Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Hā ‘Oku Tau Fiema‘u Ai ‘a e ‘Amanakí?

Ko e Hā ‘Oku Tau Fiema‘u Ai ‘a e ‘Amanakí?

Ko e Hā ‘Oku Tau Fiema‘u Ai ‘a e ‘Amanakí?

FĒFĒ kapau na‘e tauhi ma‘u ‘e Taniela ‘a ‘ene ‘amanaki mālohí, ‘a e talavou ko ia na‘e fokoutua he kanisaá ‘a ia na‘e fakamatala ki ai ‘i he kamata‘anga ‘o e kupu ki mu‘á. Na‘á ne mei iku‘i nai ai ‘a e kanisaá? Te ne mo‘ui nai ‘i he ‘ahó ni? Na‘a mo e fa‘ahinga ‘oku nau pouaki ‘a e fakakaukau ko ia ‘o e ‘amanakí, ‘e ngalingali pē ‘e ‘ikai te nau fai ha ngaahi taukave‘i pehē. Pea ‘oku langa‘i leva ai ha poini mahu‘inga. ‘Oku ‘ikai totonu ke fakalahi‘i tōtu‘a ‘a e mahu‘inga ‘o e ‘amanakí. ‘Oku ‘ikai ko ha faito‘o ia ki he mahaki kotoa pē.

‘I ha faka‘eke‘eke mo e CBS News, na‘e fakatokanga ai ‘a Dr Nathan Cherney ‘o fekau‘aki mo e fakatu‘utāmaki ‘o hono fakalahi‘i tōtu‘a ‘a e mālohi ‘o e ‘amanakí ‘i he feangainga mo e kau mahaki ‘oku puke lahí: “Kuo ‘i ai ‘a e ngaahi tu‘unga ne hanga ai ‘e he ngaahi husepāniti ‘e ni‘ihi ‘o tafulu‘i honau ngaahi uaifí ‘o pehē kuo te‘eki ai ke nau fai ha fakalaulauloto lahi fe‘unga, kuo te‘eki ai ke nau fakakaukau loto-pau fe‘unga.” Na‘e hoko atu ‘a Dr. Cherney: “Ko e fa‘ahinga fakakaukau ko ení ‘okú ne fakatupunga ‘a e fakakaukau hala te te lava pē ‘o mapule‘i e totolo ‘a e kanisaá, pea ‘i he taimi ‘oku ‘ikai sai ai ‘a e kakaí, ‘oku hangē ia ha pehē ‘oku te‘eki ai ke nau lava ‘o mapule‘i lelei fe‘unga ‘a e kanisaá, ka ‘oku ‘ikai totonu ia.”

Ko hono mo‘oní, ko e fa‘ahinga ‘oku nau fāinga mo ha mahaki fakatupu mate ‘oku nau fehangahangai mo ha faitau fakaongosia mo fakatupu ongo‘i lōmekina. Ko e toe tānaki atu ko ia ‘a e ongo‘i halaiá ki he kavenga mamafa kuo nau lolotonga fuesiá ‘a e me‘a fakamuimui taha ‘e loto honau ngaahi ‘ofa‘angá ke nau faí. ‘E totonu leva ai ke tau fakamulituku ‘o pehē ‘oku ‘ikai ha ‘aonga ia ‘a e ‘amanakí?

Mole ke mama‘o. Ko e fakatātaá, ko e toketā tatau pē ko iá ‘okú ne ngāue tāfataha ki hono fakanonga ‘a e langa mamahí mo ha ngaahi faka‘ilonga kehé​—‘a ia ko e ngaahi faito‘o ‘oku fakahangataha ‘o ‘ikai ki hono tau‘i fakahangatonu ‘a e mahakí pe na‘a mo hono fakatolonga ‘a e mo‘uí, ka ‘oku fakahangataha ia ki hono ‘ai ‘a e mo‘ui ‘a e tokotaha mahakí ke fakafiemālie mo nonga ange ‘i he lolotonga ‘ene kei mo‘uí. Ko e kau toketā ‘i he ngaahi mala‘e peheé ‘oku nau tui mālohi ki he mahu‘inga ‘o e ngaahi faito‘o ‘oku taki atu ki he fiefia ange ‘a e ‘atamaí, ‘o a‘u ki he fa‘ahinga ‘oku nau puke lahí. ‘Oku ‘i ai ‘a e fakamo‘oni lahi ‘e lava ‘e he ‘amanakí ke ne fai ‘a e me‘a tatau​—mo e me‘a lahi ange.

