Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Kuonga Fakamuí ʻEni!

Ko e Kuonga Fakamuí ʻEni!

Vahe 11

Ko e Kuonga Fakamuí ʻEni!

1. Ko e hā ʻoku ongoʻi puputuʻu ai ʻa e tokolahi ʻi he fakakaukau atu ki he tuʻunga ʻo e māmaní, ka ʻoku malava ke maʻu mei fē ha fakamatala falalaʻanga ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní?

 NAʻE anga-fēfē ʻa e aʻu ʻa hotau māmani anga-fakamaveuveú ki he tuʻungá ni? Ko ʻetau ʻalú ki fē? Kuó ke ʻeke ha fehuʻi pehē? ʻOku ongoʻi puputuʻu ʻa e tokolahi ʻi heʻenau vakai atu ki he tuʻunga ʻo e māmaní. Ko e ngaahi meʻa ʻoku hoko moʻoni ʻo hangē ko e taú, mahakí, mo e faihiá ʻoku nau ʻai ʻa e kakaí ke nau fifili pe ko e hā ʻe hoko mai ʻi he kahaʻú. ʻOku ʻomai ʻe he kau taki fakapuleʻangá ha ʻamanaki siʻisiʻi pē. Kae kehe, ʻoku ala maʻu mei he ʻOtuá ʻi heʻene Folofolá ha fakamatala falalaʻanga ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakamamahi ko ʻení. ʻOku tokoniʻi alafalalaʻanga kitautolu ʻe he Tohitapú ke tau ʻilo ʻa e tuʻunga ʻoku tau ʻi aí ʻi he faai mai ʻa e taimí. ʻOkú ne fakahaaʻi mai kiate kitautolu ʻoku tau ʻi he “kuonga fakamui” ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá.​—2 Tīmote 3:1.

2. Ko e hā ʻa e fehuʻi naʻe ʻeke kia Sīsū ʻe heʻene kau ākongá, pea ko e hā ʻa ʻene tali ki aí?

2 Ko e fakatātaá, fakakaukau ange ki he tali naʻe fai ʻe Sīsū ki ha ongo fehuʻi naʻe ʻohake ʻe heʻene kau ākongá. ʻI he ʻaho ʻe tolu ki muʻa pea pekia ʻa Sīsuú, naʻa nau ʻeke ange kiate ia: “Ko e ha nai ʻa e fakaʻilonga ʻo haʻo ha mai, mo e [fakaʻosi] ʻo e kuonga [“fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu,” NW]?” a (Mātiu 24:3) ʻI hono tali iá, naʻe tala ange ʻe Sīsū ha ngaahi meʻa pau ʻe hoko ʻi he māmaní pea mo e ngaahi tuʻunga te nau fakahaaʻi mahino kuo hū atu ʻa e fokotuʻutuʻu fakaʻotuamaté ni ki hono kuonga fakamuí.

3. Ko e hā naʻe fakaʻau ai ki he kovi ange ʻa e ngaahi tuʻunga ʻi he māmaní ʻi he taimi naʻe kamata pule ai ʻa Sīsuú?

3 Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻi he vahe ki muʻá, ʻoku taki atu ʻa e lau taimi ʻa e Tohitapú ki he fakamulituku kuo ʻosi kamata pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ia. Ka ʻoku malava fēfē ke pehē kuo hoko ia? Ko e ngaahi meʻá kuo fakaʻau ki he kovi ange, ʻikai ki he lelei ange. Ko hono moʻoní, ko ha fakamoʻoni mālohi ia kuo kamata pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? Sai, ʻoku fakahā mai kiate kitautolu ʻe he Sāme 110:2 ko e taimi ʻe pule ai ʻa Sīsuú ʻe ‘ʻi he lotolotonga ʻo hono ngaahi filí.’ Ko e moʻoni, ko ʻene ʻuluaki ngāue naʻe fai ʻi heʻene hoko ko e Tuʻi fakahēvaní ko hono tuli hifo ʻa Sētane mo ʻene kau ʻāngelo tēmenioó ki he feituʻu ʻo e māmaní. (Fakahā 12:9) Ko e hā ʻa e ikuʻangá? Naʻe hangē tofu pē ko ia naʻe tala ki muʻa ʻi he Fakahā 12:12: “Ka ʻoiaue ʻa e fonua mo e tahi! He kuo hoko hifo ʻa e Tevolo kiate kimoua, ʻoku ne ʻita lahi, ko ʻene ʻilo, ʻoku toesiʻi pe hono taimi.” ʻOku tau lolotonga moʻuí ni ʻi he “toesiʻi pe hono taimi” ko iá.

4. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tafaʻaki ʻo e kuonga fakamuí, pea ko e hā ʻoku nau fakahaaʻí? (Sio ki he puhá.)

4 Ko ia ai, ʻoku ʻikai ha ofo, he ʻi hono ʻeke ange kia Sīsū pe ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo ʻene ʻi aí pea ʻe hoko ʻafē ʻa e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻú, naʻe fakatupu-fakakaukau-fakamātoato ʻa ʻene talí. Ko e ngaahi konga kehekehe ʻo e fakaʻilongá ʻoku maʻu ʻi he puha he peesi 102. Hangē ko ia te ke lava ke vakai ki aí, ʻoku hanga ʻe he ʻaposetolo ko Paulá, mo Pita, mo Sione ʻo ʻomai kiate kitautolu ha toe ngaahi fakaikiiki ʻo fekauʻaki mo e kuonga fakamuí. ʻOku moʻoni, ko e lahi taha ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fakaʻilongá pea mo e kuonga fakamuí ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga fakamamahi. Ka neongo ia, ko hono fakahoko ʻo e ngaahi kikité ni ʻoku totonu ke ne ʻai kitautolu ke tau tui pau ʻoku ofí ni ʻa e fokotuʻutuʻu anga-fulikivanú ni ki hono ngataʻangá. Tau fai ange ha vakai ofi ki he niʻihi ʻo e ngaahi tafaʻaki tefito ʻo e kuonga fakamuí.

NGAAHI TAFAʻAKI ʻO E KUONGA FAKAMUÍ

5, 6. Kuo anga-fēfē ʻa hono fakahoko ʻo e ongo kikite fekauʻaki mo e taú pea mo e hongé?

5 “ʻE tuʻu ha kakai ki ha kakai, mo ha puleʻanga ki ha puleʻanga.” (Mātiu 24:7; Fakahā 6:4) Naʻe ui ʻe he tokotaha faʻutohi ko Ernest Hemingway ʻa e Tau I ʻa e Māmaní “ko e tāmate tavale tokolahi kāfakafa, anga-fakapō, mo puleʻikovi lahi taha ia kuo hoko ʻi he māmaní.” Fakatatau ki he tohi ko e The World in the Crucible​—1914-1919, naʻe hoko ʻeni “ko ha tafaʻaki foʻou ʻo e taú, ʻa e fuofua tau fakakātoa ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko hono fuoloá, mo hono mālohí, mo hono lahí naʻa nau lakasi ʻe kinautolu ha meʻa pē naʻe ʻilo ki ai ki muʻa pe naʻe lahi ʻa e ʻamanaki ki ai.” Naʻe hoko mai leva ai ʻa e Tau II ʻa e Māmaní, ʻa ia naʻe fakamoʻoniʻi naʻe toe lahi ange ʻa ʻene fakaʻauha ʻaʻaná ʻi he Tau I ʻa e Māmaní. “Ko e senituli hono uofulú,” ʻoku pehē ʻe he palōfesa ʻi he hisitōliá ko Hugh Thomas, “kuo eʻa ʻo tuʻu-ki-muʻa ai ʻa e mīsinikaní, ko e tangikē-taú, ko e B-52, ko e pomu niukiliá, pea fakamuimuí ko e mīsailá. Kuo fakaʻilongaʻi ia ʻe he ngaahi tau totoʻia mo fakaʻauha lahi ange ia ʻi he ngaahi tau ʻi ha kuonga kehe pē.” Ko e moʻoni, ʻi he hili ʻa e ngata ʻa e Vāvātaú naʻe lahi ʻa e lāulea ʻo kau ki he huʻi-mahafú. Lolotonga iá, ʻoku pehē ʻe ha fakamatala ʻe taha ʻoku fakafuofuá ko e hili ko ia ʻa e fakasiʻisiʻi mahafu naʻe fokotuʻú ʻe kei ʻi ai ʻa e mahafu niukilia ʻe 10,000 ki he 20,000 nai​—ʻoku lahi hake he liunga 900 ʻa hono mālohí ʻoʻona ia ʻi he ivi nāunau tau naʻe ngāueʻaki ʻi he Tau II ʻa e Māmaní.

