Onde anto wa lo nshi yakafundamaka Bible wakasɛnaka mɛtɛ edja efula?

JEANNE LOUISE CALMENT akavu lo Ngɔndɔ k’enanɛi 4, 1997 l’osomba ande wa lôtɔ wele lo sidɛ-ɛstɛ ka France. Nde aki l’ɛnɔnyi 122.

Ehamelo wambosalema laka aseka enganga ndo l’awui akina wambokimanyiya anto wa lo wedja wotshikitanyi dia vɔ nsɛna edja efula. Koko, anto angana ato mbakotsha kana mbalekanya ɛnɔnyi lokama. Kɛsɔ mbeyaka monga ɔkɔkɔ watshutshuya ase tita nsango tena dimɔtshi dia vɔ ntɛkɛta dia lolombe l’anto wa ngasɔ oko wakidiɔ lo dikambo dia Jeanne Louise Calment.

Bible mɛnyaka dia lo nshi yakete anto wakasɛnaka edja efula ndo amɔtshi wakasɛnaka suke l’ɛnɔnyi kinunu. Onde dui sɔ diekɔ mɛtɛ? Onde anto wakasɛnaka edja ngasɔ mɛtɛ lo nshi yakafundamaka Bible? Onde dikambo sɔ diekɔ ohomba le so ɛlɔ kɛnɛ?

Anto waki la lolombe

Dibuku dia lo Bible di’Etatelu tɛkɛtaka dia apami esambele wakasɛnɛ ndekana ɛnɔnyi 900 ndo vɔ tshɛ wakôtɔ la ntondo ka Mvula k’elola ka lo nshi ya Nɔa. Nkombo yawɔ yɔ nyɛ: Adama, Sɛta, Ɛnɔsha, Kenana, Jarɛda, Metusela ndo Nɔa. (Etatelu 5:5-27; 9:29) Mbeyaka monga ko anto efula haweye apami asɔ, koko vɔ tshɛ wakôtɔ lo nɔnga dikumi ya ntondo ya l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Metusela akaleke mbeyama nɛ dia nde akasɛnɛ edja efula ndeka asekande. Nde akasɛnɛ ɛnɔnyi 969.

Bible tɛkɛtaka nto di’anto akina 25 wakakotsha ɛnɔnyi woleki wasɛnaso ɛlɔ kɛnɛ. Amɔtshi l’atei awɔ wakasɛnɛ ɛnɔnyi 300, 400, 700 kana ndekana. (Etatelu 5:28-31; 11:10-25) Koko anto efula mbɔsaka dia kɛnɛ kata Bible ɔnɛ anto amɔtshi wakasɛnɛ edja efula bu mɛtɛ. Onde ngasɔ mbediɔ?

 Toshimu kana ɛkɔndɔ wa mɛtɛ?

Lo ndjela okanda ɔmɔtshi wakatondja tshunda dimɔtshi dia lo wodja w’Allemagne (Max Planck Institute for Demographic Research), anyangiyangi waketawɔ dia Jeanne Louise Calment lakatatɛkɛtshi la diko akasɛnɛ ɛnɔnyi 122 oma lo “ɛtɛkɛta wakoka sɛdingɔma” wakandatatshi. Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakendanaka la nde kana l’ewotɔ ande l’etena kakasalema awui amɔtshi. Oma lâsɔ, vɔ wakɛdika kɛnɛ kakandate la kɛnɛ kakataka ewandji wa ngelo, ase ɛtɛmwɛlɔ, tojurnalɛ ndo kɛnɛ kakataka anto k’anto lo dikambo diande. Lo mɛtɛ, kânga mbele vɔ kokoka nsɛdingola vuiwui tshɛ, tolembetelo tshɛ taki la wɔ takashikikɛka ɔnɛ nde akasɛnɛ lofulo l’ɛnɔnyi lɔsɔ.

Ko kayotota di’ɛkɔndɔ wele lo Bible? Onde vɔ wekɔ mɛtɛ? Eelo. Kânga mbele aha vuiwui tshɛ mbetawɔma oma le afundji w’abuku wa l’andja ɔnɛ, tolembetelo mɛnyaka dia kɛnɛ kata Bible l’awui w’ɛkɔndɔ, wa siansɛ ndo l’awui wendana la wadielo wa tena kekɔ mɛtɛ. * Kɛsɔ hahombe tâmbiya nɛ dia Bible tɔamɛ mbutaka ɔnɛ: “[Nzambi] atanemi la mete, kuyanga le untu tshe leli kanga kashi.” (Romo 3:4) Lam’ele Bible kekɔ dibuku ‘diakasambiyama oma le Nzambi,’ tɔ bu dibuku dia toshimu.—2 Timote 3:16.

