LO NGƆNDƆ ka nɛi 2006, tojurnalɛ ta l’andja w’otondo takafunde ɔkɔndɔ ɔmɔtshi wa diambo w’ɔnɛ djui mɔtshi ya waa nomb’ewo wayanga ntondja lo dikambo di’anto tshɛ asawo wendana la woshwelo w’oyoyo w’efundelo w’edjedja welamɛ ɔnɛ: Evanjiliɔ waki Judasɛ. Asawo asɔ mbutaka dia waa nomb’ewo fɔnyaka dia efundelo w’edjedja ɛsɔ wayotshikitanya tshɛ lo tshɛ tokanyi tele l’anto lo dikambo dia Judasɛ, ombeki wakafunge Yeso. Lo ndjela kɛnɛ katawɔ, Judasɛ aki ovwedi, ndo ɔpɔstɔlɔ wakalekaka mbeya Yeso, nde akakimɔ Yeso dia vɔ mbodiaka nɛ dia Yeso mbakɔlɔmbɛ dia nde nsala dui sɔ.

Onde efundelo ɛsɔ wekɔ mɛtɛ? Ko naka wekɔ mɛtɛ, onde vɔ wekɔ lo mbishola awui amɔtshi wa mɛtɛ wakashɛma lo dikambo diaki Judasɛ Isakariyɔtɛ, lo dikambo diaki Yeso Kristo kana Akristo wa lo ntambe ka ntondo? Onde vɔ kokaka monga la shɛngiya lo yoho yɔsaso Kristo la wetshelo ande?

Polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, woho wakashɔma Evanjiliɔ waki Judasɛ heyama shikaa. Hateye lende akashɔma evanjiliɔ ɔsɔ ndo oma le onto akɔna. Dui ɔtɔi dieyaso ele, onto ɔmɔtshi akatatɛ disondja yema l’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi 1970 kana suke l’ɔnɔnyi wa 1980. Mbeyaka monga ko evanjiliɔ ɔsɔ wakashɔma l’Edjibito lo 1978 lo diɔmbɔ dimɔtshi diambonyaka anto yimba, ondo l’etei ka wooko. Ɔsɔ aki dibuku dimɔtshi l’atei w’abuku anɛi wa lo kɔdɛksɛ (yoho mɔtshi y’abuku waki lo nshi y’edjedja) wakafundama lo copte (ɔtɛkɛta ɔmɔtshi wakatɛkɛtaka ase Edjibito w’edjedja).

Kɔdɛksɛ kɛsɔ kaki suke la ndana nɛ dia tɔ kakatshikala lo edja ka ntambe efula lo dihole dimɔtshi di’edungu dia l’Edjibito. Waa nomb’ewo ngana tsho mbakawɛnya kɔdɛksɛ shɔ lo tshena pe lo 1983; koko vɔ kokoka kisomba nɛ dia oshinga waki wolo efula. Kɔdɛksɛ kɛsɔ kakayolanaka nɛ dia wakakinya yimba l’edja k’ɛnɔnyi ndo tɔ komombama dimɛna. Lo 2000, omindji w’okanda wa womoto w’ose Suisse akayosomba kɔdɛksɛ kɛsɔ. L’ekomelo, nde akayoshaka djui mɔtshi ya waa nomb’ewo kɔdɛksɛ kɛsɔ. Ɔkɛndɛ awɔ aki wa kilɔngɔsɔla, nɛ dia tenyi diatɔ dimɔtshi diaki diambɔtɛngɛtɔ. Waa nomb’ewo shɔ wakahombe  nto nshikikɛ etena kakasalema kɔdɛksɛ kɛsɔ ndo wakahombe kikadimola ndo nembetshiya awui waki lɔkɔ.

Datɛ diakawafunde la carbon-14 shikikɛka dia kɔdɛksɛ kɛsɔ kakafundama oma lo ntambe ka sato kana ka nɛi T.D. Koko, waa nomb’ewo mbutaka dia efundelo wa lo ɔtɛkɛta wa copte wa Evanjiliɔ waki Judasɛ wakakadimɔma oma lo Grɛkɛ k’etatelo edja efula la ntondo. Ko etena kakɔna kakafundama Evanjiliɔ waki Judasɛ?

