Kɔta mishiko kasalema le emboledi kɛdikɛdi nkamba la lowandji lo yoho ya kɔlɔ dia wahɔ awɔ hita. Aya edja efula kasalema dui sɔ. Ɛnyɛlɔ, Bible kekɔ l’ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi watona awui wa kɔta mishiko lo kɛnɛ kendana la dombo. Ɔlɛmbɛ ɔsɔ mɛnyaka dia tshelo shɔ yambeyamaka ambeta ɛnɔnyi ndekana 3500. (Etumbelu 23:8) Lo mɛtɛ, kɔta mishiko hendana tsho la mbetawɔ nongola etshimba. Mbala mɔtshi ewandji wa lɛɛta mamamalaka la diangɔ diele bu diawɔ, kondjaka wahɔ oma l’elimu ɛmɔtshi waakambɛwɔ aha la lotshungɔ ndo mbivaka falanga. Vɔ koka nto nkamba la ahole wele la wɔ dia nkimanyiya angɛnyi ndo ewotɔ awɔ lo yoho ya kɔlɔ.

Kaanga mbakoka awui wa kɔta mishiko salema lo atshunda tshɛ w’anto, mɛnamaka dia kɔta mishiko kasalema oma le emboledi mboleki tshɛ kɔlɔ. Jurnalɛ mɔtshi (Global Corruption Barometer) yakatondjama lo 2013 oma le Transparency International yakate ɔnɛ anto wa l’andja w’otondo shikikɛka dia atshunda atanu wamboleka monga l’awui wa kɔta mishiko ko: Elui w’ase pɔlitikɛ, apulushi, ewandji wa lɛɛta, ambidji w’ɛlɛmbɛ ndo toshushi. Tende alapɔlɔ ɛmɔtshi washikikɛ dui sɔ.

• AFRIKƐ: Lo 2013, wakafunde ewandji wa lɛɛta oko 22000 wa l’Afrique du Sud l’ɔtɛ wakawayasha l’awui wa kɔta mishiko.

• AMƐRIKƐ: Lo 2012, la Brézil, wakadje anto 25 lo lokanu l’ɔtɛ wakawakambe la falanga ya lɛɛta l’oyango w’anto mbasukɛ lo awui awɔ wa pɔlitikɛ. L’atei w’anto wakandama asɔ mbaki ndo ɔnɛ laki prezida k’olui ɔsɔ, laki onto la hende lo wodja ɔsɔ.

• AZIYA: La Séoul, Corée du Sud, anto 502 wakavu lo luudu lɔmɔtshi lalamawɔ diangɔ lakanyukɔ la shashimuya lo 1995. Anyangiyangi wakashola dia ewandji wa lɛɛta wakɔshi kɔta mishiko oma le ase olimu dia mbetawɔ dia vɔ nkamba la dihomɔ dia kɔlɔ ndo mbika luudu lakɔ aha la ndjela ɛlɛmbɛ wendana l’ekokelo.

• ERƆPƐ: Cecilia Malmström lakamba lo Commission européenne akate ate: “Woho wambofulanɛ awui wa [kɔta mishiko l’Erɔpɛ] ekɔ dui dia diambo efula.” Nde akakotsha ate “mɛnamaka dia ndooko k’ɔlɔ kasala ase pɔlitikɛ dia minya awui wa kɔta mishiko.”

Ekɔ dui dia wolo efula di’anto nshidiya kɔta mishiko kasalema le emboledi. Prɔfɛsɛrɛ Susan Rose-Ackerman lele manyi l’akambo wa ndɔshana la kɔta mishiko akafunde ɔnɛ: “Etshikitanu wa weke pombaka salema lo woho wasala emboledi akambo.” Kaanga mbele l’etena kɛnɛ ɛnama oko elongamelo kaya bu lo dikambo sɔ, Bible mɛnyaka dia etshikitanu wa weke wayanga salema mɛtɛ.