Ko e Mahu‘inga ‘o e ‘Amanakí

“Ko e ‘amanakí ko ha faito‘o mālohi ia,” ko e fakamatala fakamatematē ia ha faiongoongo he mala‘e ‘o e faito‘ó ko Dr. W. Gifford-Jones. Na‘á ne sivisivi‘i ha ngaahi fakatotolo kehekehe na‘e fai ke fakapapau‘i‘aki ‘a e mahu‘inga ‘o e poupou fakaeongo ‘oku fai ma‘á e kau mahaki ‘oku nau fokoutua he mahaki fakatupu maté. ‘Oku taku ‘o pehē, ko e fa‘ahinga poupou ko ení ‘okú ne tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau tauhi ma‘u ha vakai ‘o e ‘amanaki mo e fakatu‘amelie. Na‘e ma‘u ‘i ha fakatotolo ‘e taha ‘i he 1989 ko e kau mahaki ne nau ma‘u ‘a e poupou peheé na‘a nau mo‘ui fuoloa ange, ka ko e fakatotolo ki muí ni maí ‘oku ‘ikai ke fu‘u loto-tatau ia mo e ola ko iá. Kae kehe, kuo fakapapau‘i ‘e he ngaahi fakatotoló ko e kau mahaki ‘oku nau ma‘u ‘a e poupou fakaeongó ‘oku si‘isi‘i ange hono ma‘u kinautolu ‘e he loto-mafasiá mo e langá ‘i he fa‘ahinga ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e poupou ko iá.

Fakakaukau atu ki ha toe fakatotolo ‘e taha na‘e fakahangataha ki he anga ‘a e kaunga ‘a e fakatu‘amelié mo e fakatu‘atamakí ki he mahaki mafu ko ia ko e CHD. Na‘e sivisivi‘i fakalelei ai ha kau tangata ‘e toko 1,300 tupu pe ‘oku nau ma‘u ha vakai fakatu‘amelie pe fakatu‘atamaki ki he mo‘uí. Na‘e toe taliu atu ‘a e fakatotolo tatau ‘i he ta‘u ‘e hongofulu ki mui aí ‘o ma‘u ai ko e laka hake he pēseti ‘e 12 ‘o e kau tangata ko iá na‘e ma‘u kinautolu ‘e he mahaki mafu ko ení. ‘I he kau tangata ko iá, na‘e tokolahi ange ai ‘a e kau fakatu‘atamakí ‘i he kau fakatu‘amelié ‘aki ‘a e meimei toko 2 ki he toko 1. Ko Laura Kubzansky, ko ha tokoni palōfesa ki he mo‘uí mo e tō‘onga fakasōsialé ‘i he ‘Apiako ki he Mo‘ui ‘a e Kakaí ‘i Harvard, ‘okú ne fakamatala: “Ko e lahi taha ‘o e ngaahi fakamo‘oni ki he fakakaukau ko ia ko e ‘fakakaukau fakatu‘amelié’ ‘oku lelei ia ki ho‘o mo‘ui leleí na‘e ‘ikai ke fakapapau‘i fakasaienisi ia​—ka ko e fakatotolo ko ení ‘oku ‘omai ai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakamo‘oni fakafaito‘o fakahangatonu ki he fakakaukau ko ení ‘i he mala‘e ‘o e mahaki mafú.”

Kuo ma‘u ‘i he ngaahi fakatotolo ‘e ni‘ihi ko e fa‘ahinga ko ia ‘oku nau lau ‘oku ‘ikai fu‘u sai ‘a honau tu‘unga mo‘ui leleí tonu, ko e mo‘oni, ‘oku fa‘a tuai ange ‘enau saí ‘i he hili ‘o ha tafa mei he fa‘ahinga ‘oku nau lau ‘oku sai pē ‘a honau tu‘unga mo‘ui leleí. Na‘a mo e mo‘ui fuoloá kuo fakafekau‘aki ia mo e fakatu‘amelié. Na‘e vakai‘i ‘e ha fakatotolo ‘e taha ‘a e anga hono uesia ‘a e kakai ta‘umotu‘á ‘e he ngaahi vakai fakatu‘amelie mo e fakatu‘atamaki ki he hoholo ke motu‘á. ‘I he taimi na‘e fakahaa‘i ange ai ki he kakai ta‘umotu‘á ha ngaahi pōpoaki ‘okú ne fakafehokotaki ‘a e hoholo ke motu‘á ki he poto mo e taukei lahi angé, na‘e ma‘u atu kinautolu ‘oku nau lue holo ‘i he ongo‘i mālohi ange mo iviivi‘ia ange. Ko hono mo‘oní, ko e laka ki mu‘a ko ení na‘e tatau ia mo e ngaahi ola ‘o ha polokalama fakamālohisino uike ‘e 12!

