Dikambo dia ambahemi wa mfalasa anɛi koka mɛnama oko dui dia ehekesa ndo dia wɔma, koko aha ngasɔ. Lande na? Nɛ dia Bible ndo awui wa lo ɔkɔndɔ wa nshi nyɛ tokimanyiyaka dia nshihodia hwe kɛnɛ kalembetshiya didjidji dia ombahemi tshɛ wa mfalasa. Ndo kaanga mbele wahemelo awɔ wakɛnya dia mpokoso yayonga la nkɛtɛ, vɔ koka nto nembetshiya lokumu l’ɔlɔlɔ le yɛ ndo le nkumbo kayɛ. Lo ngande? Ntondotondo, ɛsɔ teye ombahemi tshɛ wa mfalasa.

Ɛnɛlɔ kɛnɛ tatɛka lo mbuta ɔnɛ: “Dimi lakɛnyi, nyolonge mfalasa ka wɛma ndo ɔnɛ lakakiahema aki la ota ndo wakawosha dɛmbɔ dia nkoso, ko nde akatshu, atalɛndja ndo dia toshidiya ɔlɛndjɛlɔ ande.”​—Ɛnyɛlɔ 6:2.

Akɔna ele ombahemi wa mfalasa ka wɛma? Yoho yoleki dimɛna ya mbeeya tanemaka lo dibuku diakɔ diaamɛ dia lo Bible dia Ɛnyɛlɔ, dibuku diakayɛnyaka l’ɔkɔngɔ dia ombahemi wa l’olongo wa mfalasa ɔsɔ ekɔ “Dui dia Nzambi.” (Ɛnyɛlɔ 19:11-13) Titrɛ kɛsɔ ka Dui, kekɔ kaki Yeso Kristo, nɛ dia nde salaka akambo oko yɛmba awui yaki Nzambi. (Joani 1:1, 14) Laadiko dia laasɔ, nde mbelamɛka ɔnɛ: “Nkumekanga ka nkumi ya dikanga ndo Nkumi ka waa nkumi” ndo mbɔsamaka oko “Kanga kɔlamelo ndo Mɛtɛ.” (Ɛnyɛlɔ 19:16) Mbokɛmaka hwe dia nde ekɔ la lowandji la nsala akambo oko nkumekanga kele ɔndɔshi wa ta ndo nde hakambe la wolo ande lo yoho ya kɔlɔ. Koko, ekɔ ambola amɔtshi wambɔma.

Akasha Yeso lowandji la nɛndja? (Ɛnyɛlɔ 6:2) Lo ɛnɛlɔ kakɛnyi omvutshi Danyɛlɛ, vɔ mbɛdikaka Mɛsiya la “ɔna onto” ndo nde akalongola “lowandji, kɛnɛmɔ ndo diolelo,” paka oma le “Tango Andja,” mbuta ate Jehowa Nzambi. * (Danyɛlɛ 7:13, 14) Ɔnkɔnɛ, Nzambi Kanga-Wolo-Tshɛ mbakasha Yeso wolo ndo lotshungɔ la mbolɛ ndo la mbela elombwelo. Mfalasa ka wɛma kekɔ djembetelo yasungana lo kɛnɛ kendana la ta dia losembwe diayɔlɔsha Ɔna Nzambi, nɛ dia lo Afundelo, vɔ kambaka mbala efula la dangi dia wɛma oko djembetelo ya losembwe.​—Ɛnyɛlɔ 3:4; 7:9, 13, 14.

Etena kakɔna kakatatɛ ambahemi wa mfalasa la wahemelo awɔ? Lembetɛ dia ombahemi wa ntondo, mbuta ate Yeso, akatatɛ wahemelo ande etena kakandalongola dɛmbɔ dia nkoso. (Ɛnyɛlɔ 6:2) Etena kakɔna kakalongola Yeso dɛmbɔ dia nkoso oko Nkumekanga ka l’olongo? Dui sɔ kosalema etena kakandakalola l’olongo l’ɔkɔngɔ wa nyɔi kande. Bible mɛnyaka dia nde akahombe nkonga lo etena kɛmɔtshi. (Hɛbɛru 10:12, 13) Yeso akasha ambeki ande djembetelo ya mbeya ekomelo k’etena kakandahombe nkonga ndo etatelo ka etena kakandahombe ntatɛ mbolɛ l’olongo. Nde akate dia lam’ayondotatɛ mbolɛ, awui wa l’andja wayoleka ntshɔ lo kɔlɔ. Ata, ndjala ya kasha ndo elando wayonga. (Mateo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo ndɔma lo 1914, akayɛnama hwe dia anto wakayotatɛ nsɛna lo etena kɛsɔ, etena ka paa la nkɛtɛ kelɛ Bible ɔnɛ: “Nshi y’ekomelo.”​—2 Timɔte 3:1-5.

