Skip to content

Skip to table of contents

Ko Hono ʻAi ke ʻAtā Maʻu Pē ʻa e Fetalanoaʻakí

Ko Hono ʻAi ke ʻAtā Maʻu Pē ʻa e Fetalanoaʻakí

Vahe 11

Ko Hono ʻAi ke ʻAtā Maʻu Pē ʻa e Fetalanoaʻakí

1, 2. Ko e hā ʻa e fetalanoaʻakí, pea ko e hā ʻoku mahuʻinga ai iá?

 KO E fetalanoaʻakí ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he leá. ʻOku hangē ko ia naʻe pehē ʻe he ʻaposetolo ko Paulá: Kapau ʻoku ʻikai ke mahino hoʻo ngaahi leá ki he tokotaha fanongó, “ko hoʻomou lea ki he ʻatā pe.” (1 Kolinitō 14:⁠9) ʻOku aʻu ʻa e meʻa ʻokú ke leaʻakí ki hoʻo fānaú, pea ʻoku mahino moʻoni kiate koe ʻa e meʻa ʻoku nau feinga ke tala atu kiate koé?

2 Kuo pau ke ʻi ai ha fakahā ʻo e ngaahi fakakaukaú, mo e ngaahi ongoʻí mei he ʻatamai ʻe taha ki ha toe ʻatamai kae ʻi ai ʻa e fetalanoaʻaki moʻoní. Kapau ʻe fakatatauʻi ʻa e ʻofá ki he mafú ʻi he moʻui fakafāmili fiefiá, ʻe lava ke fakatatauʻi ʻa e fetalanoaʻakí ki he toto ʻoku fiemaʻu ki he moʻuí ʻi he moʻui fakafāmilí. Ko e motuhia ʻa e fetalanoaʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa malí ko ha fakaʻilonga ia ʻe ʻi ai ʻa e faingataʻa; ʻoku mafatukituki tatau pe mafatukituki lahi ange ʻa e motuhia ʻo e fetalanoaʻakí ʻi he taimi ʻoku hoko ai ia ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mātuʻá mo e fānaú.

KO HONO FAI HA SIO KI HE KAHAʻÚ

3. ʻI he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi fē ʻo e moʻui ʻa ha tama ʻoku totonu ke ʻamanekina ai ʻe he ngaahi mātuʻá ʻe hoko ʻa e ngaahi palopalema ʻi he fetalanoaʻakí?

3 Ko e ngaahi faingataʻa lahi taha ʻi he fetalanoaʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mātuʻá mo ʻenau fānaú, ʻoku hoko ia ʻo ʻikai ʻi he kei siʻi ʻa e kiʻi tamá, ka ʻi he taimi ʻo e talavoú mo e finemuí—ko e ngaahi taʻu ʻi he vahaʻa ʻo e taʻumotuʻa ko e 13 ki he 19. ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he ngaahi mātuʻá ko e meʻa ia ʻe hoko. ʻOku ʻikai totonu kiate kinautolu ke nau ʻamanekina ʻo pehē, koeʻuhi ko e ngaahi taʻu ki muʻa ʻo e moʻui ʻa ʻenau fānaú naʻe ʻikai ha faingataʻa lahi ai, pea ʻe toe pehē pē mo e ngaahi taʻu ki muí. ʻOku pau ke hoko ʻa e ngaahi palopalemá pea ʻoku malava ke hoko ʻa e fetalanoaʻaki mahino mo ola leleí ko ha meʻa tefito ia ki hono fakaleleiʻi pe fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi palopalemá. ʻI hono ʻiloʻi ʻení, ʻoku fiemaʻu ki he ngaahi mātuʻá ke nau sio ki he kahaʻú, mo fakakaukau ki he kahaʻú, he “ʻoku lelei ange ʻa e ikuʻanga ʻo ha meʻa ʻi hono kamata.”—Koheleti 7:⁠8.

4. Kuo pau ke fai ʻa hono fakahā ʻa e ngaahi fakakaukaú mo e ongoʻí ʻi he founga ko e fetalanoaʻakí? Fakamatalaʻi.

4 ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki hono fokotuʻu, mo langa hake mo hono ʻai ke ʻatā maʻu pē ʻa e fetalanoaʻaki ʻa e fāmilí. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, ʻe lava ʻe ha tangata mo hono uaifí ke langa hake ha falala pau loloto, mo e tui mo e femahinoʻaki ʻa ia te nau malava ke fakahā ʻa e ngaahi fakakaukaú neongo he ʻikai ke leaʻaki ha ngaahi lea—ka ko ha sio pē, pe ko ha malimali pe ko ha ala ki ai ʻa ia ʻoku fakahā ai ʻa e ʻuhinga loloto ia kiate kinaua. ʻOku totonu ke na taumuʻa ke langa hake ʻa e makatuʻunga mālohi tatau ki hono fakahā ʻa e ngaahi fakakaukaú ki heʻena fānaú. Ki muʻa ke mahino ki ha pēpē ʻa e leá, ʻoku fakahā ki ai ʻe he ongo mātuʻá ʻa e ngaahi ongoʻi ʻo e maluʻanga mo e ʻofa. Lolotonga ʻa e tupu hake ʻa e fānaú, kapau ʻoku ngāue, vaʻinga pea mahulu haké ʻoku lotu fakataha ʻa e fāmilí, tā ʻoku fokotuʻu ai ʻa e ngaahi founga mālohi ʻo hono fakahā ʻa e ngaahi fakakaukaú mo e ongoʻí. Kae kehe, ʻoku fiemaʻu ʻa e feinga moʻoni mo e poto ki hono ʻai ke ʻatā maʻu pē ʻa e fetalanoaʻaki ko iá.

KO HONO FAKALOTOTOʻAʻI HOʻO TAMÁ KE FAKAHĀ MAHINO ʻENE FAKAKAUKAÚ

5-7. (a) Ko e hā ʻoku lelei ai ki he ngaahi mātuʻá ke nau tokanga ʻo fekauʻaki mo hono taʻofi ʻa e lea ʻa e kiʻi tamá? (e) ʻE malava fēfē ke akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e fānaú ʻo fekauʻaki mo e anga-ʻaʻapá mo e fakaʻapaʻapá?

