Skip to content

Skip to table of contents

Ko ʻEnau Fakalakalaka mo e Tupulaki ʻi Onopōní

Ko ʻEnau Fakalakalaka mo e Tupulaki ʻi Onopōní

Ko ʻEnau Fakalakalaka mo e Tupulaki ʻi Onopōní

KO E hisitōlia ʻi onopooni ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻe kamata ia laka hake ʻi he taʻu ʻe teau kuo maliu atú. ʻI he muʻaki ngaahi taʻu 1870 tupú, naʻe kamata ai ha kulupu ako Tohitapu ʻikai loko ʻiloa ʻi Allegheny, Pennsylvania, U.S.A., ʻa ia ko ha konga ia he taimí ni ʻo Pittsburgh. Ko Charles Taze Russell ʻa e tokotaha naʻe teke muʻa ʻi he kulupú. ʻI Siulai 1879, naʻe ʻasi ai ʻa e ʻuluaki ʻīsiu ʻo e makasini Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence. ʻI he aʻu mai ki he 1880 naʻe mafola atu ai ʻa e ngaahi fakatahaʻanga lahi mei he kiʻi kulupu ako Tohitapu ko ia ʻe tahá ki he ngaahi vahefonua ofi maí. ʻI he 1881 naʻe faʻu ai ʻa e Zion’s Watch Tower Tract Society, pea ʻi he 1884 naʻe fokotuʻu fakalao ai ia, pea ko Russell naʻe palesitení. Ko e hingoa ʻo e Sōsaietí naʻe liliu ia ki mui ki he Sōsaieti Taua Leʻo Tohitapu mo e Tulekí. Naʻe faifakamoʻoni ʻa e tokolahi ʻi he fale ki he fale ʻo tuʻuaki ʻa e ngaahi tohi faka-Tohitapú. Ko e toko 50 naʻa nau fai taimi-kakato ʻa e meʻá ni ʻi he 1888​—ʻi he taimí ni ko e ʻavalisi ʻo e tokolahi ʻi māmani lahí ʻoku toko 700,000 nai.

ʻI he aʻu mai ki he 1909 naʻe hoko ʻa e ngāué ʻo fakavahaʻapuleʻanga, pea naʻe hiki ai ʻa e ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Sōsaietí ki hono tuʻuʻanga lolotongá ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke. Naʻe fokotuʻu ʻo pulusi ʻa e ngaahi malanga ʻi he ngaahi nusipepá, pea ʻi he aʻu mai ki he 1913 ko e ngaahi malangá ni naʻe ʻi he lea ia ʻe fā ʻi he ngaahi nusipepa ʻe laui afe ʻi he ʻIunaite Seteté, Kānata, mo ʻIulope. Naʻe tufaki ʻa e ngaahi tohi, fanga kiʻi tohi, mo e ngaahi tuleki ʻe laui teau miliona.

ʻI he 1912 naʻe kamata ai ʻa e ngāue ki he “Tulama-ʻAta ʻo e Fakatupú.” ʻI ha ngaahi silaiti mo e ngaahi heleʻuhila lea, naʻe kāpui ai mei he fakatupu ʻo e foʻi māmaní ki he ngataʻanga ʻo e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí. Naʻe kamata hono huluʻí ʻi he 1914, ʻo mamata fakaʻaho ai ʻa e toko 35,000. Ko e ʻuluaki kamata ia ʻa e ngaahi heleʻuhila leá.

KO E TAʻU 1914

Naʻe ngaʻunu ofi mai ha taimi mahuʻinga. ʻI he 1876 naʻe tuku atu ai ʻe he tokotaha ako Tohitapu ko Charles Taze Russell ʻa e kupu ko e “Ngaahi Kuonga Senitailé: ʻOku Nau Ngatá ʻAfē?” ki he Bible Examiner, ʻo pulusi ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke, ʻa ia naʻe pehē ai ʻi he peesi 27 ʻo hono ʻīsiu ʻi ʻOkatopá, “Ko e kuonga ʻe fitú ʻe ngata ia ʻi he 1914 T.S.” Ko e Ngaahi Kuonga Senitailé ʻa e vahaʻa taimi naʻe lave ki ai ʻi ha liliu Tohitapu ʻe taha “ko e kuonga kotofa ʻo e ngaahi puleʻangá.” (Luke 21:​24NW) Naʻe ʻikai ke hoko ʻi he 1914 ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē naʻe ʻamanekina ʻe hokó, ka naʻá ne fakaʻilongaʻi ʻa e ngataʻanga ʻo e Ngaahi Kuonga Senitailé pea ko ha taʻu ia ʻoku mahuʻinga makehe. ʻOku felotoi ʻa e kau faihisitōlia mo e kau faiongoongo tokolahi ko e 1914 ko ha taimi mahuʻinga ia ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá. Ko e ngaahi hiki fakamatala hokó ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e meʻá ni:

