SHO tshɛ tambɛnɛka anto womala ndo aha la taamu, sho laawɔ momalaka lo tena dimɔtshi. Kaanga mbakokaso mbɔsa nkɛlɛ oko dionga dimɔtshi dia kɔlɔ diahombaso minya, mbala efula sho ndjaokaka dia tekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa momala djekoleko etena katamba onto ɔmɔtshi elelo l’ɔtɛ wa losembwe laso. Sawo dimɔtshi di’oma lo dibuku dimɔtshi (Association américaine de psychologie) mbutaka dia “onto koka momala, mbala efula dui sɔ diekɔ dimɛna dikambo dia yoonge ya demba ndo ekɔ nsaki konga l’onto.”

Kanyi shɔ mbeyaka mɛnama oko kanyi ya mɛtɛ etena kasɛdingolaso kɛnɛ kakafunde Pɔɔlɔ, ɔpɔstɔlɔ w’Okristo l’ekimanyelo ka nyuma kaki Nzambi. Lam’ele nde akeyaka di’anto momalaka tena dimɔtshi, nde akate ate: “Nyoke nkɛlɛ, koko tanyosalake pɛkato. Tanyotshikalake la nkɛlɛ polo wonya mbidja.” (Ɛfɛsɔ 4:26) Lo ndjela kanyi shɔ, onde wɛ pombaka ntetemala momala kana wɛ pombaka mbahemɛ nkɛlɛ kayɛ?

Etena kakasha Pɔɔlɔ dako sɔ lo kɛnɛ kendana la nkɛlɛ, ondo nde aki l’ɛtɛkɛta w’omembi w’esambo lo yimba lakafunde ate: “Nyudidimi, keli tanyutshaki kolo.” (Osambu 4:4) Ko, na wolo waki la dako dia Pɔɔlɔ diakasambiyama sɔ? Nde akalembetshiya ate: “Nyonya weho tshɛ wa lotunu la wolo, nkɛlɛ, odudu, ehangohango, ntɛngɔ ndo awui tshɛ wa kɔlɔ.” (Ɛfɛsɔ 4:31) Pɔɔlɔ akakeketsha Akristo dia vɔ mbewɔ nkɛlɛ ka tshambandeko. Dui dia diambo ko sawo dimɔtshi di’oma lo dibuku dimɔtshi (Association américaine de psychologie) kotshaka ɔnɛ: “Eyangelo wakasalema mɛnyaka dia ‘naka onto ntetemala’ monga la nkɛlɛ, dui sɔ fudiaka nkɛlɛ kande, ndjookonyaka djawudi ndo kɛsɔ hawokimanyi kaanga yema dia nkandola . . . okakatanu wele la nde.”

Ko laasɔ, ngande wakokaso ‘minya’ nkɛlɛ ndo etombelo tshɛ wa kɔlɔ w’oma lɔkɔ? Sɔlɔmɔna nkumekanga ka lomba ka lo Isariyɛlɛ w’edjedja akafunde ate: “Untu leli la yimba hatukaka kele esadi; ndu mbuhela kolo kakawûtshela, eli lutumbu landi.” (Tukedi 19:11) Ko ngande wakoka ‘yimba yele l’onto’ mbokimanyiya etena kende la nkɛlɛ l’otema?

Yimba ekɔ dikoka diakimanyiya onto dia nshihodia dui dimɔtshi. Monga la yimba nembetshiyaka  mɛna l’edia ka dui dimɔtshi. Ngande wakoka yimba tokimanyiya etena katosalɛwɔ kɔlɔ kana katosolawɔ?

Etena katosalɛwɔ akambo aha la losembwe, sho koka mɛtɛ momala. Koko, naka sho ndjela nkɛlɛ kaso ndo nsala akambo la ngala, sho koka ndjokoma lo ndjasalɛ kana salɛ onto okina kɔlɔ. Oko wakoka dja yahakokame dimɛna ntshumba luudu, mbakoka ndo etombelo w’oma lo nkɛlɛ nanya lokumu laso, diɔtɔnganelo diele lam’asaso l’anto akina, oyadi kaanga nɛ diasaso la Nzambi. Ɔnkɔnɛ, etena kadɔdɔ nkɛlɛ l’otema aso, ekɔ dui dia lomba dia mbɔsa etena ka nsɛdingola dui diakɔ dimɛna. Lo mɛtɛ, naka sho nshihodia dimɛna tshondo ya dikambo diakatombi, kete dui sɔ diayotokimanyiya dia mbahemɛ nkɛlɛ kaso.

