Lo diolelo dia Rɔmɔ, anto efula wakakomaka mfumbe naka wodja awɔ ambɔlɛndjama kana naka wambowanda la wolo. Anto asɔ wakasondjamaka ndo mɛnamaka dia vɔ kokalolaka lo ngelo yawɔ kana lo nkumbo yawɔ nto.

Mfumbe efula wakakambaka elimu l’afuku w’ayama polo ndo lo nyɔi, koko akina wakakambaka elimu wa wolo lo dikambɔ ndo la ngelo. Wakadjangɛka mfumbe dia ndɔta lowolo laki l’efundelo wɛnya difuto diayondokondja l’ɔkɔngɔ wa nde ndawɔ nkumɛnde ko nde amboyokalola le nde nto. Mbala efula wakamamaka dɛta F fugitivus (fugitif) l’elungi k’onto lakayangaka tena efula dia ndawɔ nkumɛnde.

Dibuku dia lo Bible dia Filɛmɔna mɛnyaka dia ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakaloya Ɔnɛsimo otsha le Filɛmɔna ka nkumɛnde lakandalawɔ. Kaanga mbaki Filɛmɔna la lotshungɔ la mbisha Ɔnɛsimo dilanya dia wolo, Pɔɔlɔ akalɔmbɛ Filɛmɔna ɔnɛ: “Longolande dimɛna” l’ɔtɛ wa ngandji ndo diɔtɔnganelo diele lam’asanyu.—Filɛmɔna 10, 11, 15-18.

Fenikiya keyama nshi nyɛ oko Lɛbanɔna, akeyamaka l’ɔtɛ wa kulɛrɛ ka engenge k’ase Tura oma lɛnɛ ɔsami lokombo l’osomba welamɛ Tura. Nkumekanga Sɔlɔmɔna ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja akadje “ahondo w’engingi” wakayosala pami kɛmɔtshi k’oma la Tura lo tɛmpɛlɔ kakandake.—2 Ekondo 2:13, 14.

Kulɛrɛ ka engenge k’ase Tura mbakaleke dimɛna efula lo nshi yakɔ, l’ɔtɛ w’olimu w’efula wakakambemaka dia ndjokitondja. Ntondotondo, amundji wa nse wakatshɔka lo ndjale ko tonda ehadi ndo dikɔlɔ * efula. Wakakambaka l’ehadi 12 000 kana ndekana dia nsala kulɛrɛ ka mbidja lo dihɔndɔ ɔtɔi. Oma laasɔ ko vɔ minya dikɔlɔ diakɔ di’oma lo ndjale mposo l’oyango wa vɔ ndjonya tokewo toota kulɛrɛ. Oma laasɔ nto, ko asadi wa kulɛrɛ mbasɔhanya la lɛhɔ ndo manɛ lo tshɛnɛkɔ lo yanyi nshi shato. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ ko vɔ ndjodja okama akɔ lo poke kele l’ofidi ndo mbidja ashi efula wa lo ndjale ko ntukutsha nshi efula.

Kaanga mbakeyamaka Fenikiya l’edja k’ɛnɔnyi nkama l’ɔtɛ w’okanda awɔ ndo wakawalɔmbɔlaka anto, Fenikiya akayoleka minyanyema l’ɔtɛ wa kulɛrɛ kawɔ k’ase Tura ndo l’ɔtɛ wa diewo diaki la wɔ dia kisala. Wakatane diangɔ diakawasalaka kulɛrɛ kɛsɔ l’omamu wa ndjale ka Mediteraneya ndo mangana yema lo ɛstɛ ka ­Cadix, l’Ɛspanyɛ.