ONYANGIYANGI ɔmɔtshi waki la dihonga koshihodia kɛnɛ kakandɛnyi. Nde akashola arc de triomphe w’ase Rɔmɔ wakakudɛma l’oswe wa shɛnga wa l’Algérie. Lo 1765 etena kakashola Scotsman James Bruce ndjembetelo shɔ, nde koshihodia ɔnɛ nde memala l’osomba wa woke wambolanaka wakalɔmbwamaka oma le ase Rɔmɔ wahatakamaka lo nɔrdɛ k’Afrikɛ mbuta ate, osomba w’edjedja wa Thamugadi welamɛ nshi nyɛ Timgad.

Ntambe ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa laasɔ lo 1881, anyangiyangi amɔtshi w’emindo wa la France wakatatɛ mbishola diangɔ diakalamema dimɛna diakatshikala la Timgad. Vɔ wakashikikɛ dia kaanga mbaki nkɛtɛ ya l’osomba ɔsɔ komonga ɛtɛtɔ ndo mbaki akambo wolo lɛkɔ, anto wakadjasɛka lɛkɔ waki l’ɔngɔnyi ndo la lɔsɛnɔ la dimɛna efula. Ko, kakɔna kakatshutshuya ase Rɔmɔ dia toka osomba w’ɔngɔnyi wakawalɔmbɔlaka lo dihole sɔ? Ndo wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’osomba w’edjedja ɔsɔ ndo anto wakadjasɛka lɛkɔ?

Etena kakalange ase Rɔmɔ mbidja ɛlɛmbɛ awɔ lo nɔrdɛ k’Afrikɛ lo ntambe ka ntondo N.T.D., vɔ wakahomana l’ɔlɔshamelo wa wolo oma le dioho dimɔtshi di’anto diakatekekɔka. Ngande wakadje ase Rɔmɔ wɔladi kaamɛ l’anto asɔ? Ntondotondo, olui wa sato w’alembe waki Augustin wakake mpango efula ya welo ndo ahole wakahombe anami monga l’osomba wa woke waki lo akona, welamɛ nshi nyɛ nɔrdɛ ka Algérie. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, vɔ wakake osomba wa Timgad koko l’oyango okina.

Lo mɛtɛ, ase Rɔmɔ wakatshu la Timgad dia toyanga andɔshi wa ta wa tomanamana, koko vɔ wakatoka osomba ɔsɔ l’oyango wa nɛndja dioho di’anto diakasɛnaka lɛkɔ. Oyango awɔ wakakotshama. Kombeta edja, lɔsɛnɔ la dimɛna laki la Timgad lakatatɛ ngɛnyangɛnya anto wakayaka l’osomba ɔsɔ dia ndjosondja diangɔ. Oko wakawalongamɛka dia mbetawɔma la Timgad lɛnɛ ele paka ase Rɔmɔ anto mbaki la lotshungɔ la mbidjasɛ lɛkɔ, la lolango tshɛ efula ka ase ngelo kɛsɔ wakɔtɔ l’olui w’alembe w’ase Rɔmɔ l’edja k’ɛnɔnyi 25 l’oyongo wa vɔ l’ana awɔ mbetawɔma oko ase Rɔmɔ.

Aha la ngɛnangɛna dia mbetawɔma tsho oko ase Rɔmɔ, ase Afrikɛ amɔtshi wakakombola dia monga la ahole wa weke la Timgad ndo l’esomba ekina wakalɔmbwamaka lo yoho shɔ. Oyango wa lo woshɛshɛ waki l’ase Rɔmɔ wa nɔngɔsɔla dihole sɔ, wakakotshama dimɛna efula woho ɔnɛ wele aha la nkotsha ntambe l’ɔkɔngɔ wa mboshola, anto w’oma lo nɔrdɛ k’Afrikɛ mbakaleke efula la Timgad.

