1. Ngande wɔsa anto wa l’andja ɔnɛ lɔkɛwɔ la pudipudi?

LƆKƐWƆ la pudipudi bu dionga dialanga anto efula. Dui sɔ diekɔ mɛtɛ djekoleko lo nshi yaso nyɛ. Ɛnyɛlɔ lo wedja efula, anto mbɔsaka dieyanelo dia lam’asa pami la pami kana womoto la womoto ndo dia l’andja wa diwala oko dui dia dimɛna. Ndo nto, waa filmɛ, abuku, esambo ndo piblisite yambololanɛ l’awui wa mindo wa dieyanelo. (Osam. 12:8) Awui wa mindo wambokokanɛ woho wele anto koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde mɛtɛ onto kokaka monga la lɔkɛwɔ la pudipudi?’ Sho kadimolaka l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ: Eelo l’ekimanyielo ka Jehowa, Akristo wa mɛtɛ kokaka monga la lɔkɛwɔ la pudipudi.—Adia 1 Tɛsalɔnika 4:3-5.

2, 3. a) Lande na kahombaso ntona nsaki ya kɔlɔ? b) Kakɔna kayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ?

² Ntondotondo, teye ɔnɛ dia monga la lɔkɛwɔ la pudipudi, sho pombaka ntona nsaki y’awui wa mindo. Oko wakoka ɔbɔ wele lo yɔdi nkotola lose, mbediɔ ndo lo dikambo dia tokanyi ndo nsaki y’awui wa mindo, naka hatoyinyisha esadi eto, kete yɔ koka ntatɛ nkotola ndo minda Okristo. Yɔ koka nkotola alemba aso wele keema kokele ndo tokonya dia nsala awui wa mindo. L’edjedja ka wonya, shɛngiya ya pɛkato koka mfula polo ndo nsaki kakɔ ka kɔlɔ  ntshɔ diemi. L’etena kɛsɔ, kaanga okambi wa Jehowa koka monga suke dia nsala akambo lo ndjela nsaki kande naka diaaso diambɛnama. Eelo, “nsaki . . . mbotaka pɛkato.”—Adia Jakɔba 1:14, 15.

³ Nsaki ka kɔlɔ kayala oyadi lo tshanda mɔtshi, koka mpama ko nkonya onto dia nsala pɛkato ka woke. Koko, ekɔ dui di’ekeketshelo dia mbeya ɔnɛ naka sho nsala diaha nsaki ya mindo mbika edio, kete hatotonga la lɔkɛwɔ l’awui wa mindo ndo diɛnɛ l’etombelo w’oma lɔkɔ. (Ngal. 5:16) Tayanga nsɛdingola toho tosato tayotokimanyiya dia ndɔshana la nsaki ya kɔlɔ: 1) diɔtɔnganelo dia lam’asaso la Jehowa, 2) alako w’oma l’Ɔtɛkɛta ande, ndo 3) ekimanyielo k’oma le asekaso Akristo wambotshunda.

4. Kakɔna kalɔmbama wanɛ walanga ndjasukanya la Jehowa?

⁴ Bible ndakaka anto tshɛ walanga ‘ndjasukanya la Nzambi’ ɔnɛ: “Nyɛdia anya anyu, ndo . . . nyɛdia etema anyu.” (Jak. 4:8) Naka sho mbɔsa diɔtɔnganelo diasaso la Jehowa la nɛmɔ di’efula, kete tayosala la wolo dia mbɔngɛnyangɛnya lo akambo tshɛ wa lo lɔsɛnɔ laso, mbidja ndo tokanyi taso. Sho kombolaka monga la “utema a pudipudi,” lo mbidja timba taso lo awui wele pudipudi, wele ɔlɔlɔ ndo akambo tshɛ wakoka mandɔma. (Osam. 24:3, 4; 51:6; Flpɛ. 4:8) Diɛsɛ ko, Jehowa mbeyaka dia tekɔ anto wele keema kokele ndo ɔnɛ sho koka ndjotatɛ monga la tokanyi t’awui wa mindo lo tena dimɔtshi. Koko di’aha sho nyangiya Jehowa, sho pombaka nsala kɛnɛ tshɛ kahombama dia tinya kam’ayatɔ. (Etat. 6:5, 6) Kanaka yimba lo dui sɔ, tokimanyiyaka dia nsala la wolo dia nama tokanyi taso pudipudi.

