Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Woshasha wakoka la nkumekanga

Woshasha wakoka la nkumekanga

“Ambeyi w’akambo wa tɔɔtɔ w’oma lo lɛkɛ l’ehotwelo ka wonya . . . wakotola etshumu wakaye la wɔ ko wakawosha weshasha ɛnɛ: Paonyi, tshɔ la mirɛ.”—Mateo 2:1, 11.

WOSHASHA akɔna wakokayɛ nsɔna dia mbisha onto loleki ohomba? Lo nshi yakafundamaka Bible, diangɔ dimɔtshi di’epumu diakɔsamaka la nɛmɔ efula oko paonyi, diakɔ diakidiɔ oko weshasha wa nɛmɔ wa mbisha nkumekanga. * Diakɔ diele, etshumu ehende wa weshasha wakatɔlɛ ambewi w’akambo wa tɔɔtɔ “nkumekanga k’ase Juda,” waki la diangɔ di’epumu.—Mateo 2:1, 2, 11.

Esɔ ka balasama

Bible mbutaka nto dia etena kakatshu nkumekanga ka womoto ka Shɛba dia tenda Sɔlɔmɔna, “ndi akasha khum’ekanga paunyi yediko ya talata lukama la akumi ahendi, diango di’epumu efula efula, la mboko y’ave y’ushinga a wulu. Nduku etena kakayala diango di’epumu uku ne diakasha khum’ekanga ka umuntu ka Sheba khum’ekanga Solomona.” * (2 Ekondo 9:9) Nkumi ya dikanga kina yakatomɛka Sɔlɔmɔna esɔ ka balasama oko djembetelo y’ɔlɔlɔ awɔ.—2 Ekondo 9:23, 24.

Lande na kakɔsamaka diangɔ di’opumu sɔ ndo diangɔ dikina la nɛmɔ ndo kakidiɔ oshinga a wolo lo nshi yakafundamaka Bible? Nɛ dia diɔ diaki ohomba l’awui efula, ɛnyɛlɔ wakakambaka la diɔ dia ndjaetɛ olangala, lo elimu wa l’ɛtɛmwɛlɔ ndo dia mbitɛ odo. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Okambelo wa la diangɔ di’opumu lo nshi yakafundamaka Bible.”) Laadiko dia woho wakawadiyangaka efula, diangɔ di’epumu diaki oshinga wolo l’ɔtɛ wa falanga efula yakashishɔka lo wɛmbɛlɔ ndo lo piblisite ya diɔ.

VƆ WAKETAKA OMA L’OSWE WA SHƐNGA WA ARABIYA

Kasia

Lo nshi yakafundamaka Bible, etamba ɛmɔtshi waki la diangɔ di’opumu wakatombaka l’okidi wa Jɔrdana. Koko, diangɔ dikina di’opumu diakayaka oma l’ahole akina. Bible tɛkɛtaka dia diangɔ di’opumu diotshikitanyi. L’atei wa nɛ dialeka anto mbeya mbele ndo mamasongo, aloe, balasama, kinamɔna, tshɔ ndo mirɛ. Laadiko wa diangɔ sɔ, aki ndo diangɔ diakawalɛka la mma, ɛnyɛlɔ kumino, nyumba ndo anɛtɛ.

Oma lende akayaka diangɔ di’opumu di’amɛna sɔ? Aloe, kasia ndo kinamɔna wakatanemaka lo wedja welamɛ nshi nyɛ Chine, Inde ndo Sri Lanka. Diangɔ di’opumu diele oko mirɛ la tshɔ diakɔsamaka l’etamba ndo lo tombatomba diaki lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia disɛnga diaki lam’asa sidɛ k’Arabiya la Somalie l’Afrikɛ. Ndo nardɔ kana totambatamba t’opumu w’ɔlɔlɔ takatanemaka paka la Inde takayaka oma la Himalaya.

Mamasongo

Dia diɔ nkoma l’Isariyɛlɛ, wakɛmbaka diangɔ efula di’opumu lo mbeta la diɔ oma la Arabiya. Lo ndjela dibuku dimɔtshi (The Book of Spices) etombelo waki la dui sɔ ko, lo ɛnɔnyi nunu pende ndo kinunu N.T.D., Arabiya akayonga “ɔnɔmbɔdi w’amɛmbi wa diangɔ sɔ lo lɛkɛ la ɛstɛ ndo la owɛstɛ.” Esomba wa lo nshi y’edjedja, nkombo ndo diangɔ diakawatane la Néguev lo sidɛ k’Isariyɛlɛ ekɔ tolembetelo tɛnya dia vɔ mbakahɔhɔla okanda wa diangɔ di’opumu. Lo ndjela alapɔlɔ w’oma lo World Heritage Centre of UNESCO, tolembetelo tɔsɔ mɛnyaka nto “wahɔ w’efula wakawakondjaka oma l’okanda . . . wakawandaka oma lo sidɛ ka Arabiya otsha la Mediteraneya.”