Mbala ka ntondo kadimolawɔ Evanjiliɔ waki Judasɛ ekɔ lo efundelo waki Irenée, ɔnɛ lakayataka ɔnɛ ofundji w’Okristo mbende oya l’ekomelo ka ntambe ka hende T.D. Lo dibuku Contre les hérésies, Irenée akafunde lo kɛnɛ kendana la olui ɔmɔtshi l’atei w’elui wele nde akatonaka wetshelo awɔ ate: “Vɔ mbutaka dia Judasɛ ofungi akayaekesanyia l’akambo anɛ, ndo paka ndamɛ oto mbakeyaka akambo wa mɛtɛ otshikitanyi l’akina tshɛ, lo ntondoya dia mbofunga. Oma le nde mbele, akambo tshɛ oyadi wa la nkɛtɛ kana wa l’olongo wakɔtɔ l’ohokosanu. Vɔ mbakatondja ɔkɔndɔ w’ehekesa ɔnɛ, wakawɔlɛ ɔnɛ: Evanjiliɔ waki Judasɛ.

Irénée akatone wetshelo w’Akristo wa kashi, wanɛ wakasɛmaka ɔnɛ wekɔ la ewo ka laande. Waa gnostiques wekɔ elui efula ndo olui la olui wekɔ l’akambo awɔ hita wetshawɔ.” Abuku watondjawɔ sukɛka wetshelo awɔ wakadiangana lo ntambe ka hende T.D.

Mbala efula, efundelo waki waa gnostiques mɛnyaka dia apɔstɔlɔ wa lokumu waki Yeso koshihodiaka losango lande, ndo ɔnɛ ekɔ wetshelo ɔmɔtshi wa sheke wele Yeso aketshaka paka amɔtshi ato wa l’atei awɔ wakandasɔnɔla. * Wetshelo ɛmɔtshi l’atei wa wetshelo wa kashi ɛsɔ mbetawɔka dia andja wɛnama ɔnɛ waki lokanu. Ɔnkɔnɛ, “nzambi otungi” wa Afundelo wa lo Hɛbɛru aki nzambi ka tshitshɛ, kotshikitanyi la waa nzambi nkina ya kokele. Vɔ mbetawɔka ɔnɛ onto lele la “ewo ka mɛtɛ” ayoshihodia “sheke” y’onto tshungɔ oma lo demba diande dia l’emunyi.

Evanjiliɔ waki Judasɛ ndja oma lo waetawɔ wa ngasɔ. Vɔ tatɛka l’ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ ɛnɛ: “Ɛtɛkɛta wa sheke wakasawola Yeso nde la Judasɛ Isakariɔtɛ l’edja ka nshi enanɛi, nshi shato la ntondo ka dambo di’Elekanelo.”

Onde kɔdɛksɛ kɛsɔ mbele efundelo wakafunde Irénée lo dikambo diawɔ, wele l’edja ka ntambe efula wakashishɔ? Marvin Meyer, ɔmɔtshi l’atei a waa nomb’ewo yakasɛdingola ndo yakakadimola kɔdɛksɛ kɛsɔ mbutaka ɔnɛ: “Elembetshiyelo wa lo tshena pe [waki Inérée] mbɔtɔnɛka dimɛna la efundelo ɛnɛ wa lo copte welamɛ ɔnɛ Evanjiliɔ waki Judasɛ.”

Lo Evanjiliɔ waki Judasɛ, Yeso akɔlɛ ambeki ande la lɔsɔkɔ tshɛ etena kakawɛnya dia vɔ bu la ewo. Koko, paka Judasɛ oto l’atei w’apɔstɔlɔ 12 mbakashihodiaka lonto la mɛtɛ laki Yeso. Ɔnkɔnɛ, Yeso akolembetshiya ndamɛ lo woshɛshɛ “toseke tendana la diolelo.”

Olui wa ntondo wa waa nomb’ewo wakakadimola Evanjiliɔ waki Judasɛ wakasɛngiyama la kɛnɛ kakate Irénée. L’ekadimwelo kawɔ, vɔ mɛnyaka dia Judasɛ akahomɔ lokolo l’ɔlɔ le Yeso, lo woho wele paka nde oto l’atei w’apɔstɔlɔ mbakakoke nshihodia toseke ndo “mbɔtɔ” lo “diolelo.” Kaanga mbele apɔstɔlɔ wayoyotana ɔhɛna waki Judasɛ, nde akahombe ndjokoma “nyuma ka dikumi l’asato” oleki apɔstɔlɔ akina tshɛ dikambo nde akakimanyiya Yeso dia nde pandɔ oma lo demba diande di’emunyi.