Ngande wakakotsha ase Rɔmɔ oyango awɔ wa mbiva etema w’anto asɔ esadi esadi? Dui dimɔtshi diakawasale ele, Cicero laki oseka lɛɛta la Rɔmɔ akate di’ase Afrikɛ l’ase Rɔmɔ pombaka monga woho ɔtɔi. Andɔshi w’ata w’ase Rɔmɔ w’edjedja wakakahana nkɛtɛ shɔ popo l’ase Afrikɛ. Osomba wakakama dimɛna ndo vɔ waki la mvudu yaki la woke wa mɛtrɛ 20 ndo otale wa mɛtrɛ 20 ndo yakakakitɔna la toshinga tosembwe tɔɔ. Aha la taamu, okahanyelo wa dimɛna ndo wakasalema aha l’ofukutanu ɔsɔ wakangɛnyangɛnya anto wa l’osomba ɔsɔ.

Oko wakidiɔ l’esomba efula wa la Rɔmɔ, anto wa lɛkɔ wakahomanaka lo dihole dimɔtshi lo nshi yakawakambaka olimu efula lo mingu dia mpokamɛ nsango y’eyoyo ndo nkɛnya tɔkɛnyɔ. Aha la taamu, anto wakadinge osomba ɔsɔ wakakoke kana yimba lo woho wakawasoyamaka la taanyi ta lo nshi y’ɔwɔ kana woho wakawakɔkɔlaka demba lo ahole wa lo tshɛnɛkɔ efula wa mbɔka ofele ndo woho wakawokaka mindjo y’ashi yakawɔkaka. Ondo vɔ wakayaokaka oko anto wodjashi kaamɛ l’angɛnyi awɔ l’omamu w’ashi wa tshitshi w’oma lo tɛkɔ. Awui asɔ tshɛ waki oko dɔ le wɔ.

Tɔkɛnyɔ takasalemaka lo tshɛnɛkɔ aki nto dui diakakambe l’ase Rɔmɔ dia mbiva etema w’anto asɔ. Anto ndekana 3500 wa la Timgad ndo w’oma l’esomba wakawadinge wakakokaka lo dihole sɔ. Akɛnyi wakakɛnyaka tɔkɛnyɔ t’ase Rɔmɔ taki l’awui wa mindo wa dieyanelo takakonyaka anto wakatendaka mbala efula dia nsala awui wa mindo wa dieyanelo ndo awui wa ngala.

Ndo ase ɔtɛmwɛlɔ w’ase Rɔmɔ mbakakɛnyaka tɔkɛnyɔ tɔsɔ. Edihe ndo mpele di’ahole wakawɔkaka diakalɛngama la tɔwɔkɔwɔkɔ taki l’alangi efula wakɛnyaka mbekelo y’apanganu. Lam’ele mbɔka ashi aki l’atei w’awui w’ohomba wakasalaka anto lushi la lushi, anto wa l’osomba ɔsɔ wakayekesanɛ yema yema la tozambizambi ndo ɔtɛmwɛlɔ w’ase Rɔmɔ. Woho wakawahembe mbɔtɔnganyiya mbekelo y’ase Rɔmɔ la y’ase Afrikɛ aki l’etombelo w’amɛna nɛ dia, mbala efula diangɔ diakawakitshaka la diombo diakalɛngamaka la dikishi sato dia tozambizambi t’ase Afrikɛ ndo t’ase Rɔmɔ.

L’ɔkɔngɔ wa nkumekanga Trajan mbishola osomba ɔsɔ l’ɔnɔnyi wa 100 T.D., ase Rɔmɔ wakakeketsha anto wa lo nɔrdɛ k’Afrikɛ dia kambaka dikambɔ, salaka esɔ ka ɔlivɛ ndo wanu. Kombeta edja, oma l’osomba ɔsɔ mbakayotatɛ ase Rɔmɔ nkondja esɔ k’ɔlivɛ, wanu ndo diangɔ dikina. Oko wakidiɔ lo dikambo di’esomba ekina, Timgad akayonga osomba w’ɔngɔnyi etena kakawalɔmbwaka oma le ase Rɔmɔ. L’etena kɛsɔ, anto wakadjasɛka la Timgad wakafulanɛ ndo wakaleke nunya osomba oleki woho wakiwɔ.