6 “ʻE ai ha ngāhi honge.” (Mātiu 24:7; Fakahā 6:​5, 6, 8) Talu mei he 1914 kuo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he ngaahi honge lalahi ʻe 20. ʻOku kau ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku tofanga aí ʻa Kalisi, Kemipōtia, Luanitā, Lūsia, Naisīlia, Pengikolotesi, Pulunitī, Siaina, Somālia, Sūteni, ʻInitia, mo ʻItiopea. Ka ʻoku ʻikai ke fakatupunga maʻu ai pē ʻe he hala he meʻakaí ʻa e hongé. “Ko e tokonaki meʻakai ʻa e māmaní ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu ki mui ní kuo tupulaki vave ange ia ʻi hono tokolahí,” ko e fakamulituku ia ʻa ha kulupu ʻo ha kau saienisi fakangoue mo ha kau ʻikonōmika. “Ka koeʻuhi ʻoku ʻikai toe siʻi hifo ʻi he kakai ʻe toko 800 miliona ʻoku nau kei ʻi he tuʻunga masiva fakaʻaufuli, . . . ʻoku ʻikai te nau malava ke fakatau ha meʻa lahi feʻunga ke haofaki ai kinautolu mei he fasimanava lahi ʻaupito.” ʻOku kaunga ki ai ʻa e kaunoaʻia atu ʻa e puleʻangá ʻi he ngaahi tafaʻaki kehe. ʻOku lave ʻa Dr. Abdelgalil Elmekki ʻo e ʻUnivēsiti ʻo Toronto ki he ongo fakatātā ʻe ua ʻo e hōngea ʻa e laui afe lolotonga iá naʻe uta atu ki tuʻa ʻe he ongo fonua ia ʻoku nau nofo aí ha meʻakai lahi fakaʻulia. Naʻe hā ngali naʻe fuʻu tokanga lahi ange ʻa e ongo fonuá ia ki hono fakakake ʻa e paʻanga hū mai mei mulí ke fakapaʻanga ʻaki ʻena ngaahi taú ʻi hono fafangaʻi hona kakaí tonu. Ko e fakamulituku ʻa Dr. Elmekki? ʻOku faʻa hoko ʻa e hongé “ʻi he anga ʻo e tufotufa ʻoku faí pea mo e fokotuʻutuʻu ʻa e puleʻangá.”

7. Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa fekauʻaki mo e ngaahi mahaki fakaʻauhá ʻi he ʻahó ni?

7 “Ngaahi mahaki fakaʻauha.” (Luke 21:11; Fakahā 6:8) Ko e mahaki fulū faka-Sipeini ʻo e 1918-1919 naʻá ne toʻo atu ʻa e ngaahi moʻui ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he toko 21 miliona. “Naʻe teʻeki ai ʻaupito ke hoko ʻi he hisitōliá hano fakaʻauha ʻa e māmaní ʻe ha mahaki fakaʻauha naʻá ne tāmateʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo fuʻu lahi pehē mo vave pehē fau,” ko e tohi ia ʻa A. A. Hoehling ʻi he The Great Epidemic. ʻI he ʻahó ni, ʻoku kei taʻemapuleʻi pē ʻa e ngaahi mahaki fakaʻauhá. ʻI he taʻu taki taha, ʻoku tāmateʻi ai ʻe he kanisaá ʻa e kakai ʻe nima miliona, ʻoku laka hake ʻi he moʻui ʻa e kau valevale mo e fānau ʻe tolu miliona ʻoku tāmateʻi ʻe he ngaahi mahaki fakalelé, pea ʻoku tāmateʻi ʻe he tīpií ʻa e toko tolu miliona. Ko e ulufia ʻi he halanga mānavá, tautefito ki he niumōniá, ʻokú ne tāmateʻi ʻi he taʻu taki taha ʻa e toko 3.5 miliona ʻo e fānau ʻoku ʻi lalo hifo ʻi he taʻu nimá honau taʻumotuʻá. Pea ko ha meʻa fakatupu moʻutāfuʻua ko e toko 2.5 piliona​—ko e vaeua ia ʻo e tokolahi ʻo e māmaní​—ʻoku nau faingataʻaʻia ʻi he ngaahi mahaki ko e tupu mei he taʻefeʻunga pe ʻuli ʻa e vaí mo e siʻisiʻi ʻa e tuʻunga maʻá. ʻOku toe fakamanatu mai ʻe he ʻeitisí, neongo ʻa e ngaahi lavameʻa maʻongoʻonga fakafaitoʻó, ʻoku ʻikai pē ke malava ʻe he tangatá ʻo taʻaki-fuʻu atu ʻa e ngaahi mahaki fakaʻauhá.