 Afundji wakatondja ekanda wakaleke diangana, ɛnyɛlɔ Bart Ehrman nde la Elaine Pagels, wanɛ waki nto waa nomb’ewo ya lokumu ya Lokristo la ntondo ndo waa gnostiques, wakatondja esadi eto ɛsɛdingwelo ndo kɔmatɛrɛ yawɔ vɔamɛ ya Evanjiliɔ waki Judasɛ wakafɔnaka efula la ekadimwelo kakasalema oma le waa nomb’ewo ya ntondo. Koko yema tshitshɛ oma laasɔ, waa nomb’ewo nkina ɛnyɛlɔ April DeConick nde la Birger Pearson, wakɛnya lonyangu laki la wɔ. Vɔ wakasɛmɛ ɔnɛ l’oyango wa mbewoya lo tita nsango, National Geographic Society akasasɛ dia ntondja dibuku diaki l’efundelo w’edjedja. Ndo nto, vɔ wakoke wɔma ɔnɛ otondjelo w’efundelo w’edjedja aki paka l’oyango wa nkotola yambalo y’ase tita nsango. April DeConick nde la Birger wakɛnya nto dia wanɛ wakatondja efundelo ɛsɔ kɔnɛmiya tshelo yakalɔmbamaka ya nyomovusola efundelo nto.

Kaanga mbakiwɔ kokamba kaamɛ, DeConick nde la Pearson mbutaka vɔ akɔ ahende dia tenyi dimɔtshi di’ohomba dia kɔdɛksɛ diakakadimɔma kɔlɔ oma le waa nomb’ewo ya ntondo. Lo ndjela yoho yakakadimola DeConick efundelo, Yeso akelɛ Judasɛ ate: “Ɔdiɛngɛ wa dikumi l’asato,” koko aha ɔnɛ “nyuma ka dikumi l’asato.” * Yeso akatɛ nto Judasɛ hwe dia nde hatodɛ lo “diolelo.” Koko lo dihole dia nde monga laadiko di’ambeki akina, Yeso akatɛ Judasɛ ate: “Wɛ mbayoleka ambeki akina nsala kɔlɔ. Nɛ dia onto lɔndɔtshisha, wɛ ayowolambola.” Lo kanyi yaki DeConick, afundji wa Evanjiliɔ waki Judasɛ wakafunde awui wa tɔɔla lo kɛnɛ kendana la apɔstɔlɔ tshɛ. L’ekomelo DeConick nde la Pearson wakayotaka dia lo ndjela Evanjiliɔ waki Judasɛ, Judasɛ keema ovwedi.

Oyadi vɔ wakɔshi Judasɛ ya lo evanjiliɔ ɔnɛ ovwedi kana oko ɔdiɛngɛ, ndooko nomb’ewo ɔtɔi kakasɛdingola efundelo ɛsɔ ko nde mbuta dia vɔ wekɔ mɛtɛ lo kɛnɛ kendana l’awui w’ɛkɔndɔ. Bart Ehrman mbutaka ate: “Ɔnɛ bu Evanjiliɔ wakafundama oma le Judasɛ, kana oma le onto ɔmɔtshi lakate dia nde mbele. . . . Ɔnɛ bu Evanjiliɔ wakafundama lo nshi yakasɛnaka Judasɛ oma le onto ɔmɔtshi lakaweyaka. . . . Ɔnkɔnɛ, ɔnɛ bu dibuku diakoka tewoya awui akina wendana la kɛnɛ kakete lo lɔsɛnɔ laki Yeso.”

Evanjiliɔ waki Judasɛ wekɔ efundelo waki waa gnostiques ya lo ntambe ka hende T.D., ndo vɔ wakafundama ntondo lo Grɛkɛ. Waa nomb’ewo hawoshikikɛ dia kana Evanjiliɔ waki Judasɛ fɔnaka la efundelo wakatɛkɛta Irénée dikambo diawɔ. Koko Evanjiliɔ waki Judasɛ mɛnyaka hwe dia aki etena kɛmɔtshi kele Akristo wa kashi wakɔtshiya wetshelo awɔ hita wakayokonyaka dia vɔ mbatɔna tolui tolui. Evanjiliɔ waki Judasɛ hawɛnya dia Bible kekɔ l’awui wa kashi, koko vɔ shikikɛka ɛhɛmwɛlɔ wa waa apɔstɔlɔ, ɛnyɛlɔ oko kɛnɛ kakafunde Pɔɔlɔ lo Etsha 20:29, 30 ɔnɛ: “Dimi mbeyaka dia l’ɔkɔngɔ ami, . . . anto wayotomba oma l’atei anyu nyamɛ ndo wayota akambo wele bu mɛtɛ dia nkonya ambeki dia vɔ mbayela.”