Anami ndo akanga w’osomba wakayɔngɔna efula oma l’okanda wakawasalaka l’ase Rɔmɔ koko, wakakondjaka yema ya wahɔ tshitshɛ oma lo dikambɔ diawɔ. Lo ntambe ka sato T.D., wɛngiya wakatatɛ, wakaafutshaka taksɛ y’oshinga wolo ndo dui sɔ diakakonya dia tolui t’akambi wa dikambɔ tɔsɔ tɔmbɔkɔ. Amɔtshi l’atei awɔ wakakome aseka Mupɛ wakayosanganaka la waa Donatistes mbuta ate, olui w’anto wakayaɔsaka oko Akristo wakatone awui wa kɔta mishiko wasalema l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ. Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Waa Donatistes bu ase ‘ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.’”

 L’ɔkɔngɔ wa ntambe efula y’ewanu lam’asa ase ɔtɛmwɛlɔ, ata wa lam’asa ase wodja, waa bandi wakawaɔtwɛ ndo l’etena kɛsɔ, ase Rɔmɔ komonga nto la shɛngiya lo nɔrdɛ k’Afrikɛ. Lo ntambe ka dikumi l’asamalo T.D., Timgad kakalanyema oma le waoho w’ase Arabe ndo ondo osomba ɔsɔ wakohamamɛ tshɛ lo tshɛ l’edja kolekanyi ɛnɔnyi 1000.

Anyangiyangi wakashola diangɔ diakatshikala la Timgad, wakambiyama oma lo efundelo wa lo Latino wakawatane lo forum, wata ɔnɛ: “Mbitsha wenga, mbɔka ashi, tɔkɛnyɔ, mbɔla ɔsɔ mbele lɔsɛnɔ!” Ombewi w’ɛkɔndɔ ɔmɔtshi w’ose France akate ɔnɛ: “Ɛtɛkɛta ɛsɔ mbeyaka mbɔsama oko ɛtɛkɛta w’anyanya, koko le anto amɔtshi ɔsɔ ekɔ sheke ya lomba.”

Lo mɛtɛ, ase Rɔmɔ waki la yoho ya lɔsɛnɔ shɔ l’edja k’etena kɛmɔtshi. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ laki Okristo wa lo ntambe ka ntondo akatɛkɛta dikambo di’anto wakataka ɔnɛ: “Nyɛsɔ tole ndo tɔnɔ, nɛ dia tayovɔ loyi.” Kaanga mbakiwɔ atɛmɔdi, ase Rɔmɔ wakasɛnaka paka di’ɛngɛnɔngɛnɔ wa lo tshanda mɔtshi ndo vɔ wakadjaka paka yema ya yimba tshitshɛ lo kɛnɛ kalembetshiya lɔsɛnɔ ndo oyango alɔ. Pɔɔlɔ akahɛmɔla asekande Akristo dia ndjalama oma le anto wangasɔ lo mbuta ɔnɛ: “Tanyokesamake. Lɔngɛnyi la kɔlɔ ndanyaka mbekelo y’ɛlɔlɔ.”—1 Kɔrɛtɔ 15:32, 33.

Kaanga mbakasɛnɛ anto wa la Timgad ambeta ɛnɔnyi oko 1500, kanyi yendana la lɔsɛnɔ shɔ yataleke ntshikitana. Anto efula ɛlɔ kɛnɛ wekɔ lo nsɛna paka dia lɔsɛnɔ la kakianɛ. Le anto asɔ, kanyi y’ase Rɔmɔ lo dikambo dia lɔsɛnɔ yekɔ mɛtɛ, oyadi etombelo akɔna wakoka monga la dui sɔ. Koko, Bible mbishaka kanyi ya hwe lo tshena pe etena katatɔ ɔnɛ: “Akambo watomba lo andja ɔnɛ wekɔ lo tatshikitana.” Ɔnkɔnɛ, kanyi shɔ tokeketshaka ‘diaha sho nkamba la diangɔ dia l’andja ɔnɛ tshɛ lo tshɛ.’—1 Kɔrɛtɔ 7:31.

Tɔngɔ dia Timgad ekɔ djembetelo yɛnya hwe dia sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo lɔsɛnɔ la dimɛna haye lo ndjela efundelo wakakundama edja efula lo nkɛtɛ lo nɔrdɛ k’Afrikɛ. Koko, sheke shɔ ndja oma lo ndjela dako dia lo Bible diata ɔnɛ: “Andja ɔnɛ la nsaki yawɔ wekɔ lo tete, koko ɔnɛ lasala lolango la Nzambi tshikalaka pondjo.”—1 Joani 2:17.