Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Lɔwɔkɔ l’oshinga wolo l’edjedja lakashɔma lo tota dia mindo

Lɔwɔkɔ l’oshinga wolo l’edjedja lakashɔma lo tota dia mindo

KAKƆNA kakoyɛ lo yimba etena kakanyiyayɛ dia tota dia mindo? Ondo wɛ koka mbɔtɔnganyiya dui sɔ la diangɔ diambokadjema ndo diele la solo ka kɔlɔ. Diakɔ diele, ayonga wolo efula wɛ nongamɛ dia ntana ɛngɔ kɛmɔtshi ka nɛmɔ lɔkɔ, djekoleko lɔwɔkɔ l’oshinga wolo.

Koko, ambeta ntambe ɔtɔi kakashɔma ɛngɔ k’oshinga wolo lo tota dia mindo. Ɛngɔ k’oshinga wolo kɛsɔ, komonga ɛngɔ ko ɛngɔ, koko ɛngɔ kekina ka nɛmɔ efula. Naa ɛngɔ k’oshinga wolo kakashɔma? Lande na kele woshwelo atɔ ohomba le so ɛlɔ kɛnɛ?

ƐNGƆ KAKIWƆ KONONGAMƐKA MBISHOLA

L’etatelo ka ntambe ka 20, Bernard P. Grenfell nde la Arthur S. Hunt, nomb’ewo ya lo kalasa y’adidi ya Oxford, wakatshu dia tɛngɔla l’Edjibito. Lɛkɔ, vɔ wakashola tɛtshi efula ta papirisɛ lo tota dia mindo diaki suke l’okidi wa Nilɛ. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lo 1920 etena kakasalaka nomb’ewo hiende shɔ katalɔgɛ ka papirisɛ shɔ, Grenfell akasombe tɛtshi tokina takashɔma l’Edjibito. Nde akatisombe l’oyango wa todja lo bibliɔtɛkɛ waki John Rylands wa la Manchester, l’Angleterre. Lonyangu ko, apami ahende asɔ wakavu la ntondo ka nshidiya katalɔgɛ kɛsɔ.

Colin H. Roberts, nomb’ewo ka lo kalasa y’adidi ya Oxford mbakayoshidiya olimu ɔsɔ. Etena kakandalɔngaka tɛtshi tɔsɔ, nde akɛnyi yɛtshi ya tshitshɛ ya papirisɛ yaki la satimɛtrɛ 9 l’otale ndo 6 wekeke. Nde akangɛnangɛna etena kakandɛnyi efundelo wa lo Grɛkɛ wa l’anya waki la tɔtɛkɛta takandeyaka. Ɛtɛkɛta w’oma lo Joani 18:31-33 wakafundama lo lɛkɛ lɔmɔtshi. Ndo lɛkɛ lokina laki la tenyi dia divɛsa dia 37 ndo 38. Roberts akashihodia ɔnɛ nde amboshola ɛngɔ k’oshinga wolo l’oshinga wolo.

DIA NSHIKIKƐ EDJA KATƆ

Roberts akashikikɛ dia yɛtshi ya papirisɛ shɔ yaya edja efula. Ko edja ka ngande? Dia mbeya dui sɔ, nde akɛdika efundelo wakafundama l’anya lɔkɔ la efundelo ekina w’edjedja wa l’anya l’ekimanyielo ka wekelo welɛwɔ paléographie. * L’ekimanyielo ka wekelo ɔsɔ, nde aki l’akoka wa mfunda datɛ dimɔtshi diosukanyi. Koko, nde akalange monga l’eshikikelo. Diakɔ diakandande ɛtshi kakɔ foto ko nde tomɛ tomanyi tosato l’akambo wa papirisɛ ndo mbambola dia vɔ nshikikɛ edja katɔ. Kakɔna kakate tomanyi tɔsɔ?

Lo mbeka yoho y’ofundelo shɔ, ndo eshidi, tomanyi takɔ tosato wakashikikɛ dia yɛtshi ya papirisɛ shɔ yakafundama lo etenyi k’ahende ɔtɔi ka ntondo ka lo ntambe ka hende T.D., mbuta ate ɛnɔnyi akumi angana eto l’ɔkɔngɔ w’ɔpɔstɔlɔ Joani mvɔ. Koko, tena dimɔtshi, oshikikelo w’edja kamboviya efundelo ɛmɔtshi l’ekimanyielo ka paléographie koka mbuta kashi ndo nomb’ewo kekina mbetawɔka dia efundelo ɛsɔ wakakoke fundama lo etena tshɛ ka lo ntambe ka hende. Koko, yɛtshi ya tshitshɛ ya papirisɛ shɔ yaki ndo yekɔ efundelo wa l’anya woleki edja lo wɛnɛ watanema nshi nyɛ lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ wambotanemaka.

KƐNƐ KƐNYA ƐTSHI K’EFUNDELO KAKASHOLA RYLANDS

Lande na kele yɛtshi y’efundelo ya Evanjiliɔ wa Joani yekɔ ohomba efula le wanɛ walanga Bible ɛlɔ kɛnɛ? L’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ ehende. Ntondotondo, yoho yaki yɛtshi shɔ toshaka kanyi mɔtshi lo woho wakɔsaka Akristo wa ntondo Afundelo la nɛmɔ.