Ko e hā ‘oku hā ngali ‘aonga ai ki he mo‘ui leleí ‘a e fakatu‘amelié mo e ‘ikai fakakaukau loto-fo‘í? Mahalo pē ‘oku te‘eki ai ke mahino‘i lelei fe‘unga ‘e he kau faisaienisí mo e kau toketaá ‘a e ‘atamai mo e sino ‘o e tangatá ke nau ‘omi ai ‘a e ngaahi tali papau ki ai. Ka neongo ia, ko e kau matiketika ‘oku nau ako ki he mala‘e ko ení ‘e lava ke nau fai ha ngaahi fakaofiofi ‘o makatu‘unga ‘i he‘enau taukeí. Hangē ko ení, ko ha palōfesa ki he neavé ‘okú ne pehē: “‘Oku fakatupu nonga ‘a e ongo‘i fiefiá mo e ‘amanakí. Ko ha tu‘unga fakafiemālie ia ‘okú ne fakasi‘isi‘i ‘a e loto-mafasiá, pea ‘oku longomo‘ui ‘a e sinó ‘i he ngaahi tu‘unga ko iá. Ko ha toe me‘a ia ‘e taha ‘e lava ke fai ‘e he kakaí ke tauhi ma‘u ‘aki ‘enau mo‘ui leleí.”

‘E hā ngali fo‘ou nai ‘a e fo‘i fakakaukau ko ení ki ha ni‘ihi ‘o e kau toketā sinó, kau toketā faka‘atamaí mo e kau faisaienisí, ka ‘oku ‘ikai fo‘ou ia ki he kau ako ‘o e Tohi Tapú. ‘I he ta‘u nai ‘e 3,000 ki mu‘á, na‘e fakamānava‘i ‘a e tu‘i poto ko Solomoné ke ne hiki ‘a e fakakaukau ko ení: “Ko ha loto-fiefia ko ha faito‘o lelei, ka ko ha laumālie mafesi ‘okú ne fakamaha ‘a e ivi ‘o ha taha.” (Palōveepi 17:22) Fakatokanga‘i ange ‘a e mafamafatatau ‘oku hā ‘i hení. ‘Oku ‘ikai ke pehē ‘e he vēsí ia ko ha loto-fiefia te ne faito‘o ha fa‘ahinga mahaki pē, ka ‘oku pehē pē ai “ko ha faito‘o lelei” ia.

Ko hono mo‘oní, ‘e mahu‘ingamālie nai ai ke ‘eke, Kapau ko e ‘amanakí ko ha faito‘o ia, ko hai ia ha toketā he‘ikai te ne ‘oatu ia? ‘Ikai ko ia pē, ko e ‘amanakí ‘oku ‘i ai hono ngaahi ‘aonga ‘oku laka mama‘o atu ia ‘i he tu‘unga mo‘ui leleí.

Ko e Fakatu‘amelié, Fakatu‘atamakí mo Ho‘o Mo‘uí

Kuo ‘ilo ‘e he kau fakatotoló ko e fa‘ahinga ‘oku nau fakatu‘amelié ‘oku nau ma‘u ‘aonga ‘i he ngaahi founga lahi mei he ‘ikai ko ia ke nau fakakaukau loto-fo‘í. ‘Oku nau lavame‘a ange ai ‘i he akó, ngāué pea na‘a mo e sipotí. Ko e fakatātaá, na‘e fai ha fakatotolo ke ako fekau‘aki mo ha timi sipoti fefine. Na‘e fai ai ‘e he kau faiako sipotí hano sivi‘i faka‘auliliki ‘a e tamaiki fefiné ni ‘i he‘enau malava fakaesipotí ‘ata‘atā pē. ‘I he taimi tatau, na‘e toe sivi‘i faka‘auliliki foki mo ‘enau tu‘unga ‘o e ‘amanakí. Ko hono olá, ko e lahi ko ia ‘o e ‘amanaki ne ma‘u ‘e he tamaiki fefiné ni na‘e hoko ia ko ha me‘afua mātu‘aki tonu ange ‘i he ngaahi me‘a kehe ne ngāue‘aki ‘e he kau faiako sipotí ki hono fakafuofua‘i ‘a ‘enau malava fakaesipotí. Ko e hā ‘oku kaunga mālohi pehē ai ‘a e ‘amanakí?

Kuo lahi ‘a e me‘a kuo ma‘u mei hono ako ‘a e tu‘unga fehangahangai ‘o e fakatu‘amelié​—‘a e fakatu‘atamakí. ‘I he lolotonga ‘a e 1960 tupú, na‘e ma‘u ai ha ola ta‘e‘amanekina mei he ngaahi tesi na‘e fai fekau‘aki mo e tō‘onga ‘a e fanga manú, ‘o ne taki atu ai ‘a e kau fakatotoló ke nau ohi mai ‘a e fo‘i kupu‘i lea ko e “siva ‘a e ‘amanakí ‘i ha hokosia ki mu‘a.” Na‘a nau ‘ilo ai ko e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘e lava foki ke ma‘unimā mo kinautolu ‘i he tu‘unga ko ení. Ko e fakatātaá, na‘e ‘omi ha ni‘ihi ‘o tesi kinautolu ‘aki hono fakaongo atu kiate kinautolu ha fu‘u ongo longoa‘a pea tala ange ‘e lava ke nau fakangata ia ‘aki hano lomi ha ngaahi me‘a-lomi kehekehe. Na‘a nau lavame‘a ‘i hono fakangata ‘a e ongo longoa‘a ko iá.

