YEMA la ntondo ka nde nkalola l’olongo, Yeso akasha ambeki ande ɔkɛndɛ wa nsambisha akambo wendana la nde “la Jɛrusalɛma, lo Judeya y’otondo, la Samariya polo ndo l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ.” (Etsha 1:8) Ambeki ande wakasale dui sɔ l’ohetoheheto ndo la dihonga. Koko kombeta edja, vɔ wakahomana l’ɔlɔshamelo wa wolo etena kakawasambishaka la Jɛrusalɛma ndo Stɛfano akadiakema. Ambeki wa Yeso efula wakatoyashɛ l’Atiyɔka la Suriya, osomba ɔmɔtshi l’atei w’esomba wakaleke weke wa lo diolelo dia Rɔmɔ, mangana la Jɛrusalɛma kilɔmɛtrɛ oko 550 lo nɔrdɛ.—Etsha 11:19.

Etena kakiwɔ l’Atiyɔka, ambeki wa Yeso wakatetemala nsambisha “lokumu l’ɔlɔlɔ” lendana la Yeso, ndo anto efula waki komonga ase Juda wakakome ambetawudi. (Etsha 11:20, 21) Grɛkɛ mbaki ɔtɛkɛta wakalekaka tɛkɛtama l’osomba w’Atiyɔka, koko l’andja w’osomba ndo lo waa prɔvɛnsɛ, syriaque mbakatɛkɛtamaka.

Lam’ele lofulo l’Akristo wakatɛkɛtaka syriaque lakatalekaka mbudɛ lo ntambe ka hende, akayonga ohomba nkadimola lokumu l’ɔlɔlɔ l’ɔtɛkɛta awɔ. Diakɔ diele, akɛnama dia syriaque koko, aha Latino mbaki ɔtɛkɛta wa tshitshɛ wa ntondo wakakadimɔma tenyi di’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ.

 Oya lo 170 T.D., Tatien ofundji wa syriaque (oya lo 120-173 T.D.) akasanganya Evanjiliɔ wakasambiyama ɛnɛi ko akatondja lo Grɛkɛ kana lo syriaque, ekadimwelo kakawelɛka Diatessaron, tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yalembetshiya “l’ekimanyielo ka Evanjiliɔ ɛnɛi.” L’ɔkɔngɔ diko, Éphrem lakatɛkɛtaka syriaque (oya lo 310-373 T.D.) akafunde kɔmatɛrɛ lo Diatessaron ndo kɛsɔ shikikɛka dia Akristo wakatɛkɛtaka syriaque wakakambaka la dibuku sɔ.

Diatessaron ekɔ ohomba efula le so ɛlɔ kɛnɛ. Lande na? Lo ntambe ka 19, waa nomb’ewo mɔtshi wakate dia Evanjiliɔ wakayofundama l’ekomelo ka ntambe ka hende, lam’asa 130 T.D. ndo 170 T.D., komonga la ɔkɔndɔ wa mɛtɛ wa lɔsɛnɔ la Yeso. Koko, efundelo w’edjedja wa l’anya wa Diatessaron wakayoshɔma oma l’etena kɛsɔ wakashikikɛ dia Evanjiliɔ wa Mateo, Makɔ, Luka ndo Joani wakashile kokanɛ le anto oya l’atei atei wa ntambe ka hende. Ɔnkɔnɛ, Evanjiliɔ ɛsɔ wakahombe fundama yema la ntondo. Ndo nto, lam’ele etena kakandafundaka Diatessaron, Tatien kokamba la Evanjiliɔ waki kosambiyama woho wakandakambe la Evanjiliɔ ɛnɛi wakasambiyama, kɛsɔ mɛnyaka di’anto kɔmbɛkɛka otema lo Evanjiliɔ waki kosambiyama.