5, 6. Ngande wakoka dɔmbɛlɔ tokimanyiya dia ndɔshana la nsaki ya kɔlɔ?

⁵ Yoho mɔtshi y’ohomba yakokaso mɛnya dia tekɔ lo ndjaɛkɛ tshɛ le Jehowa ele, mbɔlɔmbaka mbala la mbala dia nde tokimanyiya dia ndɔshana la tokanyi ta kɔlɔ. Etena kayasukanyaso la Jehowa lo dɔmbɛlɔ, nde ndjasukanyaka la so. Nde toshaka nyuma kande k’ekila dia sho ntetemala monga la lɔkɛwɔ la pudipudi ndo nshika tanga la ntondo k’awui wa mindo. Lo alɔmbɛlɔ wasalaso, sho kokaka mbutɛka Nzambi dia sho nangaka monga la tokanyi t’amɛna t’ɔngɛnyangɛnya. (Osam. 19:14) Onde sho mbɔlɔmbaka l’okitshakitsha tshɛ dia nde tɔsɛdingola l’oyango wa sho mbeya “dikambu dia kolo,” nsaki kana tokanyi ta kɔlɔ tshɛ takoka tokonya dia nsala pɛkato? (Osam. 139:23, 24) Onde sho mbɔsɛngasɛngaka mbala la mbala dia nde tokimanyiya dia sho nama olowanyi aso etena kahomanaso l’ohemba?—Mat. 6:13.

⁶ Woho wakatodiama kana dionga diaki la so ntondo koka ndjotokonya dia nkombola nsala akambo wahetawɔ Jehowa. Oyadi ngasɔ mbediɔ, Jehowa koka tokimanyiya dia nsala etshikitanu dia sho ntetemala mbokambɛ lo yoho yetawɔma. Nkumekanga Davidɛ akeyaka dui sɔ. L’ɔkɔngɔ wa nde nsala loseka la Batɛ-Shɛba, Davidɛ akasɛngasɛnga Jehowa ate: ‘Otonge otema wa pudipudi l’etei kami, ndo odje l’etei kami yimba y’oyoyo ndo yamboshikimala.’ (Osam. 51:10, 12) Lɔkɛwɔ la kɔlɔ koka monga la shɛngiya y’efula lo alemba aso, koko Jehowa koka tokimanyiya dia monga la nsaki ka mbookitanyiya. Kaanga naka taki la nsaki y’awui wa mindo ntondo ndo tekɔ lo ndɔshana la yɔ, Jehowa koka tɔlɔmbɔla dia nkitanyiya wadjango ande ndo nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ la wɔ. Nde koka mbekɛ lonya diaha dikambo tshɛ dia kɔlɔ tahemɛ.—Osam. 119:133.

7. Ngande wakoka Ɔtɛkɛta wa Nzambi tokimanyiya dia ndjakokɛ oma lo tokanyi t’awui wa mindo?

⁷ Jehowa koka nkadimola alɔmbɛlɔ aso lo  tshimbo y’Ɔtɛkɛta ande, Bible. Lomba lele l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi lekɔ “ntondotondo pudipudi.” (Jak. 3:17) Mbadiaka Bible lushi la lushi ndo kanaka yimba la kɛnɛ kadiaso, koka tokimanyiya dia namaka timba taso pudipudi. (Osam. 19:7, 11; 119:9, 11) Laadiko dia laasɔ, Bible kekɔ la bɛnyɛlɔ ndo l’alako wa shikaa wakoka tokimanyiya di’aha nɛndjama la tokanyi ta kɔlɔ.

8, 9. a) Kakɔna kakakonya ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi dia nsala awui wa mindo la womoto ɔmɔtshi? b) Ɛnyɛlɔ k’ɔhɛmwɛlɔ kele lo Tukedi tshapita 7 mendanaka l’akambo akɔna wa nshi nyɛ?