Ko lande na kakatɛnyi dia awui wakaleke ntshɔ lo kɔlɔ lo dihole dia monga amɛna, lam’ele Yeso akalongola dɛmbɔ diande dia nkoso lo 1914? Nɛ dia l’etena kɛsɔ, ko Yeso ambotatɛ mbolɛ l’olongo, koko aha la nkɛtɛ. Ta diakatombe l’olongo ndo Nkumekanga k’oyoyo kakawakitsha l’okudi, mbuta ate Yeso lelamɛ nto Mikayɛlɛ, akakasha Satana l’ɛdiɛngɛ ande la nkɛtɛ. (Ɛnyɛlɔ 12:7-9, 12) Ntatɛ lam’akawawokasha lanɛ la nkɛtɛ, Satana ekɔ la nkɛlɛ k’efula, nɛ dia nde mbeyaka dia nshi yande yambɛdikama. Lo mɛtɛ, keema edja Nzambi ayanga  nsala dia lolango lande salema lanɛ la nkɛtɛ lo ndjaka Satana. (Mateo 6:10) Kakianɛ, ɛsɔ tende woho wele ambahemi akina asato tokimanyiyaka dia nshikikɛ ɔnɛ lo mɛtɛ tekɔ lo nsɛna lo “nshi y’ekomelo” ya paa efula. Otshikitanyi la ombahemi wa ntondo wa mfalasa, ɔnɛ lele didjidji di’onto shikaa, ambahemi asato wayela mɛnyaka awui wa kɔlɔ tshɛ wambɛnya ana w’anto paa.

“Mfalasa kekina ka beela oko dja kakatombe. Wakasha ɔnɛ lakakiahema lotshungɔ la minya wɔladi oma la nkɛtɛ di’anto ndjakana lam’asawɔ, ndo wakawosha lokuwa la woke la ta.”​—Ɛnyɛlɔ 6:4.

Mfalasa kɛnɛ nembetshiyaka ata. Lembetɛ dia tɔ kakanya wɔladi aha tsho lo wedja ɛmɔtshi koko lo nkɛtɛ k’otondo. Lo 1914, mbala ka ntondo l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto, Ta dia l’andja w’otondo diakalɔma. Diɔ diakayelana la Ta dia hende dia l’andja w’ontondo, ta diakaleke tshɛ kɔlɔ. Anto amɔtshi mbutaka dia lofulo tshɛ tshɛ l’anto wakavu oma lo ata oma ko 1914 lakalekana miliyɔ 100. Laadiko dia laasɔ, anto efula wakadiɛnɛ la nkandji.

Polo lo yɛdikɔ yakɔna yambofulanɛ ata lo nshi yasɛnaso nyɛ? Mbala ka ntondo ka l’ɔkɔndɔ, mɛnamaka dia anto waya la dikoka dia nshila anto tshɛ wele la lɔsɛnɔ oshiki. Kaanga atshunda wayata dia vɔ wekɔ ambidji wa wɔladi, ɛnyɛlɔ oko Nations unies, bu l’akoka wa memadia ombahemi wa mfalasa ka beela.

“Dimi lakende, mɛnyi ko mfalasa k’odima ndo ɔnɛ lakakiahema aki la kilɔ lo lonya lande. Lakoke wondjo wele oko dui l’atei wa ditongami 4 diasɛna diata ɔnɛ: ‘Karɛtɛ k’eponga aya dɛnariyo 1 ndo karɛtɛ 3 y’asami dɛnariyo 1 ndo tolanyake esɔ k’ɔlivɛ ndo wanu.’”​—Ɛnyɛlɔ 6:5, 6.

Ombahemi ɔnɛ nembetshiyaka ndjala. Tekɔ lo mɛna lanɛ dia dui sɔ diekɔ didjidji dia ndjala k’efula nɛ dia karɛtɛ ɔtɔi (litrɛ 1,08) k’eponga kekɔ la oshinga wa dɛnariyo ɔtɔi, mbuta ate difuto di’ose olimu dia lushi l’otondo lo ntambe ka ntondo. (Mateo 20:2) La lofalanga l’okenga lakɔ laamɛ, onto akakokaka nsomba karɛtɛ shato y’asami (litrɛ 3,24), woho ɔmɔtshi wa ntɔngɔ waki kɔmbɔsamaka la nɛmɔ oko eponga. Ko ngande wakakokaka onto ndesha nkumbo ka woke? Ɔnkɔnɛ, dui sɔ pɛmɔlaka anto dia kambaka akumi dimɛna kaanga lo kɛnɛ kendana la diangɔ dia ndɛ lushi la lushi, oko wɛnyamidiɔ lo dikambo dia diangɔ dia ndɛ di’ohomba dia l’etena kɛsɔ ndo lo dikambo dia esɔ ka ɔlivɛ la wanu.