Oma l’etatelo ka ntambe ka tanu, anto efula wa lo nɔrdɛ ka Mezɔpɔtamiya wakatatɛ nkamba la ekadimwelo ka Bible ka lo syriaque. Oko wakatafundama ondo lo ntambe ka hende kana ka sato T.D., ekadimwelo kɛsɔ kaki l’abuku tshɛ wa lo Bible onyake 2  Petero, 2 Joani, 3 Joani, Judɛ, ndo Ɛnyɛlɔ. Tɔ kakelamɛka Peshitta, mbuta ate ekadimwelo ka “wɔdu” kana “kokɛma hwe.” Peshitta ekɔ ekadimwelo kɛmɔ l’atei wa nɛ dioleki edja ndo dioleki ohomba diakakimanyiya di’efundelo wa ntondo wa lo Bible kokanɛ.

Dui dioleki ohomba ele, efundelo ɛmɔtshi wa lo Peshitta wakafundama lo datɛ diɔtɔnɛ la 459/460 T.D., mɛnyaka dia tɔ kekɔ ekadimwelo ka Bible koleki edja kakafundama lo datɛ dieyama. Oya lo 508 T.D., wakavusola peshitta ko wakayokotsha abuku atanu waki komongaka lɔkɔ. Tɔ kakayelamɛ Philoxenian Version.

Polo ndo lo ntambe ka 19, suke la kɔpi tshɛ y’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ yakeyamaka yakafundama lo ntambe ka tanu kana edja efula l’ɔkɔngɔ. Diakɔ diele, waa nomb’ewo y’akambo wa lo Bible wakalekaka ndjasha lo dikadimwelo nɛ, Latino Vulgate ndo Peshitta Syriaque. L’etena kɛsɔ, anto amɔtshi waketawɔka dia Peshitta aki ekadimwelo ka syriaque k’edjedja kambovuswama. Koko, ekadimwelo kɛsɔ kombeyamaka. Lam’ele ekadimwelo ka Bible ka lo syriaque kakafundama lo ntambe ka hende, ondo tɔ kakatatɛ ndjihola lokuke lo efundelo wa lo Bible ndo aha la taamu waa nomb’ewo y’akambo wa lo Bible wakahombe monga la tɔ. Onde mɛtɛ ekadimwelo k’edjedja ka syriaque kakikɔ? Onde tɔ kakakoke mbishɔma?

Eelo, ngasɔ mbediɔ. Lo mɛtɛ, wakashola efundelo ehende wa l’anya wa lo syriaque. Efundelo wa ntondo wakafundama lo ntambe ka tanu. Vɔ waki l’atei w’efundelo efula wakawakondja oma lo British Museum lo 1842 oma le ose kuva ɔmɔtshi la lo Nitrian Desert l’Edjibito. Vɔ wakelamɛka Cureton syriaque nɛ dia vɔ wakashɔma ndo wakatondjama oma le William Cureton laki okimanyedi wakalamaka efundelo wa lo museum. Dɔkima di’ohomba sɔ diaki la Evanjiliɔ ɛnɛi wakalɔngama yoho nyɛ: Mateo, Makɔ, Joani ndo Luka.

Efundelo wa syriaques du Sinaïque mbele efundelo wa hende wakalamema polo nshi yaso nyɛ. Woshwelo awɔ fɔnaka la kɛnɛ kakasale wamato ahende wa waasa waki la dihonga wakatatɛkɛtshi l’etatelo ka sawo nɛ. Kaanga mbele Agnes kosala inivɛrsite, nde akeke ɛtɛkɛta enanɛi ndo syriaque ekɔ ɔmɔtshi l’atei awɔ. Lo 1892, Agnes akashola dui dimɔtshi dia diambo lo kuva Sainte-Catherine l’Edjibito.

