Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

ASAWO WƆTƆNƐ L’ƆTƐ A DUI WA LO LOHOSO

Onde anto wayolanya nkɛtɛ woho wahatalɔngɔswamaki nto?

Onde anto wayolanya nkɛtɛ woho wahatalɔngɔswamaki nto?

“Lolonga lomotshi latetaka, lukina latuyakaka, ku kete yatutshikalaka pundju.”—NKUMEKANGA SƆLƆMƆNA LO NTAMBE 11 N.T.D. *

Le ofundji wa Bible wa lo nshi y’edjedja ɔsɔ, woho wele anto la lɔsɛnɔ la mondo ntshikitana etale la woho watshikala nkɛtɛ pondjo pondjo. Lo mɛtɛ, l’edja k’ɛnɔnyi nunu, nɔnga mɔtshi yakikɔ ndo yakete, koko nkɛtɛ yekɔ lo ntshikala ndo hayotshikitana lo dikoka diele layɔ dia nsukɛ diangɔ diele la lɔsɛnɔ polo ndo ɛlɔ kɛnɛ.

Anto amɔtshi mbutaka dia l’ɛnɔnyi wakayelana la Ta dia hende di’andja w’otondo, etshikitanu wa mamba wakasalema l’andja w’otondo. Lo ɛnɔnyi 70 eto kana ndekana, ehamelo wa diambo wakayala lo kɛnɛ kendana la dihomɔ dia wɛmbɛlɔ w’anto, dia nsawola l’anto wa l’ahole akina ndo l’awui akina wa tshulatshula. Ehamelo ɛsɔ wambela etshikitanu wahatasalemaka l’awui wa falanga. Anto efula wekɔ lo ngɛnangɛna la yoho ya lɔsɛnɔ yakiwɔ kofɔnyaka. L’etena kakɔ kaamɛ, lofulo l’anto wa la nkɛtɛ lambodɛ suke la mbala shato.

Koko, awui asɔ tshɛ hawosalema osalema salema. Kɛnɛ kasala anto ambolanya nkɛtɛ lo yɛdikɔ yele kem’edja etshikitanelo wa deko hawotɔkɛndakɛnda dimɛna nto dia sukɛ nsɛnɔ. Lo mɛtɛ, ambewi wa siansɛ amɔtshi mɛnaka dia l’ɛnɔnyi nkama ngana wetshi ɛnɛ, anto wakasale awui wambotshikitanya nkɛtɛ lo yoho ya diambo efula.

Bible akatatshi dia etena kɛmɔtshi kele anto ‘wayolanya nkɛtɛ.’ (Ɛnyɛlɔ 11:18) Anto amɔtshi wekɔ lo ndjambola dia kana tekɔ lo nsɛna l’etena kakɔ. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yayolanya anto nkɛtɛ? Onde nkɛtɛ kayolanyema woho wele tɔ hatokoka nɔngɔswama nto? Onde anto wayolanya nkɛtɛ woho wahatalɔngɔswamaki nto?

ONDE NKƐTƐ KAMBOLANYEMA WOHO WAHATALƆNGƆSWAMAKI?

Onde nkɛtɛ kekɔ lo talanyema woho wahatalɔngɔswamaki? Ambewi wa siansɛ amɔtshi fɔnyaka dia ekɔ wolo mbuta la ntondo etombelo wayonga la etshikitanu ɛsɔ. L’ɔtɛ wa dui sɔ, vɔ ndjakiyanyaka ɔnɛ sho koka nkoma lo “otshikitanu wa deko” wayokonya lo wodelo wa djungudungu y’okama a nkɛtɛ ndo dui sɔ koka monga l’etombelo wa kɔlɔ efula.

Ɛnyɛlɔ, tɔsɛdingole dikambo dia ekama wa weke wa loonge wele lo Antarctique lo owɛstɛ. Anto amɔtshi mbetawɔka ɔnɛ naka djungudungu ya lo nkɛtɛ ndo ya lo ndjale ntetemala mbidɛ, kete ekɔ etena kɛmɔtshi kele ndooko lakoka mbekɛ lonya lo ɔlɛlwɛlɔ wa loonge l’ekama lɔsɔ. Dui sɔ diekɔ ngasɔ nɛ dia loonge l’ekama kombɛka esase wa yanyi. Ko naka loonge l’ekama ntshikala yema tshitshɛ kana ndɛlɔ, kete ndjale kayonga lo waale. Ndjale kayoleka kɔmama esase wa yanyi, ndo dui sɔ diayokonya lo ɔlɛlwɛlɔ w’efula wa loonge l’ekama. Ndo dui sɔ kokaka la ntetemala ngasɔ oto. Etombelo wonga lo woho wɔtɔ ndjale elola oma lo ɔlɛlwɛlɔ wa loonge l’ekama koka monga waale le miliyɔ nkama y’anto.