8. ʻOku fakamoʻoniʻi fēfē ko e kakaí ʻoku nau “ʻofa ki he paʻanga”?

8 “Kakai . . . te nau ʻofa ki he paʻanga.” (2 Tīmote 3:2) ʻI he ngaahi fonua takatakai ʻi he māmaní, ʻoku hā ʻoku havala ʻa e kakaí ki ha koloa lahi ange. ʻOku faʻa tala ʻa e “tuʻumālié” mei he lahi hoto vāhengá, ko e “lavameʻá” ʻe he lahi ʻo e meʻa ʻokú te maʻú. “ʻE hokohoko atu ʻa e holi ki he ngaahi meʻa fakamatelié ko e taha ia ʻo e ngaahi tākiekina mālohi ʻi he sōsaieti ʻAmeliká . . . pea ko ha foʻi mālohi mahuʻinga ia ʻoku tupulaki ʻi he ngaahi māketi lalahi kehé foki,” ko e meʻa ia naʻe talaki ʻe he tokoni palesiteni ʻo ha kautaha fakafofonga tuʻuaki. ʻOku hoko ʻa e meʻá ni ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí?

9. Ko e hā ʻoku lava ke leaʻaki ʻo kau ki he talangataʻa ki he mātuʻá naʻe tala ki muʻá?

9 “Talangataʻa ki he matuʻa.” (2 Tīmote 3:2) Ko e ngaahi mātuʻa, mo e kau faiako, mo e niʻihi kehe ʻi he lolotonga ní kuo nau ʻuluaki fakamoʻoniʻi ʻoku taʻefakaʻapaʻapa mo talangataʻa ʻa e fānau tokolahi. Ko e niʻihi ʻo e fānaú ni ko ʻenau muimui pē pe faʻifaʻitaki ki he anga-kovi ʻa ʻenau mātuʻá. ʻOku fakautuutu ʻa e tokolahi ʻo e fānau ʻoku mole ʻenau tuí​—pea ʻoku nau angatuʻu ʻo fakafepaki ki he​—ʻapiakó, laó, lotú, pea ki heʻenau mātuʻá. “ʻI he ʻalunga ko iá,” ʻoku pehē ʻe ha faiako taukei, “ʻoku hā ʻoku mātuʻaki siʻisiʻi ʻenau tokaʻi ha faʻahinga meʻa pē.” Ka neongo ia, ʻoku fakafiefiá, ʻoku tokolahi ʻa e fānau manavahē-ʻOtua ʻoku nau faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he ʻulungaangá.

10, 11. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ko e kakaí ʻoku nau anga-fakamanu mo taʻeʻofa-ki-hoʻota?

10 “Angafakamanu.” (2 Tīmote 3:3) Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “angafakamanu” ʻoku ʻuhinga ko e ‘ʻikai lalata, hehengi, ʻikai maʻu ʻa e kaungāongoʻi mo e ongoʻi fakaetangatá.’ He meʻa feʻungamālie moʻoni ko e fakamatalá ni ki he tokolahi ʻo e kau faihia anga-fakamālohi ʻo e ʻaho ní! “ʻOku mātuʻaki fakatupu mafasia ʻa e moʻuí, mātuʻaki pani toto fakalilifu ʻa ia ʻoku fiemaʻu ke te keteʻi-ukamea kae lava ke te lau ʻa e ngaahi ongoongo fakaʻahó,” ko e lau ia ʻa ha fakamatala ʻa ha ʻētita. Naʻe pehē ʻe ha polisi leʻo fale nofoʻanga ko e tokolahi ʻo e toʻutupú ʻoku hā ngali ʻoku nau fakakuikui kinautolu mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi ngāué. Naʻá ne pehē: “ʻOku ʻi ai ʻa e ongoʻi ʻoku pehē, ‘ʻOku ʻikai te u ʻilo ki he ʻapongipongí. Te u maʻu ʻa e meʻa ʻoku ou fiemaʻu ʻi he ʻaho ní.’”