5 ʻOku ʻi ai ʻa e lea motuʻa ʻoku pehē “ʻoku totonu ke fai ha sio ki he fānaú kae ʻikai ko e fanongo ki ai.” ʻOku moʻoni—ʻi he taimi pē ʻe niʻihi. ʻOku fiemaʻu ki he fānaú ke nau ako ʻo ʻilo ʻoku hangē ko ia ʻoku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku ʻi ai ‘ha taimi ke fakalongolongo mo ha taimi ke lea.’ (Koheleti 3:⁠7) Ka ko e fānaú ʻoku nau mātuʻaki holi tokanga, pea kuo pau ke ʻoua ʻe lōmia taʻeʻuhinga ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa ʻene fakahā mahino ʻene fakakaukaú. ʻOua ʻe ʻamanekina ʻe fai ʻe ha kiʻi tama ʻa e meʻa tatau mo ia ʻoku fai ʻe ha taha lahi ʻi he hoko ha ngaahi meʻa. ʻE sio ʻe ha taha lahi ki ha meʻa kuo hoko ko ha konga pē ia ʻo e moʻuí fakakātoa. ʻE hoko nai ʻa e kiʻi tamá ʻo fuʻu toʻoa lahi pea fuʻu hamumu ʻi ha faʻahinga meʻa ʻoku lolotonga hoko ʻo ngalo ai ʻa e meimei meʻa kehe kotoa pē. ʻE hū fakafokifā nai ha kiʻi tama ki ha loki ʻi haʻane toʻotoʻoa ʻo kamata ke ne tala ha ngaahi meʻa ki heʻene tamaí pe ko ʻene faʻeé. Kapau ʻe taʻofi ia ʻe ha taha ʻo e ongo mātuʻá ʻaki ha lea ʻiteʻita ʻo pehē “Longo hifo!” pe ko haʻane lea ʻita ʻe taha, ʻe lōmia nai ai ʻa e loto-māfana ʻa e kiʻi tamá. Ko e talanoa fakatamaikí ʻoku ngali ʻoku ʻikai ke fakahā ai ha meʻa lahi. Ka ko hono fakalototoʻaʻi ke nau fakahā ʻenau fakakaukaú, te ke taʻofi nai ai kinautolu mei he ʻikai te nau fakahā ʻamui ange ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke saiʻia pea ʻoku fiemaʻu ke ke ʻilo ki aí.

6 ʻOku tokoni ʻa e anga-ʻaʻapá mo e anga-fakaʻapaʻapá ki he fetalanoaʻaki leleí. ʻOku totonu ke ako ʻa e fānaú ke nau anga-ʻaʻapa, pea ʻoku totonu ke fokotuʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e faʻifaʻitakiʻangá kiate kinautolu ʻi heʻenau fetalanoaʻaki pē ʻanautolu mo ʻenau fānaú, pea toe pehē foki ʻi ha ngaahi founga kehe. ʻE ʻikai ala tuku ʻa e valokí pea ʻoku totonu ke fai ia ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu aí, pea fai ia ke mālohi. (Palōvepi 3:11, 12; 15:31, 32; Taitusi 1:13) Kae kehe, kapau ʻoku angaʻaki ke faʻa taʻofi ʻa e fānaú, toutou fakatonutonu pe ko e meʻa ʻoku kovi angé ko hano fakasiʻisiʻi pea aʻu ʻo manukiʻi ʻe ha taha ʻo e ongo mātuʻá ʻi he taimi ʻoku nau lea aí, he ʻikai te nau faʻa lea nai—pe te nau ō ki ha tokotaha kehe ʻi he taimi ʻoku nau fie talanoa aí. ʻI he tupu ʻo motuʻa ange ʻa e fohá pe ʻofefiné, ko e toe lahi ange ia ʻa e hoko ʻa e meʻá ni. Fēfē ke ke fai ʻa e meʻá ni—ʻi he ngataʻanga ʻo e ʻaho ní, kiʻi tuʻu pea fakamanatu ʻa hoʻo ngaahi fetalanoaʻaki mo ho fohá pe ʻofefiné, peá ke toki ʻeke hifo kiate koe: Naʻe tuʻo fiha nai ʻeku leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa naʻe hā ai ʻa e houngaʻia, fakalototoʻa, fakaongoongolelei pe fakavīkivikiʻi? Ka, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe tuʻo fiha nai ʻeku leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa naʻe fakahā ai ʻa e meʻa fehangahangai, naʻe hehema ke fakamāʻulaloʻi ai ia, ʻo hā ngali taʻefakafiemālie, fakatupu-ʻita pe fakapāhia? Te ke ʻohovale nai ʻi he meʻa ʻe hā mai ʻi hoʻo fakamanatu ʻa e ngaahi meʻá ni.—Palōvepi 12:18.

7 ʻOku faʻa fiemaʻu ʻa e faʻa kātaki mo e mapuleʻi kita ʻa e mātuʻá. ʻOku hehema ʻa e kau talavoú ke loto-ʻoho. Te nau lea fakafokifā ʻaki ʻa e meʻa ʻoku nau fakakaukau ki aí, ʻo fakapipiko nai ki ha fetalanoaʻaki ʻa ha kakai lalahi. ʻE lava ʻe ha mātuʻa ke ne valokiʻi taʻefakakaukauʻi ha taha kei siʻi. Ka ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku fakapotopoto ange ke anga-ʻaʻapa ʻo fanongo, ʻa ia ʻe fokotuʻu ai ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e mapuleʻi kitá pea ʻi he hili ha tali nounou pē, pea fakamanatuʻi ange ʻi he anga-ʻofa ki he kiʻi tamá ʻa e fiemaʻu ke anga-ʻaʻapa mo fakaʻatuʻí. Ko ia, ʻe toe feʻungamālie nai ʻa e akonaki ke “vave ʻa e tangata fuape he fanongo, kae fakatotoka ki he lea, pea fakatotoka ki he ʻita.”—Sēmisi 1:19.

8. ʻE fakalototoʻaʻi fēfē nai ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa ʻenau fānaú ke nau ōmai kiate kinautolu ki ha tataki?

8 ʻOkú ke fiemaʻu ke ongoʻi ʻe hoʻo fānaú ʻoku ueʻi kinautolu ke nau fekumi ki hoʻo tatakí ʻi he ʻi ai haʻanau palopalema. ʻOku malava ke ke fakalototoʻaʻi kinautolu ke nau fai pehē ʻaki hoʻo fakahāhā ʻokú ke toe fekumi mo koe ki ha tataki ʻi he moʻuí pea ʻoku ʻi ai ha tokotaha ʻokú ke hanga ki ai ʻi he moʻulaloa. Naʻe pehē ʻe ha tamai ʻe taha ʻi heʻene fakamatala ʻo kau ki ha founga naʻá ne fokotuʻu ai ha fetalanoaʻaki lelei mo ʻene fānaú ʻi he lolotonga ʻo ʻenau kei īkí:

 “ʻI he meimei pō kotoa pē ʻoku ou fai ʻa e lotu mo e fānaú ʻi he taimi mohé. ʻOku nau faʻa ʻi he mohengá pea ʻoku ou tūʻulutui hifo ʻi he tafaʻakí ʻo puke kinautolu. ʻOku ou fai ʻa e lotú pea hili ia ʻoku nau toe faʻa fai ʻenau lotu taki taha. ʻOku ʻikai ko ha meʻa tātātaha ʻene hokó ʻa ʻenau ʻuma kiate au mo pehē, ‘ʻOku ou ʻofa atu kiate koe,’ pea nau toki fakahā ha faʻahinga meʻa ʻoku ʻi honau lotó. ʻI he māfana ʻo honau mohengá mo ʻenau ongoʻi malu ʻi hono puke kinautolu ʻe he tamaí ʻoku nau tala nai ʻa e palopalema fakafoʻituitui ʻoku nau fiemaʻu ha tokoni ki aí pe te nau leaʻaki pē ʻenau ʻofá.”

