1-3. a) Lande kele tokanyi ndo ɔtɛkɛta wa Nzambi ndeka w’anto la fwa? b) Kakɔna kayoteka lo sawo nɛ?

 JEHOWA akalange dia nkahana lɔsɛnɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ la ditongami dikina, diakɔ diakandatonge andjelo ndo l’ɔkɔngɔ diko akayotonga anto. (Osambu 36:9; 1 Timɔte 1:11) Jehowa akatonge ntondo etongami kelɛ ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ate: “Dui.” (Joani 1:1; Ɛnyɛlɔ 3:14) Jehowa akasawolaka la etongami kakɔ, Yeso, ndo akɔkɛnɛmɔlɛ tokanyi ndo nsaki yande. (Joani 1:14, 17; Kɔlɔsayi 1:15) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ mbutaka di’andjelo nto sawolaka ndo wekɔ la ɔtɛkɛta wotshikitanyi etale efula l’ɔtɛkɛta w’anto.—1 Kɔrɛtɔ 13:1.

² Jehowa mbeyaka oseka dikambo tshɛ diendana la miliyara y’andjelo ndo y’anto wakandatonge. Nde ekɔ la dikoka dia mboka alɔmbɛlɔ wa miliyɔ y’anto l’etena kakɔ kaamɛ ndo nde mbokaka alɔmbɛlɔ awɔ oyadi l’ɔtɛkɛta akɔna watɛkɛtawɔ. Etena kende lo mpokamɛ alɔmbɛlɔ asɔ tshɛ, Jehowa nsawolaka nto ndo l’andjelo ndo nde mbalɔmbɔlaka. Dia nsala akambo asɔ tshɛ, tokanyi ta Jehowa ndo ɔtɛkɛta ande pombaka ndeka tokanyi ndo ɔtɛkɛta w’anto la fwa. (Adia Isaya 55:8, 9.) Ɔnkɔnɛ, etena katɛkɛtande l’anto,  nde nɛmbialɛmbiaka losango lande dia sho monga l’akoka wa liooka.

³ Lo sawo nɛ, tayeka woho wasawola Jehowa l’anto lo yoho yokɛma hwe. Tayɛna nto woho watshikitanyande yoho yande ya nsawola lo ndjela waaso.

4. a) Ɔtɛkɛta akɔna wakasawolaka Jehowa la Mɔsɛ, Samuele ndo Davidɛ? b) Awui akɔna wele lo Bible?

⁴ Etena kakandasawola l’onto la ntondo, Adama, l’ekambɔ k’Ɛdɛna, Jehowa akakambe ondo la yoho mɔtshi y’edjedja y’ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru. L’ɔkɔngɔ diko, Jehowa akayosawola l’apami wele oko Mɔsɛ, Samuele, ndo Davidɛ. Kaanga mbakawafunde ɛtɛkɛta awɔ hita wa lo Hɛbɛru ndo yoho yawɔ hita ya mfunda, lo mɛtɛ vɔ wakafundaka tokanyi ta Nzambi. Vɔ wakafunde ditelo diakaye mbala ɔtɔi oma le Jehowa ndo wakafunde nto awui wendana l’ɔkɔndɔ wa diɔtɔnganelo diasa Nzambi la wodja ande. Ɛnyɛlɔ, Bible mbutaka awui wendana la mbetawɔ ndo ngandji kawɔ otsha le Nzambi ndo tɔ mbutaka nto wandja ndo woho wakawashishaka kɔlamelo yawɔ. Akambo asɔ tshɛ wakafundama dikambo dia wahɔ aso.—Rɔmɔ 15:4.

5. Onde paka l’ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru oto mbakasawolaka Nzambi l’anto? Lembetshiya.

⁵ Jehowa kosawolaka l’anto tena tshɛ l’ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru. L’etena kakatshungɔma ase Isariyɛlɛ oma la Babilɔna, anto amɔtshi l’atei awɔ wakatɛkɛtaka Aramɛyɛ lo lɔsɛnɔ la wɔ la lushi la lushi. Ondo diakɔ diele, Danyɛlɛ, Jeremiya, ndo Ɛzɛra wakafunde tenyi dia Bible lo Aramɛyɛ.—Ezera 4:8; 7:12; Jeremiya 10:11; ndo Danyele 2:4.