11 “Taeʻofa-ki-hoʻota.” (2 Tīmote 3:3) Ko e kupuʻi leá ni ko e liliu ia mei ha foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ʻuhinga ko e “taʻeloto, anga-fītaʻa” pea ʻoku ʻuhinga ki he “ʻikai ke ʻi ai ha ongoʻiʻofa fakaenatula, ʻi he fāmilí.” (The New International Dictionary of New Testament Theology) ʻIo, ʻoku ʻikai ke faʻa maʻu ʻa e ongoʻiʻofá ʻi he ʻātakai tonu pē ko ia ʻoku totonu ke tupu ʻāfaʻafa aí​—ko ʻapi. Kuo hoko ko e fakahohaʻa lahi ʻa e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo hono ngaohikoviʻi ʻo e ngaahi hoa malí, fānaú, pea aʻu ki he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá. Naʻe fakamatala ha foʻi timi fakatotolo ʻe taha ʻo pehē: “Ko e anga-fakamālohi fakaetangatá​—tatau ai pē pe ko ha paaʻi pe ko ha tekelele, taaʻi ʻaki ha hele pe ko ha fanaʻi—​ʻoku faʻa hoko lahi ange ia ʻi he loto siakale ʻo e fāmilí ʻi ha toe feituʻu kehe ʻi he sōsaietí.”

12. Ko e hā ʻoku lava ai ke leaʻaki ʻo pehē ko e kakaí ʻoku nau maʻu pē ʻa e ngeʻesi ʻo e lotú?

12 “Maʻu ʻa e ngeʻesi ʻo e lotu, ka kuo nau liʻaki hono kakano.” (2 Tīmote 3:5) Kuo maʻu ʻe he Tohitapú ʻa e mālohi ke liliu ʻa e moʻuí ki he lelei ange. (ʻEfesō 4:​22-24) Ka neongo ia, ʻoku ngāueʻaki ʻe he tokolahi he ʻahó ni ʻa ʻenau lotú ko ha puipui ia ʻoku nau fakahoko ai ʻa e ngaahi ngāue taʻemāʻoniʻoni ʻoku taʻefakahōifua ki he ʻOtuá. Ko e loí, kaihaʻá, mo e fehokotaki fakasino taʻetaaú ʻoku faʻa fakamolemoleʻi pē ia ʻe he kau taki lotú. ʻOku malangaʻi ʻe he ngaahi lotu lahi ʻa e ʻofá kae poupouʻi pē ʻa e taú. “ʻI he huafa ʻo e Tokotaha-Fakatupu Māʻolunga Taupotú,” ko e fakamatala ia ʻa ha ʻētita ʻi he makasini ko e India Today, “kuo fai ai ʻe he tangatá ʻa e ngaahi anga-palakū fakalilifu tahá ki honau kaungā faʻahingá pē.” Ko hono moʻoní, ko e ongo fepaki totoʻia lahi taha ʻo e ngaahi taimi ki mui ní​—ko e Tau I mo hono II ʻa e Māmaní​—naʻe mapuna hake ia ʻi he lotolotonga ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané.

13. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ki he pehē ʻoku fakaʻauha ʻa e fonuá?