⁸ Tukedi 5:8, mbutaka ɔnɛ: “Anganya mbuka kaye etali uma le [womoto kanga loseka]. Tusukanaki la suku dia luudu landi.” Waale woonga naka onto minya dako nɛ yimba mɛnyama lo Tukedi tshapita 7, lɛnɛ atawɔ dikambo di’ɔlɔngɔlɔngɔ wakatshu teteta suke la luudu la womoto kanga loseka. Wonya akadje. Etena kakinde laa asanga wa mboka, womoto lakalɔtɛ ahɔndɔ wa kanga loseka akasukana la nde. Womoto akɔ akawokumbatɛ ndo akawosha bizɛ. Ɛtɛkɛta ande wa mpɛ wakonyiya nsaki y’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ woho wakinde kokoka mbikikɛ nto. Vɔ wakasale awui wa mindo wa dieyanelo. Mɛnamaka di’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ kokongɛ dia nsala awui wa mindo asɔ. Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ aki atahokɔ akambo ndo komonga l’ekanelo k’ɔlɔlɔ. Oyadi ngasɔ mbakidiɔ, nde akayodiɛnɛ l’etombelo wa kɔlɔ w’oma lo etsha ande. Dui dia lomba diotondosala ko, mangana etale la womoto ɔsɔ.—Tuk. 7:6-27.

 ⁹ L’ɛnyɛlɔ k’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ, sho koka ndjɛnya dia taya bu l’ekanelo k’ɔlɔlɔ lo tena dimɔtshi, naka sho ndjadja l’awui wa waale wakoka memula nsaki ya kɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, l’otsho tɔshɛnɛ ta televiziɔ komaka polo lo mɛnya awui wa mindo lo dikongelo diawɔ. Kayotota naka lo tena dimɔtshi teenda tɔshɛnɛ ta ngasɔ? Kana mbeyaka monga waale efula naka totɔtɔka lɛnɛ tshɛ atɔlɔmbawɔ l’Ɛtɛrnɛtɛ aha la mbeya lɛnɛ akoka tokonya dui sɔ ndo lo sitɛ mɔtshi yatɔlɔmbawɔ dia mendaka esato wɛnyawɔ anto etakataka kana yatɔlɔmbawɔ dia nsukɛ awui wa dieyanelo. Lo tena dia ngasɔ, onde sho tonaka dui tshɛ diakoka memula nsaki ya kɔlɔ ndo ndanya oyango aso wa monga la lɔkɛwɔ la pudipudi?

10. Lande na kele nkɛnya l’onto lele bu pami kana womoto oko sho lo demba ekɔ waale efula? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

¹⁰ Yoho kina yatokimanyiya Bible ele, lo tosha alako wɛnya woho wahombaso salɛ onto lele bu pami kana womoto oko sho akambo. (Adia 1 Timɔte 5:2.) Alako asɔ mɛnyaka hwe diaha nkɛnya l’onto lele bu pami kana womoto oko sho lo demba. Anto efula fɔnyaka ɔnɛ ndɔta ahɔndɔ watshika tenyi dia demba l’andja, nsala tɔjɛstɛ, ndo nɛngiyɛ onto washo lo yoho ya mɛnyanya ngandji bu kɔlɔ, nɛ dia nsala awui asɔ halembetshiya nkimɛ onto lo demba. Koko nkɛnya l’onto lele bu pami kana womoto oko sho lo demba, kana mbetawɔ di’onto nkɛnya la so, koka nomialomia tokanyi ta kɔlɔ takoka ndjotokonya dia nsala awui wa mindo wa dieyanelo. Awui wa ngasɔ wambosalemaka ndo vɔ koka salema.