6. Lande na kakakadimɔma Afundelo wa Hɛbɛru lo Grɛkɛ?

⁶ L’amakayɔlɛndjaka Alexandre le Grand etenyi ka woke k’andja, Koine, mbuta ate Grɛkɛ akayokoma ɔtɛkɛta wakalekaka tɛkɛtama lo wedja efula. Ase Juda efula wakayotatɛ ntɛkɛta Grɛkɛ ndo mbala mɔtshi Efundelo wa lo Hɛbɛru wakayokadimɔmaka lo Grɛkɛ. Ekadimwelo kakɔ mbelamɛka ɔnɛ Septante. Aki ekadimwelo ka ntondo ka Bible ndo tɔ kaki ɔtɔi ɔmɔtshi w’ekadimwelo wakaleke ohomba. Tomanyi mbetawɔka ɔnɛ Septante akashidiyama tshɛ lo tshɛ oma le akadimudi 72. a (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.) Akadimudi amɔtshi wakakadimola oma lo Afundelo wa lo Hɛbɛru tshɛkɛta lo tshɛkɛta etena kele akina kosala ngasɔ. Koko, ase Juda ndo Akristo wakatɛkɛtaka Grɛkɛ waketawɔ dia Septante aki Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

7. Ɔtɛkɛta akɔna wakakambe la Yeso dia mbetsha ambeki ande?

 ⁷ Etena kaki Yeso lanɛ la nkɛtɛ, ondo nde akatɛkɛtaka Hɛbɛru. (Joani 19:20; 20:16; Etsha 26:14) Ondo nto nde akakambe la ditelo dimɔtshi dia lo Aramɛyɛ diakatɛkɛtamaka nshi yakɔ. Koko nde akeyaka nto ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru w’edjedja wakatɛkɛtaka Mɔsɛ ndo aprɔfɛta wanɛ waki ɛtɛkɛta awɔ wakadiemaka lo toshinangɔnga lomingu tshɛ. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Etsha 15:21) Kaanga mbele Grɛkɛ ndo Latin akatɛkɛtamaka lo nshi ya Yeso, Bible hate dia kana Yeso akatɛkɛtaka ɛtɛkɛta ɛsɔ.

8, 9. Lande na kakatɛkɛtaka Akristo efula Grɛkɛ, ndo dui sɔ atetshadiɔ lo kɛnɛ kendana la Jehowa?

⁸ Ambeki wa ntondo wa Yeso wakatɛkɛtaka Hɛbɛru, koko l’ɔkɔngɔ wa nyɔi kande wakayɔtɛkɛta ɛtɛkɛta ekina. (Adia Etsha 6:1.) Oko wakahandjɔnɛ lokumu l’ɔlɔlɔ, Akristo efula wakatɛkɛtaka Grɛkɛ oleki Hɛbɛru. Nɛ dia Grɛkɛ mbaki ɔtɛkɛta wakatɛkɛtamaka le anto efula, abuku wa Mateo, Makɔ, Luka, ndo Joani wakakahanyema lo Grɛkɛ. b (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.) Ndo nto, mikanda w’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ndo abuku akina wa lo Bible wakafundama lo Grɛkɛ.

⁹ Ekɔ dui dia diambo dia mɛna dia etena kakashilaka afundji w’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ Afundelo wa lo Hɛbɛru, vɔ wakakambaka mbala efula la Septante. Lo etena kɛsɔ, eshilelo ɛsɔ wakatshikitanaka yema tshitshɛ la tɔtɛkɛta ta lo Hɛbɛru k’etatelo. Ɔnkɔnɛ, olimu w’akadimudi wele keema kokele amboyokoma etenyi kɛmɔtshi ka Bible keeso la tɔ ɛlɔ kɛnɛ. Kɛsɔ tetshaka dia Jehowa hɔshi di’ɔtɛkɛta ɔmɔtshi kana mbekelo kɛmɔtshi ndeka kina.—Adia Etsha 10:34.