Nkumekanga Davidɛ ka she Salɔmɔna akatone mɛmba onongo wa dikila diaki pami kakawelɛka Nabala, diɛsɛ la woho wakandakimanyiyama dia mbeya pami kakɔ dimɛna. Davidɛ l’anto ande wakakokɛ ɛkɔkɔ waki Nabala l’oswe wa shɛnga wa la Judeya. Lam’akakoke etena ka mpembola ɛkɔkɔ wɛɔsa, Davidɛ akatome anto ande dia tɔlɔmba Nabala mbo ya ndɛ. Koko, Nabala akaakadimola ɔnɛ: “Ku dimi layosa ma diami, ashi ami, la unatshi wa nyama wakamadiakedi ahimbudi ami wa diosa, ku dimi layudisha antu wahameyi uma lene uyewo?” Ande woho wakɔnyɔla Nabala anto waki Dividɛ asɔ lee! Etena kakoke Davidɛ ɛtɛkɛta ɛsɔ, nde akatshu l’apami 400 dia todiaka Nabala l’ase luudu lande.—1 Samuele 25:4-13.

Lam’akoke Abigayɛlɛ wa wadi aki Nabala awui asɔ, nde akatshu dia tɛnana la Davidɛ. Etena kakandahomana la Dividɛ nde l’apami ande, Abigayɛlɛ akakɔ l’ekolo ande awɔsɛngasɛnga ate: “Umbetawo, dimi ukambi aye, nkuteli, ulungi aui w’ukambi aye a umuntu.” Oma laasɔ, nde akalembetshiya Dividɛ dia Nabala aki enginya ndo nde akatɛ Davidɛ dia nde ayoyonyanga naka nde sɔmbɔya ndo kɛdia dikila.—1 Samuele 25:24-31.

Ngande wakakondja Davidɛ yimba oma l’ɛtɛkɛta waki Abigayɛlɛ wakokimanyiya dia nshidiya nkɛlɛ ka wolo kaki la nde? Ntondotondo, nde akashihodia ɔnɛ Nabala aki pami k’enginya oma ko eotwelo kande ndo dui dia hende ele, Davidɛ akashihodia ɔnɛ nde ayɛmba onongo wa dikila naka nde sɔmbɔya daamɛ. L’ɛnyɛlɔ ka Davidɛ, wɛ koka momala l’ɔtɛ wa dui dimɔtshi. Ko ahombayɛ nsala? Sawo dimɔtshi di’oma lo dibuku dimɔtshi (clinique Mayo) mbutaka ɔnɛ: “Dia wɛ mbahemɛ nkɛlɛ kayɛ, ɔsa minutɛ mɔtshi ngana dia mpɛnga dimɛna ndo adia oma l’ɔtɔi polo lo 10.” Lo mɛtɛ, wɛ pombaka mbɔlama ndo nkanyiya kɛnɛ kele lo kiɔkɔ ya dikambo ndo etombelo wakoka monga la kɛnɛ kalangayɛ nsala.—1 Samuele 25:32-35.

Woho akɔ waamɛ mbele, ɛlɔ kɛnɛ anto efula wekɔ lo kimanyiyama dia mbahemɛ nkɛlɛ yawɔ. Sebastia lakadjama lo lokanu la pologne etena kakinde l’ɛnɔnyi 23 mbutaka dia nde akeye woho wa mbahemɛ nkɛlɛ kande ndo nsaki ya kɔlɔ diɛsɛ la wekelo wa Bible. Nde kotshaka ate “ntondotondo, lakakanaka yimba lo tshondo ya dikambo. Oma laasɔ, ko dimi ndjokamba l’alako wa lo Bible. Lambɛna mɛtɛ dia Bible ekɔ dibuku diasha ɛlɔmbwɛlɔ koleki tshɛ.”

Setsuo nde laawɔ akayele lokolo lakɔ laamɛ. Nde mbutaka ate: “Dimi lakahangwɛka anto etena kakawamomadiaka l’olimu. Etena kamomoyeka Bible, l’ɔtɛ wa dimi mpangɔ, dimi ndjambolaka ɔnɛ: ‘Akɔna mɛtɛ ele la munga? Onde aha dimi mbele lo kiɔkɔ y’okakatanu akɔ?’” Kana yimba la ambola wa ngasɔ akawokimanyiya diaha mboka nkɛlɛ esadi ndo nde akayonga l’akoka wa mbahemɛ nkɛlɛ kakadɔdɔka l’otema ande.

Etombelo w’oma lo nkɛlɛ mbeyaka monga wolo efula, koko alako w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndeka wolo la fwa. Ɔnkɔnɛ, naka wɛ nkamba l’alako wa lomba w’oma lo Bible ndo nɔmbaka ekimanyelo ka Nzambi, kete yimba yayɛ koka kokimanyiya diaha mboka nkɛlɛ esadi kana kiahemɛ.