Lo ndjela diksiɔnɛrɛ dimɔtshi, siansɛ kɛdikɛdi “wekelo wa lotshimola wa diangɔ diakatongama, eongelo ka diangɔ dia lo loowa ndo wekelo ɔsɔ mpikama lo ɔsɛdingwelo, oyangelo ndo lo wɛdikelo.” Ekɔ dui dia wolo dia nsala awui asɔ tshɛ ndo mbala mɔtshi dui sɔ tshindjaka wɔɔngɔ. Ambewi wa siansɛ mbetshaka mingu, ngɔndɔ kaanga ɛnɔnyi dia nsala eyangelo ndo ɔsɛdingwelo. Mbala mɔtshi, vɔ hawokondja etombelo w’ɛlɔlɔ, koko lo tena efula vɔ kondjiyɛka anto wahɔ. Tende bɛnyɛlɔ dimɔtshi.

Kɔpanyi kɛmɔtshi ka l’Erɔpɛ kakasanganya diangɔ diakasalema la ponde ya wolo ndo diangɔ dialɛkɔlawɔ ashi dia ntondja mashinyi ɔmɔtshi l’oyango wa nkimanyiya anto dia mbewɔ hemɔ y’oma lo ɔnwɛlɔ w’ashi wa mindo. Wakakambe la weho wa mashinyi wa ngasɔ l’ɔkɔngɔ wa mpokoso y’oma lo diangɔ diakatongama yakasalema, ɛnyɛlɔ etena kakasalema didimu dia nkɛtɛ lo Haïti lo 2010.

Lo loowa, réseaux wa waa satelitɛ mbakenga ehomɔ kɛmɔtshi kelɛwɔ Système de repérage universel (GPS). Kaanga mbele tɔ kakasalema dikambo di’asɔlayi, GPS kimanyiyaka toshufɛlɛ, waa pilɔtɛ, akɛndjikɛndji wa masuwa kaanga ndo wa mengenga, ndo wanɛ wɛngɔla l’ahole wa ntale dia vɔ mbishola mboka. Diɛsɛ la ambewi wa siansɛ wakasale GPS, onto koka ntshɔ aha l’okakatanu lo dihole dialangande mɛngɔla.

Onde wɛ kambaka la telefɔnɛ, ɔrdinatɛrɛ kana Ɛtɛrnɛtɛ? Shi wɛ ambɛna dia yoonge yayɛ yambonga dimɛna diɛsɛ la woho wambohama awui w’aseka enganga? Onde wɛ mundaka nkɛndɔ lo ndɛkɛ? Naka eelo, kete wɛ ekɔ lo nkondja wahɔ oma lo ehomɔ kɛmɔtshi kakasale ambewi wa siansɛ dia nkimanyiya anto. Awui wa siansɛ wekɔ la shɛngiya lo toho efula t’amɛna lo lɔsɛnɔ layɛ.

Dia ndeka mfudia ewo kawɔ, ambewi wa siansɛ wa nshi nyɛ wekɔ lo nsala eyangelo wa lotshimola lo diangɔ diakatongama l’andja. Ambewi wa fizikɛ salaka eyangelo dia mbeya kɛnɛ kele letei k’atomɛ, etena kele wanɛ weka awui wendana l’awui wa lo loowa wambetsha miliyara y’ɛnɔnyi dia nshihodia woho wakatatɛ loowa. Kaanga mbasalawɔ eyangelo wa lotshimola, oyadi lo diangɔ diahɛnama ndo diahakoke minandema, ambewi wa siansɛ amɔtshi mbetawɔka dia otondonga Nzambi katɛkɛtama lo Bible ekɔ, vɔ wotonga l’akoka wa mboshola.

Ambewi amɔtshi wa siansɛ ndo wa filozofi wa lokumu hawokomɛ laasɔ ato. Vɔ mbetawɔka kɛnɛ kakate Amir Aczel, ombewi wa siansɛ ɔnɛ: “Kanyi y’awui wa siansɛ dia manya eongelo ka Nzambi.” Ɛnyɛlɔ, ombewi wa fizikɛ ɔmɔtshi wa lokumu wa l’andja ɔnɛ akate dia “lam’ele ndooko djembetelo mɔtshi yɛnya dia ekɔ Nzambi kɛmɔtshi kayakiyanya dikambo dia diangɔ dia lo loowa, aha la taamu kɛsɔ mɛnyaka dia nzambi kɛsɔ bu.” Akina mbutaka dia elimu wakasale Nzambi katɛkɛtama lo Bible wekɔ “maji” ndo anto “hawokoke nembetshiya.” *