10. Kakɔna kamboteka oma lo yoho ya nsawola Jehowa l’anto?

¹⁰ Tambeka ɔnɛ Jehowa tɛkɛtaka l’anto lo ndjela waaso. Nde halongamɛ dia sho ntɛkɛta ɔtɛkɛta ɔmɔtshi shikaa dia sho mbeeya kana mbeya eyango ande. (Adia Zekariya 8:23; Ɛnyɛlɔ 7:9, 10.) Takeki nto dia Jehowa akalɔmbɔla afundji wa Bible la nyuma k’ekila, koko nde akawasha lotshungɔ dia vɔ mfunda tokanyi tande la tɔtɛkɛta tawɔ hita.

11. Lande na kele yoho yatɛkɛta anto ɛtɛkɛta efula wotshikitanyi keema dikambo le Jehowa?

¹¹ Anto tɛkɛtaka ɛtɛkɛta efula wotshikitanyi, koko kɛsɔ keema dikambo le Jehowa. Ngande weyaso dui sɔ? Bible ekɔ paka la tɔtɛkɛta tɔmɔtshi takakambe la Yeso ta lo ɔtɛkɛta w’etatelo. (Mateo 27:46; Makɔ 5:41; 7:34; 14:36) Koko, Jehowa akayashikikɛ dia losango la Yeso fundama ndo kadimɔma lo Grɛkɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko l’ɛtɛkɛta ekina.  Ndo nto, lam’ele Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakasangɔma mbala efula oma le ase Juda ndo Akristo, losango la Nzambi lakalamema. Kɔpi shɔ yakayokadimɔma lo ɛtɛkɛta efula. Ɛnɔnyi oko 400 l’ɔkɔngɔ wa Kristo, John Chrysostome akate ate esambishelo ka Yeso kakakadimɔma otsha lo ɛtɛkɛta w’ase Asuriya, Edjibito, Inde, Pɛrɛsiya, Etiɔpiya, ndo w’anto wa lo wedja ekina efula.

12. Ngande wakalɔshama Bible?

¹² L’edja k’ɔkɔndɔ w’anto, Bible la wanɛ wakakikadimolaka ndo wakakikahanyaka wakalɔshama efula. Ɛnɔnyi oko 300 l’ɔkɔngɔ wa eotwelo ka Yeso, owandji w’ase Rɔmɔ Diocletian akadjanga dia kɔpi tshɛ ya Bible ndanyema. Ɛnɔnyi oko 1 200 l’ɔkɔngɔ, William Tyndale akayotatɛ nkadimola Bible otsha lo Angɛlɛ. Nde akate ate, naka Nzambi mbosha diaaso dia nde nsɛna yema edja kakoka, nde ayoyashikikɛ ɔnɛ ɔlɔngɔ wa pami wakamba dikambɔ ayoleka mbeyɛ ɔlɔmbɛdi Bible dimɛna. L’ɔtɛ w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ, Tyndale akalawɔ oma l’Angleterre otsha l’Europe dia tokadimola ndo totondja Bible kande. Kaanga mbele ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakahembe ntshumba waa kɔpi tshɛ yakawakoke ntana, ekadimwelo kaki Tyndale kakakahanyema le anto efula. Lɔkɔngɔ diko, Tyndale akahanema ndo akatshumbama l’otamba. Koko ekadimwelo kande kakake oma lo ɛlɔshamelo w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndo wakakambe la tɔ dia nɔngɔsɔla ekadimwelo ka Bible k’elamɛ King James Version.—Adia 2 Timɔte 2:9.