 ʻI he taimi ʻoku maʻu ai ʻa e meʻatokoní mo e ngaahi taimi kehé, kapau ko hoʻo ngaahi lotú ʻoku ʻikai ko e leaʻaki ʻa e meʻa tatau ai pē, ka ʻoku mohu ʻuhinga, ʻo leaʻaki mei he lotó pea fakahā ai ʻa e vā moʻoni fakafoʻituitui mo ho Tokotaha-Fakatupú mo hoʻo Tamai fakahēvaní, ʻe hoko eni ko e tokoni taʻefakatataua ki ha vā lelei mo hoʻo fānaú.—1 Sione 3:21; 4:17, 18.

KO E NGAAHI TAʻU ʻO E LILIU

9. Ko e hā ʻoku malava ke leaʻaki ʻo kau ki he ngaahi palopalema mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e kau talavoú mo e finemuí ʻi hono fakafehoanaki atu ki he fānau iiki angé?

9 Ko e tuʻunga talavoú mo e finemuí ko ha taimi ia ʻo e liliu, ko e taimi ia ʻo e ʻikai ke kei siʻi ho fohá pe ko ho ʻofefiné ka ʻoku teʻeki ai ke hoko ko ha tokotaha lahi ia. ʻOku hoko ʻa e ngaahi liliu ki he ngaahi sino ʻo e kau talavoú mo e finemuí, pea ʻoku ʻi ai hono kaunga ʻa e ngaahi meʻá ni ki he ngaahi ongoʻí. ʻOku kehe ʻa e ngaahi palopalema mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e kau talavoú mo e finemuí mei he meʻa naʻe hoko ki muʻa ke nau aʻu ki he tuʻunga talavoú mo e finemuí. Ko ia ai, kuo pau ke liliu ʻa e ngaahi founga ʻa e ngaahi mātuʻá ke lavaʻi ʻa e ngaahi palopalema pea mo e ngaahi fiemaʻu ko ení, he ko e meʻa naʻe lavameʻa ʻi hono ngāueʻaki ki he tokotaha teʻeki talavoú pe finemuí he ʻikai ke lavameʻa maʻu pē ia ʻi hono ngāueʻaki ki ha talavou pe finemui. ʻOku ʻi ai ʻa e fiemaʻu ia ke toe lahi ange ʻa hono fakahā ʻa e ngaahi ʻuhingá, pea ʻoku fiemaʻu ki he meʻá ni ke toe lahi ange, ʻo ʻikai ke siʻi ange ʻa e fetalanoaʻakí.

10. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai ke feʻunga ai ki he kau talavoú mo e finemuí ʻa e ngaahi fakamatala faingofua ʻo kau ki he fehokotaki fakasinó? (e) ʻE malava fēfē ke kamata ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa hono fai ha ngaahi fetalanoaʻaki mo ʻenau tamá ʻo kau ki he fehokotaki fakasinó?

10 Ko e fakatātaá, ko e ngaahi fakamatala faingofua naʻá ke fai ki hoʻo tama kei siʻí ʻo fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó, ʻe ʻikai ke feʻunga ia mo e fiemaʻu ʻa e kau finemuí mo e kau talavoú. ʻOku nau ongoʻi ʻa e holi ki he fehokotaki fakasinó, ka ʻoku faʻa taʻotaʻofi kinautolu ʻe he ongoʻi maá mei heʻenau haʻu ki heʻenau tamaí pe faʻeé ʻo fakafehuʻi ki ai. Kuo pau ke ʻuluaki kamata ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e leá pea ʻe ʻikai ke faingofua eni kae ʻoua kuo nau langa hake mo tauhi maʻu ʻa e fetalanoaʻaki leleí, ʻo tautefito ʻi heʻenau hoko ko e ngaahi takanga māfana ʻo ʻenau fānaú, ʻi he ngāue mo e vaʻinga. ʻE siʻisiʻi ange ʻa e hohaʻa ʻo kau ki he fuofua hū ki tuʻa ʻa e huhuʻa fakafanaú mei he tamasiʻí pe ko e kamata ʻa e puke fakamāhina ʻa e taʻahiné ʻo kapau naʻe fakamatala ʻo kau ki ai ki muʻa. (Livitikō 15:16, 17; 18:19) ʻE lava ʻe he tamaí ʻi he lolotonga ʻo haʻane luelue mo hono fohá ke ne langaʻi hake ʻa e meʻa ʻo kau ki he ngāuehalaʻaki ʻa e ʻōkani fakatupu fanaú ʻiate kita pē, ʻo ne pehē ko e tokolahi taha ʻo e kau talavou tangatá ʻoku ʻi ai ʻenau palopalema ʻo fekauʻaki mo e meʻa ko iá, pea ʻeke, ‘Fēfē koe?’ pe ‘Kuo hoko ia ko ha palopalema kiate koe?’ Naʻa mo e ngaahi fetalanoaʻaki fakafāmili ʻe niʻihi ʻe lava ke lave ai ki he ngaahi palopalema ʻo e tuʻunga talavoú mo e finemuí, pea fai fakatouʻosi ʻe he tamaí mo e faʻeé ʻa ʻena akonakí ʻi ha founga fiemālie kae fakahangatonu.

KO HONO MAʻU ʻA E MAHINO KI HE NGAAHI FIEMAʻU ʻA E TOʻU TUPÚ

11. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku kehekehe ai ʻa e kau talavoú mei he kakai lalahí?

11 “Koia ke ke maʻu ae boto: bea i he mea kotoabe oku ke maʻu, ke ke maʻu moe ilo.” (Palōvepi 4:⁠7PM) ʻI he tuʻunga ko e ngaahi mātuʻá, mou fakapotopoto ʻi he ngaahi founga ʻa e toʻu tupú; fakahā ʻa e ʻiloʻilo ki he anga ʻo ʻenau ongoʻí. ʻOua naʻa ngalo ʻiate koe pe naʻe fēfē ʻa hoʻo kei siʻí. Toe manatuʻi foki, neongo ko e kakai kotoa ʻoku motuʻa angé naʻe ʻi ai ha taimi ki muʻa naʻa nau kei talavou ai pea ʻoku nau ʻilo naʻe fēfē ia, ka ʻoku ʻikai ha taha kei talavou kuó ne aʻusia ʻa e tuʻunga taʻumotuʻá. ʻOku ʻikai ke saiʻia ʻa e talavoú pe finemuí ke kei ʻai ia ʻo hangē ha kiʻi tamá, ka ʻoku teʻeki ai ke ne hoko ko ha tokotaha lahi pea ʻoku teʻeki ai ke ne mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakai lalahí. ʻOkú ne kei saiʻia ke vaʻinga pea ʻoku fiemaʻu ha taimi ki ai.

12. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he kau talavoú ke fai ange ʻe heʻenau mātuʻá kiate kinautolu?

12 ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ʻe he kau talavoú mei heʻenau ngaahi mātuʻá ʻi he taimi ko eni ʻo e moʻuí. ʻOku nau fiemaʻu ke ʻilo ʻe he niʻihi kehé ʻa e ʻuhinga ʻoku nau fai ai ha faʻahinga meʻa; ʻoku nau fiemaʻu ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi ki muʻa ke ʻai kinautolu ko e tokotaha mavahe; ʻoku nau fiemaʻu ʻa e ngaahi fakahinohino mo ha tataki ʻoku tuʻumaʻu pea ʻoku fai ha tokanga ki heʻenau fakaofiofi ki he tuʻunga ko e tokotaha lahí; ʻoku nau fiemaʻu lahi ʻaupito ke nau ongoʻi ʻoku fiemaʻu mo fakahoungaʻi ʻa kinautolu.

13. Ko e hā ʻa e meʻa ʻe fai nai ʻe he fānau kei talavoú ʻi he ngaahi fakangatangata ʻa e ongo mātuʻá, pea ko e hā hono ʻuhingá?

13 ʻOku totonu ke ʻoua ʻe ofo ʻa e ngaahi mātuʻá koeʻuhi ko e kamata ke hā mai ʻi he taimi talavoú ha angatuʻu ki he ngaahi fakangatangatá. ʻOku hoko ia koeʻuhi ko ʻenau mei aʻu ki ha tuʻunga tauʻatāina pea mo e holi fakanatula ke tauʻatāina ange ʻenau ʻalú mo e fili ʻoku nau faí. ʻOku fiemaʻu ki he kiʻi pēpē ʻoku ʻikai te ne lava ke fai ha meʻá ʻa e tokanga maʻu pē ʻa e ongo mātuʻá, pea ʻoku fiemaʻu ki he fānau īkí ʻa e maluʻi lelei, ka ʻi heʻenau tupu hake ʻo matuʻotuʻa angé ʻoku lahi ange ʻenau ngāué, pea ʻoku hoko ʻo lahi ange mo mālohi ange ʻa e feangai mo e faʻahinga ʻi tuʻa mei he fāmilí. Ko e tautaufā atu ki he tauʻatāiná ʻokú ne ʻai nai ʻa e feangai mo ha foha pe ʻofefine ke faingataʻa. ʻOku ʻikai totonu ke ʻai ʻe he ngaahi mātuʻá honau mafaí ke taʻetokangaʻi pe liliu, pea ko e meʻa ʻeni ki he lelei pē ʻa ʻenau fānaú. Ka ʻoku malava ke nau fekuki fakapotopoto mo tauhi maʻu ʻa e fetalanoaʻakí ʻo kapau ʻoku nau ʻilo ʻa e meʻa ʻokú ne fakatupu ʻa e ngaahi ʻulungaanga fakatupu-hohaʻa nai ko ení.

14. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ke nau lavameʻa ai ʻi he fekuki mo e holi ʻa ha tama ki ha tauʻatāina lahi ange?

14 Ko e hā ʻe fai ʻe he ngaahi mātuʻá ʻi he fekuki mo e holi ʻa e fohá pe ʻofefiné ki ha tauʻatāina lahi angé? Ko e holi ko ení ʻoku hangē ha sipilingi ʻoku lomiʻi ʻo puke ʻe he nimá. Kapau ʻe tuku ange fakafokifā ia ke ʻalu, ʻe puna ia ʻo taʻemapuleʻi ki ha faʻahinga tafaʻaki ʻoku ʻikai ke ʻamanekina. ʻI hono puke ia ʻo fuʻu lōloá te ke helaʻia pea te ke fakavaivaiʻi ai ia. Ka ko hono tuku ange māmālie ia ʻi ha founga mapuleʻí ʻe tuʻu pē ia ʻi hono tuʻunga totonú.

15. Ko e hā ʻokú ne fakahā naʻe hoko ʻa e tupu hake ʻa Sīsū ki he tuʻunga tangata lahí ʻo kei ʻi he tataki pē ʻa e ongo mātuʻá?

15 ʻOku tau maʻu ha fakatātā ʻo kau ki he tupu mapuleʻi pehē ki he tauʻatāiná ʻi he meʻa ʻo fekauʻaki mo Sīsū ʻi heʻene kei siʻí. ʻOku pehē ʻe he fakamatala fakahisitōlia ʻi he Luke 2:40 ʻo kau ki he teʻeki ai ke ne aʻu ki hono taʻu 13 ʻo pehē “naʻe tupu ʻa e tamasiʻi, ʻo ne fakaaʻau ke mālohi, he fakafonu ia ʻi he poto; pea naʻe toka kiate ia ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtua.” ʻOku ʻikai ha veiveiua ki hono fakahoko ʻe heʻene ongo mātuʻá ha ngafa lahi ʻi heʻene tupu haké, he neongo naʻá ne haohaoa, naʻe ʻikai ke hoko noa mai pē ʻa ʻene potó. Naʻá na tokonaki maʻu pē ʻa e ʻātakai fakalaumālie ki hono akoʻí, ʻo hangē ko ia ʻoku hoko atu ki ai ʻa e fakamatalá. ʻI hono taʻu 12, lolotonga ʻa e ʻi Selusalema ʻa e fāmilí ke kau ki he kātoanga ko e Laka-atú, naʻe ʻalu ʻa Sīsū ki he temipalé pea kau ʻi he fetalanoaʻaki mo e kau faiako fakalotu ʻi aí. ʻOku hā heni naʻe fakangofua ʻe heʻene ongo mātuʻá ʻa e foha taʻu 12 ko ení ke aʻu ki he tuʻunga tauʻatāina ʻo e feʻaluʻaki ko ení. Naʻá na mavahe mei Selusalema ʻo ʻikai te na ʻilo ʻoku kei nofo ia ʻi he koló, ʻo na fakamahalo nai ʻoku foki ia fakataha mo ha ngaahi kaumeʻa pe ko ha ngaahi kāinga. ʻI he hili ʻa e ʻaho ʻe tolu naʻá na maʻu ia ʻi he temipalé, ʻo ʻikai ko ʻene feinga ke akoʻi ʻa e faʻahinga naʻe taʻumotuʻa angé ka “ne fakafanongo kiate kinautolu mo fakafehuʻi kiate kinautolu.” Naʻe fakahā ʻe heʻene faʻeé ʻa e loto-hohaʻa kuó na aʻusiá pea naʻe ʻikai ke taʻefakaʻapaʻapa ʻa Sīsū ʻi heʻene tali ʻo pehē naʻá ne fakakaukau te na ʻilo fakapapau ʻa e feituʻu ke kumi ki ai iá ʻi he teuteu ke na fonongá. Neongo naʻá ne aʻusia ha tauʻatāina ke feʻaluʻaki, ka ʻoku pehē ʻe he fakamatalá ko Sīsū “naʻa ne ʻi ai ʻo anganofo kiate kinaua,” ʻo ne fai ʻa e ngaahi liliu ʻo fehoanaki mo ʻena ngaahi fakahinohinó mo e ngaahi fakangatangatá ʻi heʻene aʻu ki hono taʻumotuʻa ko e 13 ki he 19, pea naʻe “lalaka atu ʻa Sīsū ʻi he poto, mo e lahi ʻo hono sino, pea mo hono ʻofeina ʻe he ʻOtua mo e tangata.”—Luke 2:41-52.