 Koko dimbola diambɔma diɔ nɛ: Onde siansɛ kamboshola awui efula wendana la diangɔ diakatongama l’andja dia nshikikɛ kanyi y’ekomelo lo dikambo sɔ? Ndooko. Awui wa siansɛ wambohama efula, koko ambewi wa siansɛ mbetawɔka dia ekekɔ awui efula wahawateye ndo ondo wahaweyaki pondjo. Ombewi wa fizikɛ wakalongola prix Nobel welɛwɔ Steven Weinberg akate ate: “Hatoshihodiaki pondjo kiambokambo tshɛ” yendana la diangɔ diakatongama. Prɔfɛsɛrɛ Martin Rees, ombewi wa diangɔ dia lo loowa wa la Grande-Bretagne akafunde ate: “Ekɔ awui amɔtshi wahashihodiaki anto pondjo.” Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, polo ndo ɛlɔ kɛnɛ ambewi wa siansɛ wa nshi nyɛ watashihodia diangɔ diakatongama, ntatɛ oma lo tshɔngu ya tshitshɛ polo ndo loowa la woke. Tolembete bɛnyɛlɔ diayela nɛ:

• Ambewi wa bioloji hawoleke nshihodia dimɛna dimɛna kɛnɛ keta l’etei ka tshɔngu yasɛna. Ambewi wa siansɛ wateye dimɛna dimɛna woho washidiya tɔtshɔngu tɔsɔ wolo lo demba di’onto, washatɔ demba ɛtɛtɔ ndo woho wakahanyematɔ.

• Wolo w’okotwelo wekɔ la shɛngiya le so l’oseka losekɔndɛ tshɛ la lo lushi. Koko ɔsɔ ekɔ dui diele ehekesa le ambewi wa fizikɛ. Vɔ hawoshihodia dimɛna woho wele wolo w’okotwelo kitshaka onto lo nkɛtɛ etena kafumbɔnde kana woho wele wolo ɔsɔ salaka dia ngɔndɔ tshimbaka nkɛtɛ.

• Wanɛ weka woho wakatatɛ ndo woho wele diangɔ dia lo loowa fɔnyaka dia suke la pursa 95 ya diangɔ dia lo loowa hadiɛnama ndo hawokoke dishola la dihomɔ di’ambewi wa siansɛ. Vɔ kahanyaka dui sɔ lo tenyi pende, mbuta ate wolo wahɛnama ndo diangɔ diahɛnama. Wolo wa diangɔ sɔ wateyama polo ɛlɔ kɛnɛ.

Koko, ekekɔ awui akina waheyama wadja ambewi wa siansɛ l’okandokando. Lande na? Ombewi wa siansɛ ɔmɔtshi weyama efula akafunde ate: “Akambo wahateye ndeka wanɛ weyaso efula la fwa. Le mi, awui wa siansɛ koka kaambiya ndo kotshutshuya dia wɛ nyomoleka mbeka lo dihole dia mbaɔsa anyanya.”

Ɔnkɔnɛ, naka wɛ ndjambolaka dia kana awui wa siansɛ wayanga mpɛna Bible ndo diaha anto monga la mbetawɔ le Nzambi kete yambola ɔnɛ: Naka welo wadja ambewi wa siansɛ wa tomanamana la dihomɔ diawɔ dia wolo ko hawoshihodia woho wele diangɔ diakatongama l’andja l’ɔtɛ wa lomba lawɔ lele l’elelo, onde ayonga dui dia dimɛna dia ntona esadi eto awui wa kashi wamboleka mpama lo awui wa siansɛ? Lo kɛnɛ kendana la dui sɔ, l’ekomele ka sawo dimɔtshi diɛnya ɔkɔndɔ ndo ohamelo wa tɔɔtɔ, Encyclopedia Britannica mbutaka ɔnɛ: “L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi suke la 4000 wa oyangelo w’awui wa tɔɔtɔ, awui wendana la tɔɔtɔ komonga dui di’oyoyo oko wakidiɔ le ase Babilɔna.”

Ɛmɛnyi wa Jehowa nɛmiyaka lotshungɔ lele l’onto tshɛ dia mbɔsa yɛdikɔ lo dikambo sɔ. Sho salaka la wolo dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka lo Bible k’ɔnɛ: “Ekanelo kanyu k’ɔlɔlɔ keyame le anto tshɛ.” (Filipɛ 4:5) Lo kanyi yakɔ yaamɛ, shɔ kɔlɔmbaka dia wɛ nsɛdingola woho wɔtɔnɛ awui wa siansɛ la Bible.