi akɛnamaka oko hatotoka. Koko takatetemala nɔmba Jehowa dia nde tosha dihonga ndo lomba dia sho ntetemala monga la yimba y’okitshakitsha l’oyango wa ntetemala tombola lokombo lande la woke.

Jehowa akatɔtshɔkɔla l’olimu ande, oyadi lo tena di’ɔlɔlɔ kana lo tena dia paa. Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ la ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna biro ka filialɛ kakashile la mbikama la Lilongwe l’ɔnɔnyi wa 2000, ndo wokelo wa Mbalasa ya Diolelo y’eyoyo ndekana 1000 lo Malawi w’otondo. Ɛtshɔkɔ w’oma le Jehowa ɛsɔ wekɔ tshondo y’ɔngɔnyi wa lo nyuma le so dimi la Lidasi ndo ɔsɔ ekɔ oko dɔ. *