 Lɛkɔ, nde akashola efundelo wa lo syriaque lo dihole dimɔtshi diakombamaka diangɔ lo wodjima. Lo ndjela ɔkɔndɔ ande, “dibuku sɔ kokotolaka washo l’ɔtɛ wakidiɔ mindo efula, akatshi adiɔ wakakakatana nɛ dia ndooko onto lakadinandaka” l’edja ka ntambe efula. Ɔsɔ aki efundelo wa l’anya wele efundelo waki lɔkɔ wambotatɛ dimɔ * ndo wakanyomoyofunda laadiko dia ndjɛkɛ ya lɔkɔ awui wendana la wamato w’asanto lo syriaque. Koko, Agnes akadje efundelo ɛmɔtshi la tshina ndo ɛtɛkɛta “wa Mateo,” “wa Makɔ,” kana “wa Luka” laadiko. Nde akakimɛ kɔdɛksɛ ka Evanjiliɔ ɛnɛi kakafundama suke la tshɛ lo syriaque l’anya ande. Ɛlɔ kɛnɛ waa nomb’ewo mbetawɔka ɔnɛ kɔdɛksɛ kɛsɔ kakafundama l’ekomelo ka ntambe ka nɛi.

Syriaque Sinaïtique mbɔsamaka oko efundelo wa l’anya w’awui wa lo Bible woleki ohomba wakashɔma kaamɛ la efundelo wa l’anya wa lo Grɛkɛ ɛnɛ: Kɔdɛksɛ Sinaiticus ndo kɔdɛksɛ Vaticanus. Ɛlɔ kɛnɛ, mbetawɔmaka dia efundelo wa l’anya wa Curetonien ndo Sinaïtique wekɔ kɔpi yakɔsama lo Evanjiliɔ wakafundama lo Syriaque l’ekomelo ka ntambe ka hende kana l’etatelo ka ntambe ka sato.

Onde efundelo wa l’anya ɛsɔ koka monga ohomba le ambeki wa Bible wa nshi nyɛ? Eelo. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka kɛnɛ kelɛwɔ ndjihelo k’otale ka Evanjiliɔ wa Makɔ, kele Bible mɔtshi mbokoyaka Makɔ 16:8. Tɔ tanemaka lo kɔdɛksɛ ka lo Grɛkɛ kakafunde Alexandrinus lo ntambe ka tanu, lo Latino Vulgate ndo l’ahole akina. Koko, efundelo ehende wa l’anya wa lo Grɛkɛ wakanyanyemaka lo ntambe ka nɛi wa Kɔdɛksɛ Sinaiticus ndo Kɔdɛksɛ Vaticanus komɛka la Makɔ 16:8. Sinaïtique syriaque bu la ndjihelo k’otale kɛsɔ, tɔ mbishaka tolembetelo tokina tɛnya dia ndjihelo k’otale kɛsɔ kekɔ awui wakawayokotshaka l’ɔkɔngɔ ndo vɔ keema etenyi kɛmɔtshi k’oma k’etatelo k’Evanjiliɔ wa Makɔ.

Tɔshi ɛnyɛlɔ kekina. Lo ntambe ka 19, suke la dikadimwelo tshɛ dia Bible diaki la wetshelo wa kashi wa Losato l’osanto wakawayokotsha lo 1 Joani 5:7. Koko, awui wakawayokotsha asɔ hawotanema lo efundelo wa l’anya w’edjedja wa lo Grɛkɛ. Vɔ hawotanema ndo lo Peshitta, diakɔ diele mbidja awui asɔ wele lo 1 Joani 5:7 fukutanyaka awui wa lo Bible.

Mbokɛmaka hwe dia oko wakandadilake, Jehowa Nzambi akakokɛ Ɔtɛkɛta ande w’ekila. Lɔkɔ, sho kondjaka eshikekelo kɛnɛ: “Adiyu watumaka, la alembo watoloka, keli diui dia [Nzambi k]asu diatutshikalaka pundju.” (Isaya 40:8; 1 Petero 1:25) Ekadimwelo kelɛwɔ Peshitta kokimanyiya anto efula, koko tɔ kaki ohomba efula dia nkimanyiya dia losango la mɛtɛ la lo Bilble kokanɛ le anto tshɛ.