AHOLE WODJASHISO WEKƆ LO TALEKE NDANYEMA

Ambewi wa siansɛ wambɛnyaka toho efula ta ndɔshana “l’ekakatanu wele la so” ɛlɔ kɛnɛ wendana l’anto wa l’andja w’otondo. Aya edja efula kele yoho mɔtshi yakatondjama yelɛwɔ ohamelo waviya, ekɔ lo nkeketsha anto dia ntɔla awui wendana la falanga ndo la lɔsɛnɔ l’anto otsha la ntondo. Naa etombelo wakonge la dui sɔ?

Lonyangu ko, anto wɔkɛnya la diangɔ diatondja nkɛtɛ lɔkɛnya, oko anto watshupa falanga lotshupa polo ndo lo vɔ ndjɔtɔ abasa ka mpo. Anto wekɔ lo ntetemala nkamba la diangɔ dia la nkɛtɛ lo yoho nyɛ yele wambodja ndo nkɛtɛ dibasa. Onde dui dimɔtshi koka salema? Ombewi ɔmɔtshi wendana l’ahole wadjasɛ anto akate ate: “Lo yoho mɔtshi, sho bu l’akoka wa mbeya woho wa nɔmbɔla okama aso wa nkɛtɛ.” Dui sɔ mbɔtɔnɛka l’ɛtɛkɛta wa lo Bible ɛnɛ: “Lam’atundokendakendaka [onto], ndi ndame heyi nombola ekulu andi.”Jeremiya 10:23.

Lo wedi okina, Bible toshikikɛka dia Nzambi lele Otungi hetawɔki pondjo di’anto ndanya nkɛtɛ ndo ahole wadjasɛwɔ tshɛ lo tshɛ. Osambu 115:16, totɛka ɔnɛ: ‘Nzambi akasha anto nkɛtɛ.’ Eelo, okama aso wa nkɛtɛ ekɔ “woshasha . . . w’ɔlɔlɔ” w’oma le Shɛso lele l’olongo. (Jakɔba 1:17) Onde sho nongamɛka dia woshasha w’oma le Nzambi ɔsɔ wayonga lo tshanda mɔtshi tsho ko nshila nɛmɔ? Ndooko. Mɛtɛ ka dui sɔ mɛnamaka lo woho wasangoyande dia sho nkita nkɛtɛ.

KƐNƐ KASANGOYA OTUNGI

Dibuku dia lo Bible dia Etatelu totɛka akambo efula wɛnya woho wakatonge Nzambi nkɛtɛ dimɛna. Ntondotondo, nkɛtɛ kaki “anyanya ndu atalongoswama. Andja tshe aki udjima utu.” Oyango wakatongama “ashi” ele djekoleko lo dikambo dia diangɔ diele la lɔsɛnɔ la nkɛtɛ. (Etatelu 1:2) Oma laasɔ, Nzambi akate ate: “Usasi ayali.” (Etatelu 1:3) Mɛnamaka dia esase wa wonya wakatatɛ nkɔmɔla lo loowa, ko wakatatɛ mɛnama la nkɛtɛ mbala ka ntondo. Oma laasɔ nto, nkɛtɛ y’ofumbo ndo ndjale yakɛnama. (Etatelu 1:9, 10) Oma laasɔ, ‘adiyo, tombatomba diatɔ elua ndo etamba watɔ elua’ wakatatɛ ntomba. (Etatelu 1:12) Diangɔ diele ohomba diakimanyiya ohamelo ndo otshikitanelo wa deko lo dikambo dia lɔsɛnɔ, ɛnyɛlɔ photosynthèse, diakayala. L’oyango akɔna wakasalema ɔlɔngɔswɛlɔ wa woke ɔsɔ?

Isaya, omvutshi wa lo nshi y’edjedja akate lo dikambo dia Nzambi ndo sangwelo diaki la nde lo ntonga nkɛtɛ ate: “[Ɔnɛ] lakatungi kete, ndu lakayitshi (ndi kakayishikike; ndi kuyitunga utungatunga, keli akayitungi dia antu mbidjase loko!)” (Isaya 45:18) Mbokɛmaka hwe dia, sangwelo diaki la Nzambi lo dikambo dia nkɛtɛ ele dia anto mbidjasɛka lɔkɔ pondjo pondjo.

Lonyangu ko, anto wekɔ lo nkamba la woshasha wa dimɛna wakawasha Nzambi ɔsɔ lo yoho ya kɔlɔ ndo wekɔ lo mbolanya. Koko, sangwelo diaki Otungi lo dikambo dia nkɛtɛ diatatshikitana. Osombe ɔmɔtshi wa pami akate ate: “[Nzambi] kema untu, dia ndi mvuta kashi, kuyanga on’a untu dia ndi nkadimula kanyi yandi. Diui diakandatshi, ku ndi haditshi?” (Walelu 23:19) Lo mɛtɛ, lo dihole dia nde mbetawɔ dia nkɛtɛ ndanyema tshɛ, etena kekɔ lo ndjaleke sukana dia Nzambi “ndanya wanɛ walanya nkɛtɛ.”—Ɛnyɛlɔ 11:18.

