Sawo dimɔtshi di’oma lo jurnalɛ mɔtshi (Biblical Archaeology Review) mbutaka dia woongelo w’anto “oko 50” woshilami lo Afundelo wa lo Hɛbɛru koka shikikɛma nshi nyɛ diɛsɛ la diangɔ diashola anyangi w’emindo. L’atei w’anto asɔ mbele ndo nkumi ya dikanga 14 ya la Juda ndo ya l’Isariyɛlɛ, mbidja ndo nyɛ yakeyamaka efula ɛnyɛlɔ Davidɛ, Hɛzɛkiya, ndo nyɛ yaki kombeyamaka efula ɛnyɛlɔ Mɛnahɛma ndo Peka. L’ɔnɔngɔ awɔ mbele ndo Farawɔ 5 ndo nkumi ya dikanga 19 ya Asuriya, Babilɔna, Mɔaba, Pɛrɛsiya ndo Suriya. Koko aha nkumi ya dikanga shɔ tsho mboshilami lo ɛkɔndɔ wa lo Bible ndo lo emindo. Ngasɔ mbediɔ ndo lo dikambo di’anto wahawaleke ntɛkɛta dikambo diawɔ, ɛnyɛlɔ ɛlɔmbɛdi wa laadiko, afundji ndo emboledi ekina.

Lo kɛnɛ kendana l’anto asɔ tshɛ, jurnalɛ shɔ mbutaka dia “efula k’anyangi w’emindo wambetawɔ di’anto asɔ waki la lɔsɛnɔ.” Lo mɛtɛ, Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ wekɔ l’ɛkɔndɔ ekina efula w’anto amɔtshi ndo ekɔ tolembetelo tɔmɔtshi tɛnya dia emindo ɛmɔtshi sukɛka ɛkɔndɔ efula l’atei awɔ ɛnyɛlɔ ɔkɔndɔ wa Hɛrɔdɛ, Pɔsɔ Pilato, Tiberiyo, Kayifasi, ndo Sɛrɛngiyo Paolosɛ.

Kaanga mbele ntambwɛ bu lo Nkɛtɛ y’ekila ya nshi nyɛ, avɛsa oko 150 tɛkɛtaka dikambo dia nyama kɛsɔ dia mɛnya dia afundji wa Bible wakakieyaka efula. Awui efula watɛkɛtama l’avɛsa asɔ wekɔ wa didjidji, koko avɛsa amɔtshi tɛkɛtaka dia ntambwɛ ya mɛtɛ. Ɛnyɛlɔ Samisɔna, Davidɛ, ndo Bɛnaya mbeyamaka oko anto wakadiake ntambwɛ. (Embadi 14:5, 6; 1 Samuele 17:34, 35; 2 Samuele 23:20) Anto akina wakadiakema oma le ntambwɛ.—1 Khumi ya Dikanga 13:24; 2 Khumi ya Dikanga 17:25.

Lo nshi y’edjedja, ntambwɛ ka l’Aziya (Panthera leo persica) kakamɔka oma l’Asie Mineure ndo oma la Grèce otsha la Palɛstinɛ, Suriya, Mezɔpɔtamiya, ndo nɔrdɛ-owɛstɛ ka la Inde. Mbala efula, asɛdi wa disɛlasɛla wa lo nshi y’edjedja wa l’ehotwelo ka wonya wakasɛlaka nyama lo yoho yɛnya dia yɔ nɛmiyaka ndo mbokaka anto wɔma. Ɛnamelo ka dimɛna k’atafadi wa ngaingai mɛnyaka woho wakawasangaka ntambwɛ dimɛna lo Babilɔna k’edjedja.

Ondo andɔshi wakatshanya ntambwɛ la Palɛstinɛ oya l’ekomelo ka ntambe ka 12 T.D. Mɛnamaka dia yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa 1300, ntambwɛ yakayoshishɔ lo dihole sɔ. Koko, yɔ yakatetemala monga la Mezɔpɔtamiya ndo la Suriya polo lo ntambe ka 19 ndo la Iran ndo Iraq oya l’ekomelo k’etenyi ka ntondo ka ntambe ka 20.