13 “Fakaʻauha ʻa e fonua.” (Fakahā 11:18) ʻOku lahi hake ʻi he kau faisaienisi ʻe toko 1,600, pea mo e kau maʻu pale Nobel ʻe toko 104, mei he ngaahi feituʻu takatakai ʻo e māmaní naʻa nau poupou ki ha fakatokanga, naʻe tuku atu ʻe he Kautaha ʻo e Kau Saienisi Fakatokanga (UCS), ʻa ia naʻe pehē: “Ko e faʻahinga ʻo e tangatá mo e ʻātakai fakaenatulá ʻokú na ʻi ha ʻalunga ʻoku fepaki. . . . ʻI loto ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu siʻi ʻoku hoko maí ʻe mole ai ʻa e faingamālie ki hono taʻofi ke ʻoua ʻe hoko ʻa e fakatuʻutāmaki ʻoku maluʻaki maí.” Naʻe pehē ʻe he fakamatalá ko e ngaahi ngāue ʻa e tangatá ʻa ia ʻoku kaukovi ki he moʻuí “ʻokú ne liliu lahi nai ʻa e māmaní ʻo hoko ʻo ʻikai malava ke ne toe tokoniʻi ʻe ia ʻa e moʻuí ʻi he founga ko ia ʻoku tau ʻilo ki aí.” Ko e fakaʻau ke ʻosi ʻa e kasa ʻŌsoné, ʻuliʻi ʻa e vaí, fakaʻauha ʻo e vaotaá, mole ʻa e ivi ʻo e kelekelé, pea mo e ʻauha ʻa e konga lahi ʻo e fanga manú mo e ngaahi faʻahinga ʻo e ʻakaú naʻe lave ki ai ko ha ngaahi palopalema fakavavevave ia kuo pau ke fai ha lāulea ki ai. “Ko ʻetau filioʻi ʻi he faʻunga fihi fefakatuʻungaʻaki ʻo e moʻuí,” naʻe pehē ʻe he UCS, “ʻoku malava ke ne kamata ke fakatupunga ʻa e mafolalahia ʻa e ngaahi haʻahaʻá, ʻo kau ai ʻa e faai hifo ʻa e ngaahi ʻātakai fengāueʻaki ʻa e ngaahi meʻamoʻuí ʻa ia ko ʻenau tupú pe liliú ʻoku ʻikai mahino lelei ia kiate kitautolu.”

14. Naʻá ke malava fēfē ʻo fakamoʻoniʻi ʻoku lolotonga fakahoko ʻa e Mātiu 24:14 ʻi hotau ʻahó ni?

14 “Ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga.” (Mātiu 24:14) Naʻe tala ki muʻa ʻe Sīsū ko e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ʻe malangaʻi ʻi māmani lahi, ke ʻi ai ha fakamoʻoni ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē. ʻI he tokoni mo e tāpuaki fakaʻotuá, ʻoku līʻoa atu ai ʻe he laui miliona ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ngaahi houa ʻe laui piliona ki he ngāue fakamalanga mo ngaohi ākonga ko ʻení. (Mātiu 28:​19, 20) ʻIo, ʻoku ʻiloʻi ʻe he Kau Fakamoʻoní te nau halaia ʻi he totó kapau naʻe ʻikai ke nau talaki ʻa e ongoongo leleí. (ʻIsikeli 3:​18, 19) Ka ʻoku nau fiefia koeʻuhi ʻi he taʻu taki taha ʻoku tali loto-hounga ai ʻe he laui afe ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá pea nau tuʻu ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiane moʻoni, ʻa ia, ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova. Ko ha monū mahuʻinga taʻefakatataua ia ke tauhi ʻa Sihova pea mo fakamafola atu ʻa e ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá. Pea ʻi he hili ʻa hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ko ʻení ʻi he kotoa ʻo e māmaní ʻoku nofoʻí, ʻe hoko mai ʻa e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ko ʻení.

ANGA ʻO E TALI KI HE FAKAMOʻONÍ

15. ʻE anga-fēfē ʻa e ngata ʻa e fokotuʻutuʻu fulikivanu lolotonga ní?