“Ko e taʻu kakato fakamuimui taha ‘anga-maheni’ ʻi he hisitōliá ʻa e 1913, ʻa e taʻu ki muʻa ʻi he kamata ʻo e Tau I ʻa Māmaní.”—Fakamatala ʻa e ʻētita ʻi he Times-Herald, Uāsingatoni, D.C., Maʻasi 13, 1949.

“ʻI heʻene fakautuutú, ko e vahaʻa taimi taʻu ʻe 75 mei he 1914 ki he 1989, ʻa ē naʻe kāpui ai ʻa e ongo tau ʻe ua ʻa e māmaní pea mo e tau momokó, ʻoku vakai ki ai ʻa e kau faihisitōliá ko ha ʻēpoki ʻe taha, mavahe, ko ha taimi makehe ʻa ia naʻe kau ai ʻa e konga lahi ʻo e māmaní ʻi he taú, fakaakeake mei he taú pe teuteu ki he tau.”​—The New York Times, Mē 7, 1995.

“Naʻe veuki moʻoni ʻa e māmaní kotoa ʻi he Tau I ʻa Māmaní nai pea ʻoku teʻeki ai pē ke tau ʻiloʻi ʻa hono ʻuhingá. Ki muʻa he taimi ko iá, naʻe fakakaukau ʻa e tangatá kuo ofi mai ʻa e puleʻanga haohaoá. Naʻe ʻi ai ʻa e melino mo e lakalakaimonū. Naʻe toki veuki leva ʻa e meʻa kotoa. Kuo tau ʻi ha tuʻunga ʻo e mate fakataimi talu mei ai . . . Kuo tāmateʻi ʻa e kakai tokolahi ange ʻi he senitulí ni ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá.”​—Dr. Walker Percy, American Medical News, Nōvema 21, 1977.

Laka hake ʻi he taʻu ʻe 50 hili ʻa e 1914, ko e politiki Siamane ko Konrad Adenauer naʻá ne tohi: “Kuo mole atu mei he moʻui ʻa e tangatá ʻa e malú mo e nongá talu mei he 1914.”​—The West Parker, Cleveland, Ohio, Sanuali 20, 1966.

Ko e ʻuluaki palesiteni ʻo e Sōsaietí, ʻa C. T. Russell, naʻá ne mate ʻi he 1916 pea naʻe fetongi ia ʻi he taʻu hoko maí ʻe Joseph F. Rutherford. Naʻe hoko ai ʻa e ngaahi liliu lahi. Ko ha kaungā makasini ki he Taua Leʻo, naʻe ui ko e The Golden Age, naʻe ʻomai ai. (ʻOku ui he taimí ni ko e ʻĀ Hake!, ʻo tufaki ia laka hake ʻi he 20,000,000 ʻi he lea ʻe 80 tupu.) Naʻe fai hono fakamamafaʻi lahi ange ʻo e fakamoʻoni ʻi he matapā-ki-he-matapaá. Ke fakafaikehekeheʻi kinautolu mei he ngaahi lotu ʻa e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, naʻe tali ai ʻe he kau Kalisitiane ko ení ʻi he 1931 ʻa e hingoa ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e hingoá ni ʻoku makatuʻunga ia ʻi he Aisea 43:10-12.