16. ʻI he hokosia ʻe he ngaahi mātuʻá ha palopalema fekauʻaki mo e kau talavoú mo e kau finemuí, ko e hā ʻa e meʻa ʻoku totonu ke nau manatuʻí?

16 ʻI ha founga meimei tatau pē, ʻoku totonu ke fakaʻatā ʻe he ngaahi mātuʻá ki he ngaahi foha pe ngaahi ʻofefine kei talavoú ha tuʻunga ʻo e tauʻatāiná, ʻo fakalahi māmālie ia ʻi heʻenau ofi ki he tuʻunga ko ha tokotaha lahí, ʻo tuku kiate kinautolu ke nau fai ke lahi ange ʻa e ngaahi fili fakafoʻituituí, ʻi he tataki mo e angi ʻa e ongo mātuʻá. ʻI he hoko ʻa e ngaahi faingataʻá, ko e mahino ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e meʻá ni ʻe tokoni ia ki he ngaahi mātuʻá ke nau fakaʻehiʻehi mei hono ʻai ke hangē ha meʻa lahí ʻa e ngaahi meʻa īkí. ʻI he taimi lahi ʻoku ʻikai ke fie angatuʻu ha tokotaha talavou pe finemui ki heʻene ongo mātuʻá, ka ko ʻene feinga ke fokotuʻu ha tuʻunga ʻo e tauʻatāiná ʻo ʻikai te ne ʻilo ʻa e founga ke fai ai ení. Ko ia, ʻe fai nai ʻe he ngaahi mātuʻá ha ngaahi hala, mahalo ko haʻana ʻai ke hangē ha meʻa lahí ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke peheé. Kapau ʻoku ʻikai ko ha meʻa mafatukituki, tuku pē ia. Ka ʻo kapau ko ha meʻa mafatukituki, ʻoua ʻe fakavaivai. ʻOua ʻe ‘sivi atu ʻa e namú’ pe ‘folofua ʻa e kāmelí.’—Mātiu 23:24.

17. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke fakakaukau lelei ki ai ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi heʻenau fokotuʻu ʻa e ngaahi fakangatangata ki he fānau kei talavoú?

17 ʻOku malava ke tokoni ʻa e ngaahi mātuʻá ke hokohoko atu ʻa e vā lelei mo honau ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefine kei talavoú ʻaki hono fakahāhā ʻa e fakakaukau mafamafatatau ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi fakangatangata ʻoku nau fokotuʻu kiate kinautolú. Manatuʻi neongo ko e “poto ʻoku mei ʻolunga, ko hono anga tuʻu muʻa ko e maʻa,” ʻoku toe “anga fakaʻatūʻi” pea “mohu manavaʻofa,” ‘ʻikai mālualoi.’ (Sēmisi 3:17) ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻoku fakahā ʻe he Tohitapú ʻoku mātuʻaki taʻetotonu, ʻo kau ki ai ʻa e kaihaʻa, feʻauaki, tauhi ʻaitoli pea mo e faʻahinga faihala mamafa pehē. (1 Kolinitō 6:9, 10) ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa lahi kehe, ko hono totonú pe ko hono halá ʻe fakatuʻunga nai ʻi hono lahi pe ko hono tuʻunga ʻoku fakahoko ai ʻa e meʻá. ʻOku lelei ʻa e meʻakaí, ka ʻo kapau te tau kai ʻo fuʻu lahi te tau hoko ʻo kai mānumanu. ʻOku pehē pē foki mo e ngaahi founga ʻe niʻihi ʻo e fakafiefiá, ʻo hangē ko e tauʻolunga, fai ha ngaahi vaʻinga, ngaahi paati, pe ko ha ngaahi faʻahinga meʻa meimei tatau. ʻI he taimi lahi ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻoku faí, ka ko e founga ʻoku fai aí pea mo e faʻahinga ʻoku nau kau ki hono fai iá. Ko ia ai, ʻoku hangē pē ko ia ʻe ʻikai te tau fakahalaiaʻi ʻa e kaí ka ko e kai mānumanú, ʻoku ʻikai totonu ke fakahalaiaʻi fakalūkufua ʻe he ngaahi mātuʻá ha angafai ʻa e kau talavoú ʻo kapau ko hono moʻoní ko e meʻa ʻokú te taʻeloto ki aí ko e fuʻu hulu ʻa hono lahi pe tuʻunga ʻoku fai ai ia ʻe he niʻihi, pe ki ha faʻahinga tuʻunga ʻoku ʻikai ke sai ʻa ia ʻe malava ke hū māmālie ki ai.—Fakafehoanaki mo Kolose 2:23.

18. ʻI he founga fē ʻe fai nai ai ʻe ha mātuʻa ha fakatokanga ki heʻenau fānaú ʻo kau ki he faʻahinga ʻoku nau feohi mo iá?

18 ʻOku ongoʻi ʻe he kau talavou kotoa pē ʻa e fiemaʻu ke maʻu ha ngaahi kaumeʻa. Ko e tokosiʻi pē ʻo kinautolu ʻoku “lelei ʻaupito,” ka ʻikai ʻoku maʻu ʻe hoʻo fānau ʻaʻaú honau ngaahi vaivaiʻanga? Mahalo te ke fiemaʻu ke fakangatangata ʻenau feohi mo ha kau talavou ʻe niʻihi koeʻuhi ko e fakakaukau ʻoku malava ke fakatuʻutāmaki ʻa e ngaahi kaumeʻa ko ení. (Palōvepi 13:20; 2 Tesalonaika 3:13, 14; 2 Tīmote 2:20, 21) ʻI he fekauʻaki mo ha niʻihi kehe, te ke fakatokangaʻi nai ha ngaahi meʻa ʻokú ke saiʻia ai mo ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai te ke saiʻia ai. ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe tapui fakaʻaufuli ʻa e feohi mo ha taha koeʻuhi ko ʻene tō nounou ʻi ha meʻa, ʻe lelei nai ke ke fakahā ʻa e leleiʻia ki hoʻo fānaú koeʻuhi ko e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo honau kaumeʻá ka ʻi he taimi tatau pē ʻokú ke fakahā atu ʻa e fiemaʻu ke fai ha tokanga ki he ngaahi tafaʻaki ʻoku vaivai angé, ʻo fakalototoʻaʻi ho fohá pe ʻofefiné ke ne hoko ko ha tākiekina ki he leleí ʻi he ngaahi tafaʻaki ko iá, ki he ʻaonga tuʻuloa ʻo e kaumeʻá.