15 ʻE anga-fēfē ʻa e ngata ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení? ʻOku tala ki muʻa ʻe he Tohitapú ha “mamahi lahi” ʻe kamata ʻaki hano ʻohofi ʻe he tuʻunga fakapolitikale ʻo e māmani ko ʻení ʻa “BABILONE KOE LAHI,” ko e ʻemipaea ʻo e lotu loí ʻi he māmaní. (Mātiu 24:21; Fakahā 17:​5, 16, PM) Naʻe pehē ʻe Sīsū ko e lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ko ʻení “ʻe fakapoʻuli ʻa e laʻa, pea ʻe tuku ʻe he mahina ʻene huhulu, pea ʻe ngangana ʻa e ngāhi fetuʻu mei langi, pea ʻe ngatōtō ʻa e ngāhi malohinga ʻo e ngāhi langi.” (Mātiu 24:29) ʻOku lava pē ke ʻuhinga ʻeni ki he ngaahi meʻa moʻoni ʻoku hā mai mei he langí. Tatau ai pē pe ko e hā, ko e ngaahi maamaʻanga ngingila ʻo e māmani fakalotú ʻe fakaeʻa ia pea fakaʻauha atu. ʻI he hili iá, ko Sētane, ʻoku ui ko “Koki ʻo e fonua ko Mekoki,” te ne ngāueʻaki ʻa e faʻahinga fulikivanu ʻo e tangatá ke fematematei ʻi hono ʻohofi ʻa e kakai ʻa Sihová. Ka ʻe ʻikai ke lavameʻa ʻa Sētane, he ʻe hoko mai ʻa e ʻOtuá ke fakahaofi kinautolu. (ʻIsikeli 38:​1, 2, 14-23) ʻE aʻu ʻa e “mamahi lahi” ki hono tumutumú ʻi ʻĀmaketone, ko e “tau ʻo e ʻaho lahi ʻo e ʻOtua Aoniu.” ʻE fakamaʻa atu ai ʻa e toenga kotoa ʻo e kautaha fakaemāmani ʻa Sētané, ʻo fakaʻatā ai ʻa e hala ke tafe mai ʻa e ngaahi tāpuaki taʻengata ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻe hao moʻui atú.​—Fakahā 7:​9, 14; 11:15; 16:​14, 16; 21:​3, 4.

16. ʻOku tau ʻilo fēfē ko e ngaahi tafaʻaki naʻe kikiteʻi fekauʻaki mo e kuonga fakamuí ʻoku kaunga ia ki hotau taimí?

16 ʻIate kinautolu pē, ko e ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo e ngaahi kikite ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e kuonga fakamuí ʻoku hā ngali ʻoku kaunga ia ki ha toe ngaahi vahaʻa taimi kehe ʻo e hisitōliá. Ka ʻi hono fakatahaʻí, ʻoku tuhuʻi pau pē ʻe he ngaahi fakamoʻoni fakaekikité ia ʻa hotau taimí. Ke fakatātaaʻi: Ko e fanga kiʻi lailaine ko ia ʻoku nau faʻu ʻa e fakaʻilonga-nima ʻa ha taha ʻoku nau fokotuʻu ha fuo ʻoku ʻikai malava ke kaunga ki ha toe taha kehe. ʻI he founga meimei tatau, kuo ʻi ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga pē ia ʻo e kuonga fakamuí, pe ngaahi meʻa ʻoku hoko ai. ʻOku fokotuʻu ʻe he ngaahi meʻá ni ha “fakaʻilonga-nima” ʻoku ʻikai malava ke kaunga ia ki ha toe vahaʻa taimi kehe. ʻI he fakakaukau atu ki ai fakataha mo e ngaahi fakahā ʻe he Tohitapú ʻoku lolotonga pule ʻa e Puleʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá, ʻoku tokonaki mai ai ʻe he fakamoʻoní ha makatuʻunga fefeka ke fakaʻosiʻaki ko e moʻoni ko e kuonga fakamuí ʻeni. Tānaki atu ki ai, ʻoku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni Fakatohitapu mahino ʻe vavé ni ke fakaʻauha ʻa e fokotuʻutuʻu fulikivanu lolotonga ní.

17. ʻOku totonu ke hanga ʻe he ʻiloʻi ko ia ko e kuonga fakamuí ʻení ʻo ueʻi kitautolu ke tau fai ʻa e hā?