Naʻe ngāueʻaki lahi ʻa e letioó ʻi he 1920 tupú mo e 1930 tupú. ʻI he aʻu mai ki he 1933 naʻe ngāueʻaki ʻe he Sōsaietí ʻa e ngaahi tuʻuʻanga letiō ʻe 403 ke fakamafola atu ai ʻa e ngaahi malanga faka-Tohitapú. Ki mui ai, naʻe fetongi lahi ʻa hono ngāueʻaki ʻo e letioó ʻe he fakautuutu ʻo e ngaahi ʻaʻahi fale-ki-he-fale ʻa e Kau Fakamoʻoní fakataha mo e ngaahi kalamafoni takitaki pea mo e ngaahi malanga faka-Tohitapu kuo hiki. Naʻe kamata ʻa e ngaahi ako Tohitapu ʻi ʻapi mo ha taha pē naʻá ne fakahaaʻi ʻa e mahuʻingaʻia ʻi he moʻoni faka-Tohitapú.

NGAAHI IKUNA FAKAEFAKAMAAUʻANGA

Lolotonga ʻa e 1930 tupú mo e 1940 tupú, naʻe lahi ʻa hono puke ʻo e Kau Fakamoʻoní ʻi hono fai ʻa e ngāué ni, pea naʻe fai ʻa hono tauʻi ʻo e ngaahi keisi fakaefakamaauʻanga ʻi he mahuʻingaʻia ʻi hono tauhi ʻa e tauʻatāina ʻi he leá, pulusi tohí, ʻasemipilií, mo e lotú. ʻI he ʻIunaite Seteté, ko e ngaahi tangi mei he ngaahi fakamaauʻanga māʻulalo angé naʻe iku ai ki hono ikunaʻi ʻe he Kau Fakamoʻoní ʻa e ngaahi keisi ʻe 43 ʻi he ʻao ʻo e Fakamaauʻanga Lahi ʻo e ʻIunaite Seteté. ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe maʻu ʻa e ngaahi fakamaau lelei mei he ngaahi fakamaauʻanga māʻolunga ʻi he ngaahi fonua kehé. ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi ikuna fakaefakamaauʻanga ko ení, ko Palōfesa C. S. Braden, i heʻene tohi ko e These Also Believe, naʻá ne pehē ai ʻo fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoní: “Kuo nau fakahoko ha tokoni makehe ki he temokalatí ʻaki ʻenau faitau ke tauhi ʻenau ngaahi totonu fakasivilé, he ʻi heʻenau fāingá kuo nau fakahoko ai ʻa e meʻa lahi ke maluʻiʻaki ʻa e ngaahi totonu ko iá maʻá e kulupu siʻisiʻi kotoa pē ʻi ʻAmelika.”

NGAAHI POLOKALAMA AKO MAKEHE

Naʻe mate ʻa J. F. Rutherford ʻi he 1942 pea naʻe fetongi ia ʻi he tuʻunga palesitení ʻe N. H. Knorr. Naʻe kamata ai hano fakalele ʻo ha polokalama ako. ʻI he 1943, naʻe fokotuʻu ai ha akoʻanga ako makehe ki he kau misinalé, ʻa ia naʻe ui ko e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai, kuo fekauʻi atu ai ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni ako mei he akoʻanga ko ení ki he ngaahi fonua kotoa ʻi he māmaní. Naʻe tupu hake ai ʻa e ngaahi fakatahaʻanga foʻou ʻi he ngaahi fonua naʻe halá, pea ko e ngaahi vaʻa kuo fokotuʻu fakavahaʻapuleʻangá kuo aʻu hono lahí he taimí ni ʻo laka hake ʻi he 100. ʻI he taimi ki he taimi, kuo fokotuʻu ai ʻa e ngaahi ako makehe ki hono akoʻi ʻo e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá, kau ngāue pole ʻi he ngaahi vaʻá, pea mo e faʻahinga ʻoku nau kau taimi-kakato (ʻi he tuʻunga ko e kau tāimuʻa) ki he ngāue fakaefakamoʻoní. Ko ha ngaahi faʻahinga ako makehe ki he kau faifekaú kuo fai ia ʻi ha senitā fakaeako ʻoku fakalele ʻi Patterson, Niu ʻIoke.