Mɔsɛ, lakalɔmbwama oma le Jehowa Nzambi dia mfunda abuku atanu w’etatelo wa Bible, mbɔsamaka oko onto la lokumu ndo loleki nɛmiyama l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Ase Juda mbɔsaka oko ombetsha awɔ woleki woke. Waa Mizilma mbɔsaka oko ɔprɔfɛta awɔ woleki woke. Koko Akristo mbɔsaka oko ɔnɛ lakaye ndjɔlɔngɔswɛ Yeso Kristo mboka. Onde ayonga dui dia dimɛna dia sho mbuta dia hatɛkɛ otema lo efundelo w’onto la woke la ngasɔ?

Onde ɛnɔnyi wa lo nshi yakafundamaka Bible tshikitana l’ɛnɔnyi aso ɛnɛ?

Anto amɔtshi mbutaka dia ɛnɔnyi wa lo nshi yakafundamaka Bible waki tomondo ndo ɔnɛ ngɔndɔ mbaki oko ɔnɔnyi lo nshi shɔ. Koko ɔsɛdingwelo w’ɔkɔndɔ w’Etatelu mɛnyaka dia anto wa lo nshi shɔ wakâdiaka ɛnɔnyi woho wadiaso ɛlɔ kɛnɛ. Ɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ pende. Bible mbutaka dia Mvula k’elola kakatatɛ etena kaki Nɔa l’ɛnɔnyi 600 “lu lushi la dikumi l’esambeli lu ngondo ka hendi.” Oma lâsɔ, tɔ tetemalaka mbuta ɔnɛ ashi wakakombe nkɛtɛ nshi 150 ndo “lu lushi la dikumi l’esambeli ngondo k’esambeli, watu wakayemala l’atei w’ekungu w’Ararata.” (Etatelu 7:11, 24; 8:4) Ɔnkɔnɛ, mbokɛmaka dia ngɔndɔ tshanu (yakatatɛ mbadiema oma lo lushi la 17 la ngɔndɔ ka hende polo lushi la 17 la ngɔndɔ k’esambele l’ɔnɔnyi ɔsɔ) yekɔ la nshi 150. Lo mɛtɛ, ɛnɔnyi wa lo nshi shɔ waki la ngɔndɔ 12 yele la nshi 30.

Ɛsɔ tɔsɛdingolake ɛnyɛlɔ ka hende. Lo ndjela Etatelu 5:15-18, Mahalalɛlɛ akote ɔna pami etena kakinde l’ɛnɔnyi 65, akasɛnɛ ɛnɔnyi 830 ndo nde akavu ele l’ɛnɔnyi 895. Ɛnɔka y’okana ande nde lawɔ akote ɔna pami etena kakinde l’ɛnɔnyi 65. (Etatelu 5:21) Otondonga ɔnɔnyi waki mɛtɛ l’otale wa ngɔndɔ ɔtɔi, tshike apami ahende asɔ wakote ana etena kakiwɔ paka l’ɛnɔnyi etanu. Onde dui sɔ kokaka salema?

Ndo emindo wa lo nshi y’edjedja shikikɛka dikambo sɔ nɛ dia vɔ mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia anto wakasɛnaka edja efula. Lo kɛnɛ kendana la owandji wa nkumbo Abarahama, Bible mbutaka ɔnɛ nde akadjashi l’osomba wa Ura, ko l’ɔkɔngɔ diko nde akayodjasɛ l’osomba wa Harana ndo oma lâsɔ nde akayodjasɛ la Kanana, akalɔsha ndo akalɛndja Kɛdɔrɔlaɔmɛra nkumekanga k’ase Elama. (Etatelu 11:31; 12:5; 14:13-17) Emindo wa lo nshi y’edjedja wakashɔma mɛnyaka dia ahole ndo anto asɔ wakikɔ mɛtɛ. Ndo nto, emindo ɛsɔ wambokimanyiya dia nembetshiya awui wendana la wedja ndo la mbekelo y’anto watɛkɛtama lo Bible kâmɛ l’Abarahama. Lam’ele ɛtɛkɛta wata Bible lo dikambo di’Abarahama wekɔ mɛtɛ, onde sho kokaka mbuta dia nde kɔsɛna ɛnɔnyi 175?—Etatelu 25:7.