17 ʻE anga-fēfē hoʻo tali ki he fakamoʻoni ko ia ko e kuonga fakamuí ʻeni? Fakakaukau ange ki he meʻá ni: Kapau ʻoku maluʻaki mai ha fuʻu afā fakaʻauha fakalilifu, ʻoku tau fai ha ngaahi tokateu ʻo ʻikai toe toloi. Sai, ko e meʻa ʻoku tala ki muʻa ʻe he Tohitapú ki he fokotuʻutuʻu lolotonga ní ʻoku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke tau ngāue. (Mātiu 16:​1-3) ʻOku lava ʻo tau vakai lelei atu ʻoku tau lolotonga moʻui ʻi he kuonga fakamui ʻo e fokotuʻutuʻu ʻa e māmani ko ʻení. ʻOku totonu ke ueʻi ʻe he meʻá ni kitautolu ke tau fai ha fakatonutonu pē ʻoku fiemaʻú ke maʻu ai ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá. (2 Pita 3:​3, 10-12) ʻI he lave kiate ia tonu ko e fakafofonga ia ki he fakamoʻuí, ʻoku fakaongo mai ʻe Sīsū ʻa e ui fakavavevave: “Mou lamasi kimoutolu, naʻa ʻiloange ʻe mafatukituki homou loto, ko e meʻa ʻi he faʻa kai, mo e faʻa inu, mo e faʻa lotomoʻua ki he moʻui ni, pea lapasi kimoutolu ʻe he ʻaho ko ia ʻo hangē ko ha hele puna: he te ne hoko ki he kakai kotoa pe ʻi heʻenau nofo pe ʻi he funga ʻo māmani kotoa. Ka mou ʻā pe, mo lotu ʻi he taimi kotoa pe, koeʻuhi ke mou lava ke hao mei he ngāhi meʻa ko ia fulipe ʻoku ene ke hoko; pea ke tuʻu ʻi he ʻao ʻo e Fanautama ʻa Tangata.”​—Luke 21:​34-36.

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻOku ngāueʻaki ʻe he ngaahi Tohitapu ʻe niʻihi ʻa e foʻi lea “māmani” kae ʻikai ko e “ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu.” ʻOku pehē ʻe he Expository Dictionary of New Testament Words ʻa W. E. Vine ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e ai·onʹ “ʻoku ʻuhinga ki ha vahaʻa taimi ʻoku ʻikai pau hono fuoloá, pe ko ha taimi ʻoku vakai ki ai ʻi he fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko ʻi he vahaʻa taimí.” Ko e Greek and English Lexicon to the New Testament ʻa Parkhurst (peesi 17) ʻoku fakakau ai ʻa e kupuʻi lea ko e “ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu ko ʻeni” ʻi hono fakamatalaʻi ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ai·oʹnes (pulula) ʻi he Hepelū 1:2. Ko ia ʻoku fetāiaki ʻa hono fakalea ko e “ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu” mo e muʻaki konga tohi faka-Kalisí.

SIVIʻI HOʻO ʻILÓ

Ko e hā naʻe tala ki muʻa ʻe he Tohitapú ʻo kau ki he ngaahi meʻa ʻe hoko hokohoko ʻi he kamataʻanga ʻo e pule ʻa Kalaisí?

Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tafaʻaki ʻo e kuonga fakamuí?

Ko e hā ʻokú ne ʻai ke ke tuipau ko e kuonga fakamuí ʻeni?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Puha ʻi he peesi 102]

NIʻIHI ʻO E NGAAHI TAFAʻAKI ʻO E KUONGA FAKAMUÍ

• Tau taʻefakatataua.​—Mātiu 24:​7; Fakahā 6:4.

• Honge.​—Mātiu 24:7; Fakahā 6:​5, 6, 8.

• Ngaahi mahaki fakaʻauha.​—Luke 21:11; Fakahā 6:8.

• Tupulaki ʻa e maumau-laó.​—Mātiu 24:12.

• Ko hono fakaʻauha ʻa e fonuá.​—Fakahā 11:18.

• Ngaahi mofuike.​—Mātiu 24:7.

• Ngaahi taimi faingataʻa.​—2 Tīmote 3:1.

• Tōtuʻa ʻa e ʻofa ki he paʻangá.​—2 Tīmote 3:2.

• Talangataʻa ki he mātuʻá.​—2 Tīmote 3:2.

• Taʻeʻofa-ki-hoʻotá.​—2 Tīmote 3:3.

• ʻOfa ki he mālié ʻo ʻikai ʻofa ki he ʻOtuá.​—2 Tīmote 3:4.

• Taʻefakamaʻumaʻu.​—2 Tīmote 3:3.

• Taʻeʻofa ki he leleí.​—2 Tīmote 3:3.

• ʻIkai tokanga ki he tuʻutāmaki ʻoku maluʻaki maí.​—Mātiu 24:39.

• Fakataleʻi ʻe he kau manukí ʻa e fakamoʻoni ʻo e kuonga fakamuí.​—2 Pita 3:​3, 4.

• Malangaʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he kolopé.​—Mātiu 24:14.

[Fakatātā peesi kakató ʻi he peesi 101]