11. Naa ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakatotshikɛ Yɔsɛfu?

¹¹ Yɔsɛfu, akasale akambo la lomba tshɛ lo dikambo sɔ. Etena kakayange wadi aki Pɔtifara nkumɛnde dia mbɔkɔsha, Yɔsɛfu akatone. Koko, womoto ɔsɔ kopekɔ. Lushi la lushi nde akɔɔlɔmbaka dia vɔ mbeyana. (Etat. 39:7, 8, 10) Lo ndjela nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui wa lo Bible, ekɔ oko wadi aki Pɔtifara akataka ɔnɛ: “‘Naka dimi la [Yɔsɛfu] ato monga lo dihole dimɔtshi,’ kete nde ayonanga.” Koko, Yɔsɛfu akɔshi yɛdikɔ y’aha nkeketsha kana mbetawɔ totshelo tande tɔsɔ. Nde akatone dia womoto akɔ nkɛnya la nde lo demba ndo nde kɔkɛnya la nde lo demba, di’aha nsaki ka kɔlɔ ndjonɛma l’otema ande. Etena kakayange womoto ɔsɔ dia vɔ mbeyana la wolo lo mbokimɛ lo dihɔndɔ, aha la ntshimbatshimba “Josefu akatshiki dihondo lu anya andi, akalawo l’andja.”—Etat. 39:12.

12. Kakɔna kɛnya dia kɛnɛ kendaso koka monga la shɛngiya l’otema aso?

¹² Bible tɔhɛmɔlaka nto lo kɛnɛ kendana la waale waya lo mbetawɔ dia washo aso minganyiya otema aso. Menda womoto edja koka memula kana mfudia nsaki y’awui wa mindo wa dieyanelo. Yeso akatɔhɛmɔla ɔnɛ: “Onto tshɛ latetemala menda womoto polo lo mbokombola, nde amboshila nsala la nde loseka l’otema.” (Mat. 5:28) Tohɔ kɛnɛ kakakomɛ nkumekanga Davidɛ. “Uma . . . ladiku di’ote a luudu, [Davidɛ akɛ]nyi umuntu omotshi oka ashi.” (2 Sam. 11:2) Nde kominya washo oma lɛkɔ ndo kɔtɔla tokanyi tande dihole dikina. Dui sɔ diakookonya dia nkɔmiya wadi a kana ɔsɔ ndo dia nsala loseka la nde.

13. Lande na kahombaso ‘mbidja sheke la washo aso,’ ndo ngande wakokaso nsala dui sɔ?

¹³ Dia ndɔshana la nsaki y’awui wa mindo, sho pombaka ‘mbidja sheke la washo aso’ oko wakasale Jɔbɔ kanga kɔlamelo. (Jobo 31:1, 7, 9) L’ɛnyɛlɔ ka Jɔbɔ sho pombaka mbɔsa yɛdikɔ ya wolo diaha washo aso mbekekɔ dia monɛ nsaki k’awui wa mindo le anto akina. Ndo naka tambɛna esato wɛnyawɔ anto wasala awui wa dieyanelo, lo ɔrdinatɛrɛ, lo akatshi wahanɛwɔ l’etadimbo, lo tojurnalɛ kana l’ahole akina, tonya washo mbala kakɔ ɔtɔi.

14. Kakɔna kahombaso nsala dia monga la lɔkɛwɔ la pudipudi?

¹⁴ Naka wɛ nkana yimba l’awui wambotɔsɛdingola,  kete wɛ ayɛna dia ekɔ ohomba ntetemala nsala la wolo dia ndɔshana la tokanyi t’awui wa mindo. Naka ekɔ ohomba dia nsala etshikitanu, kete nsala dui sɔ aha la ntshimbatshimba. Naka wɛ nkitanyiya alako w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi, kete vɔ koka kokimanyiya dia monga la lɔkɛwɔ la pudipudi ndo mbewɔ awui wa kɔlɔ.—Adia Jakɔba 1:21-25.

15. Naka tekɔ lo ndɔshana la nsaki ya kɔlɔ, lande na kele ekɔ ohomba nyanga ekimanyielo?

¹⁵ Naka tekɔ lo ndɔshana la nsaki ya kɔlɔ ya dieyanelo, kete asekaso Akristo wekɔ kiɔkɔ kina y’ekimanyielo kakokaso nkondja. Lo mɛtɛ, mbutɛ anto akina ekakatanu wa ngasɔ keema dui dia wɔdu. Koko naka sho monga la dihonga ko nsawola l’Akristo wambotshunda, kete nsaki ya kɔlɔ shɔ hayototahemɛ. (Tuk. 18:1; Hɛb. 3:12, 13) Mbutɛ Akristo wambotshunda lo nyuma wɛɔdu aso, koka tokimanyiya dia mbeya awui wakoka totakanya. Dui sɔ koka tokimanyiya dia nsala etshikitanu wahombama l’oyango wa ntshikala lo ngandji ka Jehowa.