Onde hatɛnyi l’eshikikelo tshɛ dia oma ko 1914, ombahemi wa mfalasa k’odima ekɔ lo tatetemala la lowango lande? Tekɔ lo mɛna! Suke la miliyɔ y’anto 70 wakavu la ndjala lo ntambe 20. Owandji ɔmɔtshi akate dia ondo “miliyɔ y’anto 805, mbuta ate onto ɔtɔi lo anto divwa lo ndjela lofulo l’anto la l’andja w’otondo komonga l’alemba w’amɛna l’ɔtɛ w’oleelo wa kɔlɔ lo 2012-2014.” Alapɔlɔ okina mbutaka ɔnɛ: “Ndjala ndjakaka anto ɔnɔnyi tshɛ oleki SIDA, malaria, ndo lɔkɔsu la lohondja.” Kaanga mbadjama welo wa l’otema ɔtɔi dia minya ndjala, ombahemi wa mfalasa k’odima ekɔ lo ntetemala la wahemelo.

“Dimi lakende, mɛnyi ko mfalasa k’ɛkɛsɛkɛsɛ. Lokombo la ɔnɛ lakakiahema laki Nyɔi. Ndo Diombo diakayawoyelaka. Wakawasha lowandji la mbolɛ k’anɛi ɔtɔi ka nkɛtɛ, dia ndjaka anto la lokuwa la ta l’otale ndo la ndjala ya kasha ndo la hemɔ yadiaka ndo la nyama ya ngala ya la nkɛtɛ.”​—Ɛnyɛlɔ 6:8.

Ombahemi wa nɛi wa mfalasa nembetshiyaka nyɔi koye l’ɔtɛ w’asui ndo l’ɔtɛ w’awui akina. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa 1914, grippe espagnole kakadiake anto miliyɔ akumi. Ondo anto oko miliyɔ 500 wakandama la tɔ, mbuta ate onto 1 lo anto 3 tshɛ waki la lɔsɛnɔ!

Koko grippe espagnole aki tsho etatelo. Tomanyi tɔmɔtshi mbutaka dia ondo miliyɔ nkama y’anto wakavu la lokombakomba (variole) lo ntambe 20. Polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, anto efula wekɔ lo mvɔ la SIDA, lɔkɔsu la lohondja ndo malaria kaanga mbele eyangelo wa wolo w’aseka enganga wekɔ lo salema.

 Etombelo wekɔ woho akɔ waamɛ, mbuta ate nyɔi kekɔ, oyadi oma lo ata, ndjala kana hemɔ. Diombo diekɔ lo ntetemala mbɔsa anto ndo diɔ hadiosha ndooko elongamelo.

Nshi ya paa yasɛnaso nyɛ yayanga nkomɛ keem’edja. Ohɔ dui nɛ: Yeso “akatshu, atalɛndja” lo 1914, lo mbikasha Satana la nkɛtɛ, koko Yeso koshidiya ɔlɛndjɛlɔ ande l’etena kɛsɔ. (Ɛnyɛlɔ 6:2; 12:9, 12) Keem’edja, lo Aramangɛdɔna, Yeso ayanga minya shɛngiya yaki Satana ndo ayolanya anto wasukɛ Diabolo. (Ɛnyɛlɔ 20:1-3) Yeso hoshidiya tsho wahemelo wa ambahemi akina wa mfalasa, koko ayɔlɔngɔsɔla ndo etombelo wa kɔlɔ wa wahemelo awɔ. Lo ngande? Ɛsɔ tɔsɛdingole kɛnɛ kalaka Bible.

Lo dihole dia ata, wɔladi wayonga. Jehowa “ekɔ lo nkomiya ata lo nkɛtɛ k’otondo. Nde ambɔkɔla ota ndo ambohembola dikɔnga.” (Osambo 46:9) Le anto walanga wɔladi, “vɔ wayɔngɛnangɛnaka heyama la wɔladi w’efula.”​—Osambo 37:11.

Lo dihole dia ndjala, vɔ wayonga la diangɔ dia ndɛ efula. “Mbo ya ndɛ yayoyala efula la nkɛtɛ; yɔ yayonga tshavutshavu lo tɔsɔdi t’akona.”​—Osambo 72:16.

Lo dihole dia hemɔ ndo nyɔi, yoonge ya kokele mbayonga ndo lɔsɛnɔ la pondjo le anto tshɛ. Nzambi “ayokitola asɔyi tshɛ oma lo washo awɔ, nyɔi hatoyala nto, otanda hatoyala nto, delo hatoyala nto, kaanga kandji hatoyala nto.”​—Ɛnyɛlɔ 21:4.

Etena kaki Yeso la nkɛtɛ, nde akasale awui efula wangɛnyangɛnya otema wayondoyosala lo nshi yayaye lo ɛlɔmbwɛlɔ kande. Nde akadje wɔladi, akalesha anto nunu lo dihindo, akakɔnɔla hemɔ ndo akolola edo.​—Mateo 12:15; 14:19-21; 26:52; Joani 11:43, 44.

Ɛmɛnyi wa Jehowa wayɔngɛnangɛna kɛnya lo Bible kayɛ woho wakokayɛ monga suke etena kayokomɛ wahemelo w’ambahemi wa mfalasa. Onde wɛ ayetawɔ leeta la mbeka awui akina?