Ɔnkɔnɛ, ndoko ɔkɔkɔ wele la so wa ntona dia mbetawɔ kɛnɛ kata Bible ɔnɛ anto wakasɛnaka edja lo nshi y’edjedja. Koko, wɛ kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Lande na kele ekɔ  ohomba dimi mbeya dia kana anto asɔ wakasɛnaka edja ngasɔ kana bu?’

Wɛ koka nsɛna edja ndeka ndo woho wakanyiyayɛ

Woho wakasɛnaka anto asɔ edja ngasɔ la ntondo ka Mvula k’elola shikikɛka dia demba di’onto diekɔ l’akoka wa nsɛna edja efula. Siansɛ ka nshi nyɛ ambokimanyiya waa nomb’ewo dia vɔ ndeka mbeka demba di’onto ndo woho wakadiatongama, mbidja ndo dikoka dia diambo diele la tɔtshɔngu dia mbototɔ ndo ndjakɔnɔla. Vɔ ndjihiyaka ɔnɛ demba di’onto diekɔ la dikoka dia nsɛna pondjo pondjo. Tom Kirkwood, prɔfɛsɛrɛ ka lo kalasa y’adidi l’awui w’aseka enganga, mbutaka ɔnɛ: “Lotshundu lekɔ ehekesa ka dikambo koleki woke l’awui w’aseka enganga.”

Koko Jehowa Nzambi mbɔsaka lotshundu oko kiambokambo y’anyanya. Nde akatonge Adama onto la ntondo kokele ndo akasangoya dia nde sɛnaka pondjo pondjo. Lonyangu ko, Adama akayɔtɔmbɔkwɛ Nzambi. Etombelo wakonge la dikambo sɔ ele, nde akasale pɛkato ndo akakome onto lele kema kokele. Dui sɔ mbele l’edia k’olembetshiyelo wayanga waa nomb’ewo: “Okone uku akayi kolo la kete uma le untu otoi, la nyoi uma lu kolo; ku nyoi akadiangana le antu tshe ne dia antu tshe wakatshe kolo.” (Romo 5:12) Sho tataka hemɔ, tshundaka ndo mvɔka l’ɔtɛ wa pɛkato ndo eongelo kele kema kokele.

Koko sangwelo diaki Otungi aso wa ngandji dia tosha lɔsɛnɔ la pondjo diatatshikitana. Djembetelo ya mamba yele la so ele woho wakandakimɔ olambo wa tshungo w’Ɔnande Yeso Kristo wakatodiholɛ mboka ka eongelo ka kokele ndo ka lɔsɛnɔ la pondjo. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ne dia antu tshe watuvokaka uma le Adama, wuhu ako mbayuyala antu tshe la lumu uma le Kristu.” (1 Koreto 15:22) Anto wakasɛnaka la ntondo ka Mvula k’elola ndɔ wakatoleke nsukana la eongelo ka kokele ndo ɔsɔ mbele ɔkɔkɔ wakawasɛnaka edja efula toleka. Koko ɛlɔ kɛnɛ tamboleka nsukana la etena kayokotshama alaka waki Nzambi. Kem’edja, pɛkato, eongelo kele kema kokele ndo nyɔi honga nto.—Isaya 33:24; Tito 1:2.

Woho akɔna wakokayɛ nkondja lɔsɛnɔ lɔsɔ? Tɔsake dia alaka waki Nzambi asɔ wekɔ toshimu. Yeso akate ate: “One luka dui diami, letawo one lakantumi, ndi eko la lumu la pundju.” (Joani 5:24) Ɔnkɔnɛ, kondja ewo ka lo Bible ndo kamba la tɔ. Naka wɛ nsala ngasɔ, kete wɛ ayoyela ɛnyɛlɔ ka wanɛ wakate ɔpɔstɔlɔ Paulo dia vɔ “[ndjaombɛka] tshina di’ololo dia luudu l’etena kayuya, ne dia vo nkimela lumu la mete.” (1 Timote 6:19) Onga l’eshikikelo dia Nzambi kakɔ kâmɛ kakasha anto watɛkɛtama lo Bible dikoka dia vɔ nsɛna edja efula kokaka kosha lɔsɛnɔ la pondjo.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

[Tablo ka lo lɛkɛ 12]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

1000*

969* METUSELA

950* NƆA

930* ADAMA

900*

800*

700*

600*

500*

400*

300*

200*

100* ANTO WA LO NSHI NYƐ

*ƐNƆNYI