Lande na kele yɛtshi y’efundelo ya Evanjiliyɔ wa Joani yekɔ ohomba efula le wanɛ walanga Bible ɛlɔ kɛnɛ?

Lo ntambe ka hende T.D., awui wakafundamaka lo toho tohende: Lo wɔɔmbɔ ndo lo kɔdɛksɛ. Wɛɔmbɔ waki tɛtshi ta papirisɛ kana dikoho dia nyama diakawamamatanyaka ko monga dikatshi di’otale. Dikatshi sɔ diakakokaka mɔmbama ndo mɔmbwama etena tshɛ kaki ohomba. Mbala efula, wakafundaka lo lɛkɛ ɔtɔi la wɔɔmbɔ.

Koko, yɛtshi ya tshitshɛ yakashola Roberts yaki la efundelo wakafundama l’anya lo ndjɛkɛ yakɔ hiende. Dui sɔ mɛnyaka dia yɔ yakɔsama oma lo kɔdɛksɛ, koko aha oma lo wɔɔmbɔ. Kɔdɛksɛ akasalemaka la lokoho la nyama kana l’akatshi wa papirisɛ wakawamamatanyaka ko mbakɔnya dia monga oko dibuku.

Lande na kaki kɔdɛksɛ dimɛna ndeka wɔɔmbɔ? Lo mɛtɛ, Akristo wa ntondo waki esambisha wa Diolelo. (Mateo 24:14; 28:19, 20) Vɔ wakadianganya losango la lo Bible lo ahole tshɛ wakawakoke ntana anto, lawakawɔ, lo bingu ndo l’ɛsɛsɛ. (Etsha 5:42; 17:17; 20:20) Diakɔ diele, monga l’Afundelo wakafundama lo yoho ya dimɛna aki ohomba efula.

Ndo nto, diɛsɛ la kɔdɛksɛ aki dui dia wɔdu le tshumanelo ndo le onto l’onto dia monga la kɔpi k’Afundelo kande ndaamɛ. Ɔnkɔnɛ, anto wakasalaka kɔpi ya Evanjiliyɔ mbala la mbala ndo aha la taamu dui sɔ diakakimanyiya dia Lokristo la mɛtɛ mpama esadi esadi.

Yɛtshi y’efundelo yakashola Rylands Lɛkɛ la ntondo la la hende

Ɔkɔkɔ wa hende wɛnya dia ɛtshi kakashola Rylands kekɔ ohomba efula le so ɛlɔ kɛnɛ ele, tɔ mɛnyaka dia efundelo w’etatelo wa Bible kotshikitana. Kaanga mbele yɛtshi shɔ yaki l’avɛsa yema tshitshɛ w’oma lo Evanjiliyɔ wa Joani, awui waki lɔkɔ mbɔtɔnɛka tshɛ lo tshɛ la kɛnɛ kadiaso lo Bible yaso. Ɔnkɔnɛ, ɛtshi kakashola Rylands, mɛnyaka dia Bible kotshikitanyema kaanga mbakawasale kɔpi katɔ mbala la mbala.

Lo mɛtɛ, ɛtshi kakashola Rylands ka Evanjiliyɔ wa Joani ekɔ ɛtshi kɛmɔtshi l’atei wa bɛtshi nunu ndo efundelo wa l’anya washikikɛ dia efundelo w’etatelo wa Bible wakasangɔma dimɛna. Lo dibuku La Bible arrachée aux sables, Werner Keller akate ɔnɛ: “Efundelo w’edjedja [wa l’anya] ɛsɔ mbishaka okadimwelo woleki tshɛ le wanɛ wadja taamu lo dikambo dia mɛtɛ ndo woho wahombaso mbɛkɛ otema lo efundelo wele lo Bible yaso ɛlɔ kɛnɛ.”

Lo mɛtɛ, mbetawɔ k’Akristo hahikami lo diangɔ diashola anyangi w’emindo. Vɔ mbetawɔka dia “Afundelo tshɛ wakafundama l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma kaki Nzambi.” (2 Timɔte 3:16) Ande ekeketshelo kakondjaso dia mbeya ɔnɛ diangɔ di’eshinga wolo diakashɔma lo nshi y’edjedja shikikɛka kɛnɛ kakate Bible edja efula la ntondo ɔnɛ: “Ɔtɛkɛta wa Jehowa totshikalaka pondjo” lee!—1 Petero 1:25.

^ od. 8 Lo ndjela dibuku Efundelo wa l’anya wa lo Bible wa lo Grɛkɛ (lo Angɛlɛ), paléographie “ekɔ siansɛ kendana la wekelo w’efundelo w’edjedja.” L’edja k’etena kɛmɔtshi, yoho yakawafundaka efundelo wa l’anya yakatshikitanyema. Etshikitanu ɛsɔ wakakoke mɛnya edja kele la efundelo wa l’anya naka vɔ mbaɛdika la efundelo ekina w’edjedja wakawɛnya ɛnɔnyi shikaa wambowoviya.