19. ʻI he fehoanaki mo e tefitoʻi moʻoni ʻoku fokotuʻu ʻi he Luke 12:48, ʻoku malava fēfē ke tokoniʻi ʻa e fānaú ke nau maʻu ʻa e fakakaukau totonu ʻo fekauʻaki mo e tauʻatāiná?

19 Ko e founga ʻe taha ke tokoni ki ho foha pe ʻofefine kei talavoú ke ne fakatupulekina ha fakakaukau totonu ki hono fakalahi ange ʻa e tauʻatāiná ko hono tokoniʻi ia ke ne ʻilo ʻoku ʻi ai ha meʻa lahi ange ʻe fiemaʻu meiate kinautolu ʻi hono maʻu ʻa e tauʻatāina lahi angé. “Ko ia kuo foaki ki ai ha meʻa lahi, ʻe fiemaʻu mei ai ha meʻa lahi.” (Luke 12:48) Ko e lahi ange ʻa hono fakahā ʻe he fānaú ʻa e fua fatongiá, ko e lahi ange ia ʻa e falala ʻoku malava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá kiate kinautolú.—Kalētia 5:13; 1 Pita 2:16.

KO HONO FAKAHOKO ʻA E AKONAKÍ MO E FAKATONUTONÚ

20. Tuku kehe ʻa hoto mafai pe mālohi ki he fānaú ko e hā ʻoku fiemaʻu ki hono taʻofi ha maumau ʻo e fetalanoaʻakí?

20 Kapau ʻe akonakiʻi koe ʻe ha taha ka ʻoku ʻikai mahino kiate ia ho tuʻungá, te ke ongoʻi ʻoku taʻeʻuhinga lelei ʻa ʻene akonakí. Kapau ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ke fakamālohiʻi koe ke muimui ʻi heʻene ngaahi fekaú, te ke loto-fisiʻia nai ʻo pehē ʻoku taʻetotonu. ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he ngaahi mātuʻá “oku kumi ki he boto e he loto oona oku faa ilo,” pea “oku fakatubu e he tagata faa ilo a hono malohi.” (Palōvepi 15:14PM; Palōvepi 24:⁠5PM) ʻOkú ke maʻu nai ʻa e mafai ki hoʻo fānaú, ka ʻo kapau ʻoku poupouʻi ia ʻaki ʻa e ʻiló mo e mahinó, te ke hoko ʻo ola lelei ange ʻi he fetalanoaʻaki mo kinautolú. Ko e taʻemalava ke fakahāhā ʻa e mahinó ʻi he taimi ʻoku fakatonutonu ai ʻa e kau talavoú ʻoku malava ke iku ia ki ha “vā lau taʻumotuʻa” pea maumau ai ʻa e fetalanoaʻakí.

21. Ko e hā ʻoku totonu ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ki he fānau ʻoku nau hoko ʻo kau ʻi ha faihala mamafa?

21 Ko e hā ʻa e meʻa te ke faí ʻo kapau ʻe tō hoʻo tamá ki ha faingataʻa, ʻo ne fai ha hala mamafa pe ko haʻane fai ha meʻa ʻoku kovi ʻo fakaʻohovale kiate koe? ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito te ke fakatonuhiaʻi ʻa e halá. (ʻAisea 5:20; Malakai 2:17) Ka ke ke ʻiloʻi ʻoku tautautefito ʻi he taimi ko ení ʻa hono fiemaʻu ki ho fohá pe ʻofefiné ha tokoni fakaʻatuʻi mo ha tataki poto. Hangē ko Sihova ko e ʻOtuá, te ke lava ʻo lea ʻo pehē, ‘Haʻu ke tau fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni; ʻoku mafatukituki ʻa e tuʻungá ni, ka ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ia ʻe ʻikai ke toe lava ʻo fakaleleiʻi.’ (ʻAisea 1:18) Ko e ʻita tō lilí pe ko e lea fakahalaia anga-fefeká ʻe taʻofi nai ai ʻa e fetalanoaʻakí. Ko e tokolahi ʻo e kau talavou kuo faihalá kuo nau pehē: ‘Naʻe ʻikai malava ke u talanoa ki heʻeku ongo mātuʻá—he te na ʻita lahi kiate au.’ ʻOku pehē ʻe he ʻEfesō 4:26: “Kapau ʻokú ke ʻita, ʻoua ʻe tuku ʻa e ʻitá ke ne taki koe ki he angahalá.” (New English Bible) Mapuleʻi hoʻo ngaahi ongoʻí ʻi hoʻo fanongo ki he meʻa ʻe leaʻaki ʻe ho fohá pe ʻofefiné. Pea ʻi hoʻo faitotonu ʻi he fanongó te ne ʻai ʻa e fakatonutonu ʻokú ke faí ke faingofua ange ʻa hono talí.

22. Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua ʻaupito ʻe fakahoko atu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e fakakaukau ki heʻenau fanaú ʻo pehē ʻoku nau foʻi ʻi he feinga kiate kinautolú?

22 Mahalo ʻoku ʻikai ko ha meʻa pē ʻe taha ka ko ha foʻi vahaʻa taimi ʻoku hoko ai ʻa e faingataʻá, ko ha ʻalunga ʻo hono fakahāhā ha tōʻonga ʻoku taukovi. Neongo ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ʻa e akonakiʻí, kuo pau ke ʻoua ʻaupito ʻe fakahoko atu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e fakakaukau ki he fānaú ʻaki ʻa e lea pe anga ʻo ngali ʻoku nau foʻi ʻi he feinga ki he tamá. Ko hoʻo faʻa kātakí ʻe fakahā ai ʻa e lahi ʻo hoʻo ʻofá. (1 Kolinitō 13:⁠4) ʻOua te ke tauʻi ʻa e koví ʻaki ʻa e kovi, kae ikuʻi ia ʻaki ʻa e lelei. (Loma 12:21) ʻE hoko pē ʻa e maumaú ʻo kapau ʻoku fakahāeaʻi ha talavou ʻi he haʻohaʻonga ʻo e niʻihi kehé ʻaki ʻa e lea ʻo pehē ʻokú ne “fakapikopiko,” “angatuʻu,” “taʻeʻaonga,” “ʻikai ha ʻamanaki ki ai.” Ko e ʻofá he ʻikai ke tuku ʻene ʻamanakí. (1 Kolinitō 13:⁠7) Mahalo ʻe aʻu ha talavou ʻo hoko ʻo tōʻonga kovi pea mavahe mei ʻapi. Neongo ʻe ʻikai ke leleiʻia ki ai ʻa e ongo mātuʻá, ʻe malava ke na ʻai maʻu pē ke ʻatā ke ne foki mai. ʻO fēfē? ʻAki hono fakahāhā ko e meʻa ʻokú na fakataleʻí, ʻoku ʻikai ko e tamá, ka ko hono ʻalungá. ʻOku malava ke na hokohoko atu ʻa hono fakahā kiate ia ʻa ʻena tui ʻoku kei ʻi ai pē ʻa e ngaahi tōʻonga lelei ʻiate ia pea ʻokú na ʻamanaki ʻe ikuʻi ia ʻe he ngaahi tōʻonga leleí ni. Kapau ʻe hoko ʻa e meʻá ni, ʻe hangē ko e foha maumau koloa ʻi he talanoa fakatātā ʻa Sīsuú, te ne malava ke foki ki ʻapi mo e tui pau ʻe ʻikai ke anga-fefeka pe anga-momoko ʻa hono tali ia ʻi heʻene foki mai ʻi he fakatomalá.—Luke 15:11-32.

