Ko e ongoongo koví: ʻE lava ke taʻofi koe ʻe he ongoʻi maá mei hono maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa lelei mo ha taimi fakafiefia.

 Ko e ongoongo leleí: ʻOku ʻikai ke kovi maʻu pē ʻa e ongoʻi maá. ʻE lava ke ne tokoniʻi koe ke fakakaukau ki muʻa ke leá pea ʻai koe ke hoko ko ha tokotaha tokanga mo fanongo lelei.

 Ko e ongoongo lelei ange: Heʻikai ke ke ongoʻi mā ai pē, ko ia ʻe lava ke ke mapuleʻi ʻa e anga hono uesia koe ʻe he ongoʻi maá. ʻE tokoniʻi koe ʻe he kupu ko ení ke ke ʻiloʻi ʻa e founga ke fai ai iá.

•  Mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻokú ke ilifia aí

•  Palani ʻo e meʻa ke faí

•  Meʻa ʻoku leaʻaki ʻe ho toʻumeʻá

 ʻE lava ke ʻai koe ʻe he ongoʻi maá ke ke ilifia ʻi he talanoa mata ki he mata mo e kakaí. Ko e olá, te ke fakamavaheʻi ai koe mei he niʻihi kehé ʻo hangē ia ʻokú ke toko taha pē ʻi ha loki fakapoʻuli. ʻE lava ke hoko ia ʻo fakailifia. Ka kapau te ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻokú ke ilifia aí, te ke fakatokangaʻi nai naʻe ʻikai fiemaʻu ia ke ke ilifia. Fakakaukau ki ha fakatātā ʻe tolu.

•   Ilifia #1: “ʻOku ʻikai ke u ʻilo ʻe au ha meʻa ke talanoa ki ai.”

   Moʻoniʻi meʻa: ʻOku manatuʻi ange ʻe he kakaí ʻa e founga ʻokú ke tokoniʻi ai kinautolú ʻi he meʻa ʻokú ke leaʻakí. ʻE lava ke ke mapuleʻi hoʻo ilifiá ʻaki hono fakatupulekina hoʻo pōtoʻi ʻi he fanongó, pea fakahāhā ʻa e mahuʻingaʻia loto-moʻoni ʻi he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he niʻihi kehé.

   Ke fakakaukau ki ai: Ko e hā ʻa e faʻahinga kaungāmeʻa ʻokú ke saiʻia ke maʻú​—ko ha tokotaha ʻoku faʻa lea pe ko ha tokotaha ʻoku fanongo lelei?

•   Ilifia #2: “ʻE fakakaukau ʻa e kakaí ko ha tokotaha taʻeoli au.”

   Moʻoniʻi meʻa: ʻE ʻi ai maʻu pē ʻa e lau ia ʻa e kakaí fekauʻaki mo koe tatau ai pē pe ko ha tokotaha mā koe pe ʻikai. ʻE lava ke ke mapuleʻi hoʻo ilifiá​—pea tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau maʻu ha fakakaukau lelei ange fekauʻaki mo koe​—kapau te ke fakahaaʻi kiate kinautolu pe ko e tokotaha fēfē koe.

   Ke fakakaukau ki ai: Kapau ʻokú ke fakakaukau ʻoku fakamāuʻi koe ʻe he tokotaha kotoa, mahalo na ko koe ia ʻokú ke fakamāuʻi taʻetotonu kinautolú ʻaki ʻa e fakahuʻunga ʻoku ʻikai ke nau saiʻia ʻiate koe?

•   Ilifia #3: “Te u fakamāʻia au kapau te u leaʻaki ha meʻa ʻoku hala.”

   Moʻoniʻi meʻa: ʻOku faʻa hoko ia ki he tokotaha kotoa mei he taimi ki he taimi. ʻE lava ke ke mapuleʻi hoʻo ilifiá ʻaki ʻa e vakai ki he ngaahi fehālākí ko ha faingamālie ke fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai ke ke vakai kiate koe ʻokú ke haohaoa.

