Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Ehase k’atshuku atshuku kaki la lokombo “Tatenai” kakafundama lo tshuku diatɔ dimɔtshi

Yema ya djembetelo kina

Yema ya djembetelo kina

Onde ekɔ djembetelo mɔtshi y’oma lo eyangelo w’emindo wasukɛ ɔkɔndɔ wa lo Bible? Lo 2014, sawo dimɔtshi dia lo Jurnalɛ yelɛwɔ ɔnɛ Biblical Archaeology Review diaki la dimbola nɛ: “Anto angana wa lo Bible ka Hɛbɛru wakashikikɛma lo ndjela eyangelo w’emindo?” Okadimwelo wakashama ele ɔnɛ: “Naka yema tshitshɛ kete anto 50!” Pami kɛmɔtshi kele lokombo lande kofundama lo listɛ la sawo sɔ aki Tatenai. Ko aakinde? Ɛsɔ tende yema y’ɔkɛndɛ waki la nde lo ɔkɔndɔ wa lo Bible.

Jɛrusalɛma aki ntondo etenyi ka lo diolelo dia woke di’ase Pɛrɛsiya. Osomba waki lo ɛtshi ka nkɛtɛ kakelɛka ase Pɛrɛsiya ɔnɛ la Wedi w’Ɔkɛdi, mbuta ate lo lɛkɛ la owɛstɛ wa Efaratɛ. L’ɔkɔngɔ wa vɔ nɛndja ase Babilɔna, ase Pɛrɛsiya wakatshungola ase Juda oma lo lɔhɔmbɔ ndo wakawasha lotshungɔ la nyomotohika tɛmpɛlɔ ka Jehowa ka la Jɛrusalɛma. (Ɛzɛra 1:1-4) Koko atunyi w’ase Juda wakatone kanyi shɔ ndo wakakambe la dui sɔ oko yɛkɛ nɛndɛ dia mfunda ase Juda ɔnɛ wambɔtɔmbɔkwɛ ase Pɛrɛsiya. (Ɛzɛra 4:4-16) Lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Dariyo I (522-486 N.T.D.), owandji ɔmɔtshi w’ase Pɛrɛsiya wakawelɛka Tatenai akatshu tosala akɛtɛ lo dikambo sɔ. Bible mbeelɛka ɔnɛ “nguvɛrnɛrɛ ka l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka la Wedi w’Ɔkɛdi.”​—Ɛzɛra 5:3-7.

Pase di’ave di’atshuku atshuku efula diakikɔ la lokombo Tatenai lakombama oko etenyi ka kɛnɛ kakokaso mbelɛ ɔnɛ diombelo di’ase nkumbo. Ehase kɛnya diɔtɔnganelo lam’asa onto ɔmɔtshi la lo nkumbo kɛsɔ la onto latɛkɛtama lo Bible ekɔ mukanda ɔmɔtshi w’ofutelo wa dibasa wakafundama l’ɔnɔnyi wa 20 lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Dariyo I, mbuta ate lo 502 N.T.D. Tɔ mɛnyaka dia onto ɔmɔtshi laki ɔmɛnyi lo kɛnɛ kendana la mukanda wa diokanelo sɔ, aki okambi waki “Tatanu, nguvɛrnɛrɛ ka lo Wedi okina w’Ɔkɛdi,” mbuta ate Tatenai kakɔ kaamɛ katanema lo dibuku dia lo Bible dia Ɛzɛra.

Naa ɔkɛndɛ wakikɔ la pami kɛsɔ? Lo 535 N.T.D., Kurɔ ka Woke akanyomokongɛ ɛlɔmbwɛlɔ ka lowandji lande lo waa prɔvɛnsɛ, prɔvɛnsɛ kɛmɔtshi kakelamɛka ɔnɛ Babilɔna ndo Wedi w’Ɔkɛdi. L’ɔkɔngɔ diko, prɔvɛnsɛ kɛsɔ kakayokahanyemaka lo tenyi pende, etenyi kɛmɔtshi kakelamɛka tsho ɔnɛ la Wedi okina w’Ɔkɛdi. Prɔvɛnsɛ kɛsɔ kakɔsaka Cœlésyrie, Fenikiya, Samariya ndo Juda, ondo tɔ kakalɔmbɔmaka oma la Damasɛkɛ. Tatenai akalɔmbɔla ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ oma ko 520 polo 502 N.T.D.

L’ɔkɔngɔ wa nde minda lɔkɛndɔ otsha la Jɛrusalɛma dia tosala akɛtɛ lo woho wakawafunde ase Juda ɔnɛ wambɔtɔmbɔkɔ, Tatenai akela Dariyo alapɔlɔ di’ɔnɛ ase Juda wekɔ lo mbuta dia wakalongola lotshungɔ oma le Kurɔ dia nyomohika tɛmpɛlɔ ka Jehowa. Eyangelo wakasalema lo abuku wa nkumekanga dia mbeya mɛtɛ lo kɛnɛ kakawataka. (Ɛzɛra 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Ɔnkɔnɛ, Tatenai kotshikitanya didjango sɔ, koko nde akakitanyiya.​—Ɛzɛra 6:6, 7, 13.

“Tatenai nguvɛrnɛrɛ ka l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka la Wedi w’Ɔkɛdi,” kosala dui dia woke dia lo ɔkɔndɔ. Koko lembetɛ dia Afundelo tɛkɛtaka l’eshikikelo tshɛ titrɛ kaki la nde. Ndo dui sɔ toshaka yema ya djembetelo kina yɛnya dia anyangiyangi w’emindo wokosukɛka ɔkɔndɔ wa mɛtɛ wa lo Bible.