KO E ONGOʻI ʻO E MAHUʻINGA FAKATĀUTAHÁ

23. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ki he kau talavoú ke nau ongoʻi ko e kau mēmipa mahuʻinga kinautolu ʻo e fāmilí?

23 ʻOku fiemaʻu ki he meʻa moʻui fakaetangata kotoa pē ke ʻiloʻi kinautolu, ke tali mo leleiʻia ai, ke ongoʻi ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ʻoku nau kau ki ai. Ko hono moʻoní, he ʻikai malava ke hoko ha taha ʻo fuʻu tauʻatāina ʻi heʻene maʻu ʻa e tali lelei mo e leleiʻia ʻoku fiemaʻú. Kuo pau ke puleʻi ia ʻe he ngaahi fakangatangata ʻo kau ki he ʻulungaanga ʻoku leleiʻia ai ʻa e faʻahinga ʻokú ne kau ki aí. ʻOku ongoʻi ʻe he kau talavoú ʻi honau taʻumotuʻa ko e 13 ki he 19 ʻa e fiemaʻu ko ia ke kau ʻi he fāmilí. ʻAi ke nau ongoʻi ko e kau mēmipa mahuʻinga kinautolu ʻi he fāmilí, ʻo nau tokoni ki hono ʻai ke leleí, ʻo aʻu ki hono fakaʻatā ke nau kau ʻi he niʻihi ʻo e fakaangaanga mo e ngaahi fili ʻa e fāmilí.

24. Ko e hā ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi ʻa e ngaahi mātuʻá mei hono faí koeʻuhi kae ʻoua ʻe hoko ʻa e tamá ʻo meheka ki he tama ko ē?

24 ʻOku pehē ʻe he ʻaposetoló: “ʻOua naʻa tau hiki ki he fieongoongo, ʻo fepolepolei mo femehekaʻaki.” (Kalētia 5:26) Ko e fakaongoongolelei mei he taha ʻo e ongo mātuʻá ʻi he fai lelei ʻa ha foha pe ʻofefine ʻe tokoni ia ki hono taʻofi ha tupu hake ʻa e faʻahinga loto peheé; ka ʻe tupu ʻa e meheka pe loto-mamahi ʻi hono fakahoatāmaki ha talavou ki ha tokotaha kehe ʻa ia ʻoku toutou ʻai ke ngali lelei angé. Naʻe pehē ʻe he ʻaposetoló ke taki taha “sivi ʻene ngaue aʻana; pea te ne toki fakafuofuaʻaki ia pe hono polepoleʻanga, ʻo ʻikai ʻaki ha taha kehe.” (Kalētia 6:⁠4) ʻOku fiemaʻu ʻe he talavoú ke tali lelei ia ʻi he tuʻunga ʻokú ne ʻi aí pea mo hono angá, pea mo e meʻa ʻoku malava ke ne faí, ʻo ʻofaʻi ia ʻe heʻene ongo mātuʻá koeʻuhi ko e ngaahi meʻá ni.

25. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ke tokoni ki heʻenau fānaú ke fakatupulekina ʻa e ongoʻi ʻoku ʻi ai hono mahuʻinga ʻoʻona?

25 ʻE lava ʻe he ongo mātuʻá ʻo tokoniʻi ʻa hona fohá pe ko hona ʻofefiné ke fakatupu ʻa e ongoʻi ʻo kau ki hono mahuʻinga ʻoʻoná ʻaki hono akoʻi ʻa e tokotaha ko iá ke ne fua ʻa e ngaahi fatongia ʻo e moʻuí ʻi he tafaʻaki kotoa pē. Kuó na akoʻi ʻena fānaú talu mei heʻenau kei valevalé, ʻi he faitotonu, lea moʻoni pea mo e feangai totonu ki he niʻihi kehé; ʻokú na ngāueʻaki ʻa e ʻuluaki makatuʻunga ko ení ke fakahā ʻa e founga ʻoku kaunga ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga ko ení ʻi he anga ʻo e nofo fakaetangatá. ʻOku kau ai ʻa e founga ʻo ʻete fua ʻa e fatongia ʻo ha ngāue pea mo ʻete anga-falalaʻanga aí. ʻOku hā mahino, ʻi he ‘lalaka atu ʻi he potó’ ʻa Sīsū ʻi he taimi ʻo ʻene kei talavoú, naʻá ne ako ke poto ʻi he tafaʻaki ʻa Siosifa ko ʻene tamai naʻá ne pusiakiʻi iá, he ʻi heʻene aʻu ki hono taʻu 30 peá ne kamata ai ʻene ngāue fakahāhā ʻo kau ki he Puleʻangá, naʻe lave ʻa e kakaí kiate ia “ko e tufunga.” (Maʻake 6:⁠3) ʻI he lolotonga ʻa e taimi ʻo e kei talavoú, ʻoku totonu tautefito ki he fānau tangatá ke nau ako ke ʻilo pe ko e hā ʻa e ngāué pea ke nau fai eni ke fiemālie ʻa e tokotaha ʻoku nau ngāue ki aí pe ko ha taha ʻokú ne fiemaʻu ʻenau ngāué, neongo ko e ngāué ko ha ngāue faingofua pē ʻo hangē ko ha tamasiʻi fekau. ʻE malava ke fakahā kiate kinautolu, te nau maʻu ai ʻa e ongoʻi lelei ʻiate kita pē pea mo e fakaʻapaʻapa mo e houngaʻia mei he niʻihi kehé ʻi he hoko ko e kau ngāue tōtōivi, fakamātoato mo anga-falalaʻangá. ʻE toe fakahā ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻenau fakaongoongoleleiʻi ai ʻenau ongo mātuʻá mo e fāmilí ka te nau “fakaogolelei ae akonaki oe Otua, ko ho tau Fakamoui, i he mea kotoabe” foki.—Taitusi 2:6-10PM.

26. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe angaʻaki ʻa hono fai ʻi he kuonga muʻá ʻo hā ai ko e ʻofefiné ko ha mēmipa mahuʻinga ʻi he fāmilí?