   Ke fakakaukau ki ai: ʻIkai ʻokú ke fiefia ʻi he feohi mo e kakai ʻoku lava ke nau fakahaaʻi ʻoku nau taʻehaohaoá?

 Naʻá ke ʻiloʻi? ʻOku fakakaukau ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke nau mā koeʻuhí ʻoku nau ʻave ha ngaahi pōpoaki lahi ʻi he telefoni. Ka ʻoku faingofua ange ke maʻu ha kaungāmeʻa moʻoni ʻi he taimi ʻokú ke talanoa mata ki he mata ai mo iá. Naʻe tohi ʻe ha mataotao fakaʻatamai ko Sherry Turkle: “ʻOkú te hoko ʻo maheni lahi ange mo e tokotahá ʻi he taimi ʻokú te femātaaki ai mo iá pea fanongo ki hono leʻó.” a

•   Fakaʻehiʻehi mei hono fakahoa koe ki he niʻihi kehé. ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ke hoko ko ha tokotaha fakafeohi. ʻI hono kehé, ʻai ko hoʻo taumuʻá ia ke ke lava ʻo mapuleʻi hoʻo ongoʻi maá koeʻuhí ke ʻoua te ke tō ai mei hono maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa lelei mo ha taimi fakafiefia.

   “ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ke talanoa lōloa pe tohoakiʻi mai ʻa e tokangá kiate koe. Fakafeʻiloaki pē koe ki he tokotahá pe ʻeke ange ha fanga kiʻi fehuʻi faingofua.”​—Alicia.

   Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Tuku ki he tokotaha taki taha ke ne sivisiviʻi ʻene ngaahi ngāue pē ʻaʻaná, pea te ne maʻu leva ai ha ʻuhinga ke fiefia ʻi he fekauʻaki mo ia toko taha pē, ʻo ʻikai ʻi hono fakahoa atu ki ha taha kehe.”​—Kalētia 6:4.

•   Hoko ʻo fakatokanga meʻa. Siofi ʻa e kakai ʻoku nau saiʻia ke feohí pea fakatokangaʻi ʻa e founga ʻoku nau fetalanoaʻaki ai mo e niʻihi kehé. Ko fē founga ʻoku ʻaonga kiate kinautolú? Ko e hā ʻa e founga ʻoku ʻikai ke ola leleí? Ko fē ʻa e pōtoʻi ʻiate kinautolu ʻe lava ke ke fakatupulekiná?

   “Hoko ʻo fakatokanga meʻa pea ako mei he faʻahinga ʻoku anga-fakakaumeʻá. Sio ki he founga ʻoku nau fakafeangai aí mo e meʻa ʻoku nau leaʻaki ʻi he taimi ʻoku nau fuofua fetaulaki ai mo ha tokotaha.”​—Aaron.

   Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Hangē ko hono fakamāsila ʻe he ukameá ʻa e ukameá, ʻoku pehē hono fakamāsila ʻe ha tangata ʻa hono kaungāmeʻá.”​—Palōveepi 27:17.

•   ʻEke ha ngaahi fehuʻi. ʻOku faʻa saiʻia ʻa e kakaí ke fakahaaʻi ʻa e anga ʻenau fakakaukau fekauʻaki mo ha meʻa, ko ia ko hono ʻeke ha ngaahi fehuʻí ko ha founga lelei ia ke kamataʻi ai ha fetalanoaʻaki mo kinautolu. ʻOku ʻai leva heni ke siʻisiʻi ai hoʻo tohoakiʻi mai ʻa e tokangá kiate koe.

   “Ko e teuteu tokamuʻá ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke fakasiʻisiʻi hoʻo loto-moʻuá. ʻE lava foki ke ke fakakaukau ki ha ngaahi kaveinga pe fehuʻi ki muʻa pea fai ha fakatahataha fakasōsiale koeʻuhí ʻe tokoni ia ke fakasiʻisiʻi hoʻo loto-mafasia ʻi he fetaulaki mo e kakai foʻoú.”​—Alana.

   Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “ʻOua ʻe kumi pē ki he lelei ʻa kimoutolú, kae kumi foki ki he lelei ʻa e niʻihi kehé.”​—Filipai 2:4.