NKƐTƐ KAYONGAKA EDJASELO KASO KA PONDJO

Lo nyango Dako diande dia lo dikona, Yeso Kristo akate ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le akanga wa memakana, nɛ dia vɔ wayokita nkɛtɛ.” (Mateo 5:5) Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa dako sɔ, Yeso akɛnya lo tshimbo ya na yahomba nkɛtɛ shimbamɛ oma lo olanyelo. Nde akadjangɛ ambeki ande dia nɔmbaka ɔnɛ: “Diolelo diayɛ diaye. Lolango layɛ latshame la nkɛtɛ oko watshamalɔ l’olongo.” Lo mɛtɛ, Diolelo diaki Nzambi kana lowandji lande mbayokotsha sangwelo diaki Nzambi lo dikambo dia nkɛtɛ.—Mateo 6:10.

Lo kɛnɛ kendana la etshikitanu wa diambo wayela Diolelo sɔ, Nzambi akate ate: “Enda! Dimi leetɛ diangɔ tshɛ eyoyo.” (Ɛnyɛlɔ 21:5) Onde kɛsɔ nembetshiyaka dia Nzambi ayɔhɛnya nkɛtɛ kɛnɛ la nkɛtɛ k’oyoyo? Keema, nɛ dia lo mɛtɛ nkɛtɛ katayala kɔlɔ dia ndjoyanga ɛngɔ ka kihɛna. Koko, Nzambi ayolanya wanɛ wamana diangɔ dia la nkɛtɛ kana “wanɛ walanya nkɛtɛ,” mbuta ate anto ndo mandji y’ana w’anto yalɔmbɔla nshi nyɛ. Nkɛtɛ ndo olongo ɔsɔ mbayɔhɛnama la “olongo w’oyoyo la nkɛtɛ k’oyoyo,” mbuta ate lowandji l’oma l’olongo kana Diolelo diaki Nzambi diayɔlɔmbɔla ntshunda di’oyoyo di’anto wayodjasɛ la nkɛtɛ.—Ɛnyɛlɔ 21:1.

Dia nshidiya dibasa dia diangɔ dialanya anto, Nzambi ayɔlɔngɔsɔla nkɛtɛ l’oyango wa tɔ ntetemala sukɛ lɔsɛnɔ. Dia nembetshiya kɛnɛ kayosala Nzambi, omembi w’esambo akafunde l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma ate: “We atengolaka la kete, atuyiloyaka, ndu we atuyingonyaka.” Etombelo wayonga la dui sɔ ele, nkɛtɛ kayokadimɔ paradiso koludi la mbo ya ndɛ, kele ndooko layolanya deko, ndo laadiko dia laasɔ ɛtshɔkɔ waki Nzambo wayofulanɛ.—Osambu 65:9-13.

Pyarelal laki sekeletɛlɛ kaki Mohandas Gandhi laki ɔnɔmbɔdi wa lo nyuma wakayɔlɔmbɔla l’ɔkɔngɔ la Inde akate ate: “Nkɛtɛ tondjaka diangɔ tshɛ diahombama dia nkotsha ehomba w’anto tshɛ, koko aha dia nkotsha nsaki yawɔ ya lokaki.” Diolelo diaki Nzambi diayonya kiɔkɔ y’ekakatanu wa la nkɛtɛ lo nsala etshikitanu l’etema w’anto. Omvutshi Isaya akatatshi dia l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo, anto “hawuhumuya kuyanga nanya” nkɛtɛ kana salanɛ kɔlɔ. (Isaya 11:9) Lo mɛtɛ, ɛlɔ kɛnɛ miliyɔ y’anto w’oma lo ahole tshɛ wambotatɛka mbetshama atɔndɔ waki Nzambi wa laadiko. Vɔ wekɔ lo mbetshama dia nanga Nzambi la wanyawɔ, dia mɛnya lowando lawɔ, dia nama ahole wadjasɛwɔ, dia nkokɛ diangɔ dia lo nkɛtɛ ndo dia nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ la sangwelo diaki Otungi lo dikambo di’anto ndo nkɛtɛ. Vɔ wekɔ lo nɔngɔswama dia ndjɔsɛna lo paradiso ka la nkɛtɛ.—Undaki 12:13; Mateo 22:37-39; Kɔlɔsayi 3:15.

Nkɛtɛ kekɔ lo taleke ndanyema

Ɔkɔndɔ w’etongelo wele lo Etatelu komiyaka la ɛtɛkɛta ɛnɛ: “[Nzambi] akenyi kene tshe kakandatungi ati: Ukuku kawo.” (Etatelu 1:31) Lo mɛtɛ, Nzambi hetawɔki pondjo dia nkɛtɛ ka dimɛna kɛnɛ ndanyema tshɛ lo tshɛ. Sho keketshamaka lo mbeya dia lo nshi yayaye, nkɛtɛ kayokokamɛ l’anya wa Jehowa Nzambi lele Otungi wa ngandji. Nde ndakaka ɔnɛ: “Antu w’ololo wayukita kete, wayudjaseka loko pundju.” (Osambu 37:29) Ɔnkɔnɛ, wɛ koka mbadiema l’atei wa “antu w’ololo,” wayetɛ nkɛtɛ edjaselo kawɔ ka pondjo.

^ od. 3 Oma lo Bible lo Undaki 1:4.