13. Kakɔna kakɛnya wekelo w’efundelo w’edjedja wa l’anya wa Bible?

¹³ Lo mɛtɛ mɛnamaka dia lo kɔpi mɔtshi y’edjedja ya Bible, tɔkɔmɔkɔmɔ ta totshitshɛ ndo l’etshikitanu ɛmɔtshi wekɔ. Koko, tomanyi ta Bible wakeke efundelo wa laanya nunu la nunu, tenyi di’efundelo wa l’anya ndo ekadimwelo w’edjedja wa Bible. Oma l’ɔkɔngɔ wa mbɛdika ekadimwelo ɛsɔ lam’asawɔ, vɔ wakatane ɔnɛ ekɔ paka avɛsa yema tshitshɛ mbele la etshikitanu ndo ɔsɔ ekɔ dikambo dia tshitshɛ. Koko losango la Bible kotshikitana. Wekelo wa ngasɔ ɛsɔ waketawoya ambeki wa Bible di’ɔnɛ kɛnɛ kele la wɔ ɛlɔ kɛnɛ ekɔ Ɔtɛkɛta wa Jehowa wakalɔmbwama la nyuma kande.—Isaya 40:8. c (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)

14. Lo yɛdikɔ ya ngande yatanema Bible ɛlɔ kɛnɛ?

 ¹⁴ Kaanga mbakalɔshama Bible efula, tɔ kakakadimɔma lo ɛtɛkɛta ndekana 2 800. Ɛlɔ kɛnɛ, ndooko dibuku diambokadimɔma oko Bible. Kaanga mbele anto keema la mbetawɔ le Nzambi, ɔkɔndɔ mɛnyaka dia Ɔtɛkɛta ande wekɔ lo tatetemala monga dibuku diamboleka kahanyema l’ahole efula. Kaanga mbele dikadimwelo dimɔtshi dia Bible keema wɔɔdu mbadia kana keema mɛtɛ efula, suke la diɔ tshɛ mbishaka losango la wɔɔdu l’elongamelo ka lɔsɛnɔ la pondjo.

15. a) Ngande wakatshikitana ekanda aso walembetshiya Bible ntatɛ oma lo 1919? b) Lande na kele ekanda aso walembetshiya Bible fundamaka ntondo lo Angɛlɛ?

¹⁵ Lo 1919, djui ya tshitshɛ y’ambeki wa Bible yakasɔnama oko “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ.” L’etena kɛsɔ, ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo akalekaka nsawola l’ekambi wa Nzambi l’Angɛlɛ. (Mateo 24:45) Ɛlɔ kɛnɛ, ekanda walembetshiya Bible, wekɔ lo ntomba l’ɛtɛkɛta ndekana 700. Oko Grɛkɛ ka lo nshi y’edjedja, Angɛlɛ ekɔ ɔtɛkɛta waleka tɛkɛtama nshi nyɛ l’awui w’ekanda ndo elakanyelo ndo mbeyamaka ahole efula. Ɔnkɔnɛ, ekanda aso wekɔ lo fundama ntondo lo Angɛlɛ ko l’ɔkɔngɔ diko ndjokadimɔma lo ɛtɛkɛta ekina.

16, 17. a) Ohomba akɔna waki l’ekambi wa Nzambi? b) Ngande wakakotshama ohomba akɔ? c) Nsaki kakɔna kaki l’ɔnangɛso Knorr?

¹⁶ Awui wa l’ekanda aso tshɛ ntomba oma lo Bible. Ntondo, ekambi wa Nzambi wakakambe la King James Version, kakashile la tshondo lo 1611. Koko, tɔtɛkɛta ta lɔkɔ taki t’edjedja ndo ta wolo mboka. Wakakambe la lokombo la Nzambi mbala ngana tsho, kaanga mbakakambe efundelo wa l’anya w’edjedja la lɔ mbala nunu la nunu. Ekadimwelo kakɔ kaki nto la dikɔmɔ ndo l’avɛsa w’okotsha waki kotanemaka lo efundelo wa l’anya w’edjedja. Dikadimwelo dikina dia Bible ya lo Angɛlɛ diekɔ la dikɔmɔ dia woho akɔ waamɛ.