Naʻe mate ʻa N. H. Knorr ʻi he 1977. Ko e taha ʻo e ngaahi liliu fakaekautaha fakamuimui ʻa ia naʻá ne kau ai ki muʻa ʻi heʻene maté ko hono fakalahi ʻo e Kulupu Pulé, ʻa ia ʻoku ʻi he ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e māmaní ʻi Brooklyn. ʻI he 1976 ko e ngaahi fatongia ʻo hono ngāueʻí naʻe vahevahe ia ʻo vaheʻi ki he ngaahi kōmiti kehekehe naʻe faʻuʻaki ʻa e kau mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, ko e kotoa ʻo kinautolú ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi hongofuluʻi taʻu lahi ʻo e taukei ʻi he tuʻunga ko e kau faifekaú.

FAKALAHI ʻO E NGAAHI FALE PULUSÍ

Ko e hisitōlia ʻi onopooni ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová kuo fonu ia ʻi he ngaahi meʻa fakaofo. Mei he kiʻi ako Tohitapu ʻe taha ko ia ʻi Pennsylvania ʻi he 1870, ko e Kau Fakamoʻoní ʻi he aʻu mai ki he taʻu 2000 kuo tupulaki ia ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe 90,000 ʻi māmani lahi. Ko e ngaahi tohí kotoa, ʻi he ʻuluaki taimí, naʻe pulusi ia ʻe he ngaahi kautaha fakakomēsiale; ʻi he 1920 leva, naʻe faʻu ai ʻe he Kau Fakamoʻoní ha ngaahi tohi ʻi he ngaahi fale ngāue naʻe haea. Ka ʻi he 1927 ʻo faai mai ai, naʻe faʻu ʻa e ngaahi tohi lahi ange ʻi he fale ngāue fungavaka valu ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke, naʻe maʻu ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. Kuo fakalahi ia he taimí ni ki he toe ngaahi fale ngāue kehe mo ha ʻōfisi. ʻOku ʻi ai mo e toe ngaahi fale ofi mai ʻi Brooklyn ke nofo ai ʻa e kau faifekau ʻoku nau pole ke fakalele ʻa e ngaahi fale pulusí. ʻI he tānaki atu ki hení, ko ha faama fakataha mo ha fale pulusi ʻoku fakalele ia ofi ki Wallkill, ʻi he konga fakatokelau ʻo Niu ʻIoké. ʻOku fakahoko ai ʻa hono pulusi ʻo e ngaahi makasini Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake! pea ʻomai ai ʻa e niʻihi ʻo e meʻakai ki he kau faifekau ʻoku ngāue ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe. Ko e tokotaha ngāue pole taki taha ʻokú ne maʻu ha kiʻi totongi fakamāhina ke feauʻaki ʻa e fanga kiʻi fakamole īkí.

NGAAHI FAKATAHA-LAHI FAKAVAHAʻAPULEʻANGA

ʻI he 1893 ko e ʻuluaki fakataha-lahí naʻe fai ia ʻi Chicago, Illinois, U.S.A. Naʻe maʻu ia ʻe he toko 360, pea naʻe papitaiso ai ʻa e faʻahinga foʻou ʻe toko 70. Ko e fakataha-lahi fakamuimui fakavahaʻapuleʻanga lahi ʻe taha naʻe fai ia ʻi Kolo Niu ʻIoke ʻi he 1958. Naʻá ne ngāueʻaki fakatouʻosi ʻa e Yankee Stadium pea mo e Polo Grounds ʻa ia naʻe tuʻu he taimi ko iá. Ko e tumutumu ʻo e kau maʻu fakatahá naʻe toko 253,922; ko e kau papitaiso foʻoú naʻe toko 7,136. Talu mei ai ko e ngaahi fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻangá kuo fai hokohoko ia ʻi he ngaahi fonua lahi. ʻI hono fakakātoá, ko ha hokohoko pehē ʻoku kau nai ki ai ha ngaahi fakataha-lahi ʻe taha afe ʻi he ngaahi fonua takatakai ʻi he kolopé.

[Fakamatala ʻi he peesi 8]

Ko ha ngāue makehe ki he ngaahi tauʻatāina fakasivilé

[Fakatātā ʻi he peesi 6]

“Ko e Tau Leʻo,” mei he 6,000 ʻi he lea ʻe tahá ki he 22,000,000 tupu ʻi he ngaahi lea laka hake ʻi he 132

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

Ko ha taimi mahuʻinga ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá

[Fakatātā peesi kakató ʻi he peesi 10]