Ko e ni‘ihi ‘i he kulupu hono uá na‘e tala ange ‘a e me‘a tatau kiate kinautolu​—ka na‘e ‘ikai lava ke fakangata ‘a e fu‘u ongo longoa‘á ‘i hono lomi ‘a e ngaahi me‘a-lomí. Hangē ko ia ‘e lava ke ke faka‘uta atu ki aí, ko e tokolahi ‘i he kulupu ko ia hono uá na‘e kamata ke nau ongo‘i kuo siva ‘enau ‘amanakí. ‘I ha ngaahi toe tesi ki mui ai, na‘e ‘ikai ke nau fie fai ‘e kinautolu ha me‘a ‘e taha. Na‘a nau fakapapau‘i ‘e ‘ikai pē ke ola ha me‘a ia ‘e taha te nau fai. Ka neongo ia, na‘a mo e kulupu ko ia hono uá, ko e fa‘ahinga na‘e fakatu‘amelié na‘e ‘ikai ke nau fakavaivai ‘o tukulolo ki he fakakaukau ko ia ‘o e siva ‘a e ‘amanakí.

Ko Dr. Martin Seligman, ‘a ia na‘á ne tokoni ki hono teuteu‘i ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi mu‘aki tesi ko iá, na‘e ue‘i ia ke ne ‘ai ko ‘ene ngāué ia ‘a hono ako ‘a e fakatu‘amelié mo e fakatu‘atamakí. Na‘á ne vakai‘i faka‘auliliki ‘a e fa‘ahinga fakakaukau na‘e fakahāhā ‘e he kakai na‘e hehema ke nau ongo‘i ‘oku siva ‘enau ‘amanakí. Na‘á ne fakamulituku‘aki ‘o pehē, ko e fa‘ahinga fakakaukau fakatu‘atamaki peheé, ‘okú ne fakafaingata‘a‘ia‘i ai ‘a e kakaí ‘i he ngaahi tafa‘aki lahi ‘o e mo‘uí pe a‘u ‘o ne ‘ai ‘a e kakaí ke ‘ikai pē ke nau toe fie fai ha me‘a. ‘Oku fakanounou ‘e Seligman ‘a e fakakaukau fakatu‘atamakí mo hono ngaahi nunu‘á ‘o peheni: “Ko ‘eku ako ko ia ‘i he ta‘u ‘e 25 ki he tu‘ungá ni kuó ne fakatuipau‘i au kapau te tau anga‘aki ‘a e tui, ‘o hangē ko ia ‘oku anga‘aki ‘e ha tokotaha fakatu‘atamaki, ‘o pehē ko e hoko mai ha fakatamakí ko hotau fo‘ui ia, ‘e tu‘uloa, pea te ne fakafaingata‘a‘ia‘i ‘a e me‘a kotoa pē te tau faí, ‘e lahi ange ‘a e ngaahi fakatamaki ‘e hoko mai kiate kitautolú ‘i he me‘a na‘e mei hoko kapau na‘e ‘ikai ke tau tui pehē.”

Hangē ko ia na‘e lave ki ai ki mu‘á, ko e ngaahi fakamulituku ko ení ‘e hā ngali fo‘ou nai ia ki he ni‘ihi ‘i he ‘ahó ni, ka kuo ‘osi fanongo ai ‘a e kau ako ia ‘o e Tohi Tapú. Fakatokanga‘i ange ‘a e palōveepi ko ení: “Kapau te ke hoko ‘o loto-si‘i ‘i he ‘aho ‘o e mamahí, ‘e si‘i ai ho iví.” (Palōveepi 24:10) ‘Io, ‘oku fakamatala‘i ma‘ala‘ala ‘e he Tohi Tapú ko e loto-si‘í, mo hono ngaahi fakakaukau loto-fo‘í, te ne holoki ‘a ho‘o mālohi ke fai ha me‘á. Ka ko e hā ‘e lava ke ke fai ke tau‘i ‘aki ‘a e fakatu‘atamakí pea ‘omi ha fakatu‘amelie mo e ‘amanaki lahi ange ki ho‘o mo‘uí?

[Fakatātā]

‘E lava ke ‘aonga lahi ‘a e ‘amanakí