¹⁷ Mɛnamaka hwe, di’ekambi wa Nzambi waki l’ohomba w’ekadimwelo k’oshika ndo ka wɔɔdu mboka. Ɔnkɔnɛ, Kɔmite k’okadimwelo wa Bible k’andja w’oyoyo kakakengama ndo anangɛso wa lo kɔmite kakɔ wakatondja Bible lo  tenyi tenyi ntatɛ oma lo 1950 polo 1960. Etenyi ka ntondo ka l’atei wa tenyi samalo kakatondjama lo Losanganya la woke lo Ngɔndɔ k’enanɛi 2, 1950. Lo losanganya la woke lɔsɔ ɔnangɛsɔ Knorr akate dia ekambi wa Nzambi waki l’ohomba wa ekadimwelo ka Bible k’oshika ka nshi nyɛ kakoka mbakimanyiya dia vɔ mbeka akambo wa mɛtɛ lo yoho yokɛma hwe. Vɔ waki l’ohomba w’ekadimwelo kaki wɔɔdu mbadia ndo mboka oko waki afundelo w’etatelo w’ambeki wa Kristo. Nsaki k’ɔnangɛso Knorr kaki ɔnɛ Ekadimwelo k’andja w’oyoyo kakoke nkimanyiya miliyɔ y’anto dia mbeya Jehowa.

18. Kakɔna kakakimanyiya okadimwelo wa Bible?

¹⁸ Otsha lo 1963, nsaki k’ɔnangɛso Knorr kakakotshama. Ekadimwelo k’andja w’oyoyo k’afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ kakadimɔma lo Néerlandais, Falase, Alemand, Italien, Portuguais, ndo lo Espagnole. Lo 1989, Olui-walɔmbɔla w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakakenge departɛma di’oyoyo lo Mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo dia nkimanyiya akadimudi wa Bible. Lɔkɔngɔ diko lo 2005, dikimɔ diakashama dia nkadimola Bible lo ɛtɛkɛta wele Tshoto y’Etangelo yamboshilaka ntatɛ nkadimɔma. Etombelo waki la dui sɔ ko, Ekadimwelo k’andja w’oyoyo kaya kakianɛ, la tshondo kana etenyi lo ɛtɛkɛta ndekana 130.

19. Naa dikambo di’ohomba diakatombe lo 2013, ndo kakɔna kayoteka lo sawo diayela?

¹⁹ Lam’ele tɔtɛkɛta ta lo Angɛlɛ takatshikitana ntatɛ oma k’etena kakatombe Ekadimwelo k’andja w’oyoyo ka ntondo, ɔnkɔnɛ akayonga ohomba wa kikadimola lo kiokanya l’ɛtɛkɛta watɛkɛtama nshi nyɛ. Lo wikɛndɛ wa Ngɔndɔ ka dikumi 5 ndo 6, 2013, ampokami oko 1 413 676 wa lo wedja 31 wakɔtɔ kana wakayele lo toshinga losanganya la l’ɔnɔnyi la 129 la Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Ose Olui-walɔmbɔla ɔmɔtshi akewoya otombelo wa Ekadimwelo k’andja w’oyoyo kambovuswama. Ampokami wakangɛnangɛna efula ndo amɔtshi wakalele lam’akawakondja kɔpi yawɔ hita k’ekadimwelo k’oyoyo kɛsɔ. Oko wakatadiaka atɛkɛtshi avɛsa oma lo Bible kambovuswama, akokɛma hwe le anto tshɛ dia Bible k’oyoyo kɛsɔ kaki wɔɔdu efula mbadia ndo mboka. Lo sawo diayela, tayeka akambo efula wendana la Bible kambovuswama kɛsɔ, ndo woho wetɔ lo nkadimɔma otsha lo ɛtɛkɛta ekina.