26 ʻE lava ke ako ʻa e ngaahi ʻofefiné foki, ke nau poto ʻi he tauhi ʻapí mo e teuteu falé pea te nau maʻu ʻa e houngaʻia mo e fakaongoongolelei mei he kakai ʻo tuaʻā pea mo e loto fāmilí fakatouʻosi. ʻOku fakahā ʻa e tuʻunga mahuʻinga ʻo e ʻofefiné ki hono fāmilí ʻi hono ngāueʻaki ʻa e founga ʻi he ngaahi kuonga ʻo e Tohitapú ʻa ia ko e paʻanga pe koloa pe tofiʻa naʻe totongi ki he ongo mātuʻa ʻa e fefiné ʻi he taimi naʻe foaki atu ai ia ke malí. Mahalo naʻe fakakaukau atu ki he meʻá ni ko e totongi huhuʻi ia ki he mole ʻo e ngāue ʻa e fefiné ki hono fāmilí.—Sēnesi 34:11, 12; ʻEkisoto 22:16.

27. Ko e hā ʻoku totonu ai ke ngāueʻaongaʻaki ʻa e ngaahi faingamālie ki he akó?

27 ʻOku totonu ke ngāueʻaongaʻaki ʻa e ngaahi faingamālie ki he akó ke teuteuʻi ai ʻa e toʻu tupú ke nau fekuki mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí ʻi he ngaahi meʻa ʻo e tuʻu lolotongá ni. ʻOku kau ʻa e faʻahinga ko eni ʻo e toʻu tupú ʻi he fakalototoʻa ʻa e ʻaposetoló “ke ako ʻa e kakai ʻotautolu ʻi he fai ʻo e ngaahi ngāue lelei [“ngāue faitotonu,” New English Bible], heʻenau tokoni ki hona tokonaki, telia naʻa nau taʻe ha fua.”—Taitusi 3:14.

KO E MALUʻI ʻOKU FAI ʻE HE NGAAHI LAO FAKAEʻULUNGAANGA ʻA E TOHITAPÚ

28, 29. (a) Ko e hā ʻa e akonaki ʻoku fai mai ʻe he Tohitapú ʻo kau ki he feohí? (e) Ko e hā ʻoku malava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ke tokoniʻi ʻenau fānaú ke nau ngāueʻaki ʻa e akonaki ko ení?

28 ʻOku mahino ʻe loto-hohaʻa ʻa e ngaahi mātuʻá koeʻuhi nai ko e ngaahi tuʻunga, pe ko e feituʻu ʻoku nau nofo aí pe ko e ʻapi ako ʻoku ako ai ʻenau fānaú kuo pau ke nau feohi ai mo e kau talavou ʻoku maumau-lao pe fakalaveaʻi kita. ʻOku ʻilo nai ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e moʻoni ʻo e lea ʻa e Tohitapú ʻoku pehē “ʻoku maumauʻi ʻe he feohi koví ʻa e ngaahi tōʻonga leleí.” Ko ia ai, ʻoku ʻikai te nau loto-lelei ke tali ʻa e fakamatala ʻa ha tama faʻa vili: ‘Ko e tokotaha kotoa pē ʻokú ne fai pehē; ko e hā ʻoku ʻikai te u fai pehē ai mo aú?’ Mahalo pē ʻoku ʻikai fai pehē ʻa e tokotaha kotoa, ka ʻo ka ʻoku pehē, ʻoku ʻikai ko e ʻuhinga lelei ia ke fai pehē ʻa hoʻo tamá ʻo kapau ʻoku hala pe taʻefakapotopoto ʻa e meʻa ko iá. “ʻOua naʻa meheka ki he kakai [pe fānau] kovi, pea ʻoua naʻa ke holi ke fafale kiate kinautolu; he ko e fakamalohi pe ʻoku fakakaukau ki ai honau loto, pea ko e pauʻu pe ʻoku leaʻaki ʻe honau loungutu. Ko e poto pe ʻoku langa ai ha fale; pea ko e fai fakapotopoto ʻa ia ʻoku tuʻumaʻu ai.”—1 Kolinitō 15:33NW; Palōvepi 24:1-3.

29 He ʻikai malava ke ke muimui ʻi hoʻo fānaú ʻi he akoʻangá pe ʻi he moʻuí. Kae kehe, ʻi hono langa hake ho fāmilí ʻaki ʻa e potó ʻe malava ke ke tuku atu kinautolu fakataha mo ha ngaahi lao fakaeʻulungaanga lelei mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonu ke tataki kinautolu. “Ko e ngaahi lea ʻa e kau poto ʻoku hange ia koni tao fakateka pulu.” (Koheleti 12:11) ʻI onoʻaho ko e ngaahi tao fakateka pulú ni ko e ngaahi vaʻakau lōloa naʻe mata-māsila. Naʻe ngāueʻaki kinautolu ke hokaʻi ʻaki ʻa e fanga manú ke nau ʻalu ai pē ʻi he hala totonú. Ko e ngaahi lea fakapotopoto ʻa e ʻOtuá te nau ʻai kitautolu ke tau ʻalu ai pē ʻi he hala totonú, pea kapau te tau afe mei ai, te nau ueʻi hotau konisēnisí ke liliu hotau ʻalungá. Tuku atu ʻa e faʻahinga poto pehē fakataha mo hoʻo fānaú ke hoko ko ha lelei tuʻuloa kiate kinautolu. Fakahā atu ʻa e meʻá ni kiate kinautolu ʻi he lea mo e faʻifaʻitakiʻanga fakatouʻosi. Fakahūhū ki ai ha tuʻunga ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga moʻoní, pea ko e meʻa ia ʻe kumi ki ai ʻa hoʻo fānaú ʻi he niʻihi kehe ʻoku nau fili ke hoko ko honau takanga ʻonautolú.—Sāme 119:9, 63.

30. ʻOku malava fēfē ke tokonaki ʻe he ngaahi mātuʻá ki heʻenau fānaú ha ngaahi lao fakaeʻulungaanga kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá?

30 ʻI he kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni, manatuʻi ʻe lahi ange ʻa e malava ke fakahūhū ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga moʻoni ʻo kau ki he ʻulungaangá ʻo kapau ʻoku ʻi ai ha ʻātakai ʻi ʻapi ʻoku tokaʻi ai mo muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ení. Maʻu ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻokú ke saiʻia ke maʻu ʻe hoʻo fānaú. ʻI ho ʻapí tonu, ʻi he loto fāmilí, fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe hoʻo fānaú ʻa e mahino, ʻofa, mo e fakamolemole ʻa e kakai lalahí, mo e tuʻunga malu ʻo e tauʻatāiná fakataha mo e fakamaau totonú mo e faitotonú, pea mo e ongoʻi ʻo e tali lelei mo e kau ki ha meʻá, ʻa ia ʻoku fiemaʻu kiate kinautolú. ʻI he ngaahi foungá ni, fakahā kiate kinautolu ha ngaahi lao fakaeʻulungaanga kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá ke nau ʻalu fakataha mo ia ʻi tuʻa mei he loto fāmilí. ʻOku ʻikai ha toe tofiʻa lelei ange ʻoku malava ke ke ʻoange kiate kinautolu ʻe hangē ko ení.—Palōvepi 20:⁠7.

[Fehuʻi ki he Ako]