16, 17. a) Ngande wakoka dikumanyi nkimanyiya anto walɔshana la nsaki ya kɔlɔ? Sha ɛnyɛlɔ. b) Lande na kele ekɔ ohomba dia wanɛ wenda esato wɛnyawɔ anto etakataka nyanga ekimanyielo aha la ntshimbatshimba?

¹⁶ Dikumanyi di’Akristo wekɔ suke djekoleko dia tokimanyiya. (Adia Jakɔba 5:13-15.) Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wa la Brésil akalɔshanaka la nsaki ya kɔlɔ l’edja k’ɛnɔnyi efula. Nde mbutaka ɔnɛ: “Lakeyaka ɔnɛ tokanyi tami kɔngɛnyangɛnyaka Jehowa, koko lakokaka sɔnyi dia mbutɛ anto akina woho wakamayaokaka.” Diɛsɛ ko, ekumanyi kɛmɔ ka l’etshumanelo akashihodia ɔnɛ nde ekɔ l’ohomba w’ekimanyielo, ko akawokeketsha dia nyanga ekimanyielo. Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ mbohɔka ɔnɛ: “Lakambe efula lo menda ngandji kakamboke dikumanyi ndo vɔ wakakimanyiya woho wakimi kɔfɔnyaka. Vɔ wakahokamɛ ekakatanu waki la mi l’ɔkɔmi tshɛ. Vɔ wakakambe la Bible dia shikikɛmi dia Jehowa mbokakami ngandji ndo wakalɔmbɛ kaamɛ la mi. Dui sɔ akakimanyiya dia mbetawɔ alako w’oma lo Bible wakawambisha esadi eto.” L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula ndo l’ɔkɔngɔ wa nde nsala ehamelo w’amɛna, nde akayota ɔnɛ: “Lamboshikikɛ dia ekɔ ohomba nyanga ekimanyielo lo dihole dia nyanga dia ndjaɛmbɛ wotsho.”

¹⁷ Ekɔ ohomba nyanga ekimanyielo, djekoleko naka wendelo w’esato wɛnyawɔ anto etakataka mbele lo kiɔkɔ ya nsaki y’awui wa mindo. Lo yɛdikɔ yaleka onto ntshimbatshimba dia nyanga ekimanyielo, mbataleke waale wa nsaki yande ya kɔlɔ ‘ntshɔ diemi ndo mbota pɛkato’ kayosalɛ anto akina kɔlɔ ndo nkonya dia lokombo la Jehowa tɛngama. Nsaki ka ngɛnyangɛnya Jehowa ndo ka tshikalaka lo etshumanelo k’Akristo akakonya ekambi ande efula dia mbetawɔ ekimanyielo koludi la ngandji.—Jak. 1:15; Osam. 141:5; Hɛb. 12:5, 6.

18. Kakɔna kamboyoyashikikɛ?

¹⁸ Oko watatetemala lɔkɛwɔ l’anto wa l’andja ɔnɛ waki Satana mfukutana, shi Jehowa koka monga la ofunu lo mɛna ekambi ande wakayakimɔ le nde wadja welo wa l’otema ɔtɔi dia nama tokanyi tawɔ pudipudi ndo wasukɛ atɔndɔ ande! Diakɔ diele, onto tshɛ la l’atei aso ayashikikɛ dia ntshikala suke la Jehowa ndo mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ katoshande lo tshimbo y’Ɔtɛkɛta ande ndo y’etshumanelo k’Akristo. Monga la lɔkɛwɔ la pudipudi mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ki ka lo yimba oma ko kakianɛ. (Osam. 119:5, 6) Lo nshi yayaye l’ɔkɔngɔ wa Satana ndo shɛngiya yande minyɛma, tayonga la diɛsɛ dia mongaka la lɔkɛwɔ la pudipudi l’andja wayɛdiama.