“Diangɔ di’opumu diaki totshitshɛ, oshinga wolo, diakayangemaka efula ndo lo yoho ya laande diɔ diaki diangɔ di’ohomba efula dia munda okanda.”—The Book of Spices

Mbala la mbala, ambetshetshi wakɛmbaka eshikɔ wa wetsho wa diangɔ di’epumu ndo wakandaka nkɛndɔ ya kilɔmɛtrɛ 1800 lo mbeta oma la Arabiya. (Jobo 6:19) Ɛnyɛlɔ, Bible tɛkɛtaka dia amundji w’okanda w’ase Ishamɛlɛ wakɛmbaka diangɔ di’opumu diele oko ‘olembo wa ladanumɛ, balasama ndo mambo y’esongo’ oma la Ngiliyadɛ otsha l’Edjibito. (Etatelu 37:25) Ana wa Jakɔbɔ wakasondja Yɔsɛfu y’ɔnangɛwɔ oko mfumbe le amundji w’okanda asɔ.

“SHEKE YOLEKI YENDANA L’OKANDA YA LO TENA TSHƐ”

Anɛtɛ

Amundji w’okanda w’ase Arabiya wakandaka okanda wa diangɔ di’opumu l’edja ka ntambe efula. Vɔ wakayokoma asondji wa diangɔ di’opumu di’oma la Asiya, ɛnyɛlɔ kasia ndo kinamɔna. Dia vɔ ntɛwɔla ase Mediteraneya di’aha monga la diɔtɔnganelo di’awui w’okanda l’ase ɛstɛ, ase Arabiya wakadianganya ɛkɔndɔ wa kashi wendana la waale wonga dia nkondja diangɔ di’opumu. Lo ndjela dibuku dimɔtshi (The Book of Spices), kɛnɛ kaki “ondo lo kiɔkɔ ya diangɔ di’opumu ele sheke yoleki yendana l’okanda ya lo tena tshɛ.”

Kumina

Ɛkɔndɔ akɔna wakadianganya ase Arabiya? Herodotus laki ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Ngirika wa lo ntambe ka tanu N.T.D., kɔndɔlaka dia tofudu tɔmɔtshi ta diambo takasale tokefu la mposo y’otamba wa kinamɔna lo akona wahakoke onto nkoma. Nde akafunde ate, dia nkondja ɛngɔ k’opumu k’oshinga wolo kɛsɔ, anyangi wa diangɔ sɔ wakahombaka nkitsha emunyi wa weke wa nyama l’etalelo ka dikona. La lokaki tshɛ, tofudu takɛmbaka emunyi akɔ otsha lo tokefu tawɔ ko etena kakongaka tokefu wotsho, tɔ takahandjɔka ko nkɔ la nkɛtɛ. Oma laasɔ, ko apami asɔ ndja esadi eto dia ndjɔtɔngɔna mposo ya kinamɔna yakakɔka ndo yisondja amundji w’okanda. Ɛkɔndɔ ɛsɔ wakayokokanɛ l’andja w’otondo. Diakɔ diele, lo ndjela dibuku dimɔtshi (The Book of Spices) “wakasondjaka [kinamɔna] l’oshinga wolo efula, nɛ dia wakakesaka anto ɔnɛ ekɔ waale dia toyikondja.”

Nyumba

L’edjedja ka wonya, sheke y’ase Arabiya shɔ yakayoshɔka ndo vɔ kondjotetemala nɔmbɔla olimu ɔsɔ. Oya lo ntambe ka ntondo N.T.D., Alesanderiya wa l’Edjibito mbakayonga dibongo dia woke diakawetaka ndo diakawandaka okanda wa diangɔ di’opumu. Masuwa w’ase Rɔmɔ wakayaka oma lo abongo w’oma l’Edjibito otsha la Inde, ndo l’etena kakɔ kaamɛ akɛndjikɛndji wakakondjaka wahɔ lo océan Indien oma lo pɛpɛ ya lo nshi y’amvula. Etombelo waki la dui sɔ ko, diangɔ di’opumu di’oshinga a wolo diakayonga tshavutshavu ndo oshinga bakata.

Nshi nyɛ, diangɔ di’opumu bu la nɛmɔ diakɔ diaamɛ diele la paonyi. Ndo ekɔ wolo efula dia sho mbɔsa diangɔ di’opumu oko weshasha wakoka la nkumekanga. Koko, miliyɔ y’anto wa l’andja w’otondo wekɔ lo ntetemala nkamba la diɔ lo malashi, oko ekanga ndo dia nɔngɔsɔla mbo yawɔ ya ndɛ. Laadiko dia laasɔ, nɛmɔ diele la diangɔ di’opumu ambodikonya dia diɔ nkokanɛ ɛlɔ kɛnɛ oko wakidiɔ ambeta ɛnɔnyi nunu.

Kinamɔna

^ od. 3 Lo Bible, tɔtɛkɛta ta lo Hɛbɛru takakadimɔma ɔnɛ “ɛngɔ k’opumu” kana “diangɔ di’opumu” ndekaka mendana la diangɔ di’opumu di’oma l’etamba, koko aha dialɔngɔsɔla supu.

^ od. 4 ‘Esɔ ka balasama’ mendanaka la bisɔ di’opumu kana ɔlɔdu w’oma l’etamba ndo w’oma lo tombatomba.