Skip to content

Skip to table of contents

Ko Hono ʻAi ke Fiefia ʻa e Loto ʻo Hoʻo Ongo Mātuʻá

Ko Hono ʻAi ke Fiefia ʻa e Loto ʻo Hoʻo Ongo Mātuʻá

Vahe 12

Ko Hono ʻAi ke Fiefia ʻa e Loto ʻo Hoʻo Ongo Mātuʻá

1. Ko e hā ʻoku totonu ai ke te fakaʻapaʻapa ki heʻete ongo mātuʻá?

 TATAU AI PĒ pe ʻoku tau kei siʻi, pe ʻoku tau ʻunu atu ki he tuʻunga ko ha tokotaha lahi, pe kuo tau hoko ko e kau tangata mo e kau fefine, ko kitautolu kotoa ko e fānau ʻa ha taha. ʻE fuʻu faingataʻa ke fakafuofua ʻa e mahuʻinga ʻo e tokanga, ngāue, paʻanga mo e feinga līʻoa kuo fakamoleki ʻi he tokolahi taha ʻo kitautolu ʻo talu mei he kei valevalé ʻo aʻu ki he tuʻunga ko ha tokotaha lahi ʻi he taʻu ʻe 20 pe lahi hake ai. Pea ko hono moʻoní, naʻe ʻomai ʻe heʻetau ongo mātuʻá kiate kitautolu taki taha ha faʻahinga meʻa ʻoku ʻikai malava nai ke tau totongi fakafoki kiate kinautolu. Koeʻuhi, neongo ha faʻahinga meʻa kehe ʻoku tau moʻua ʻaki kiate kinautolu, ʻoku tau moʻua ʻaki ʻetau moʻui ʻi he lolotonga ní kiate kinautolu. Ka ne taʻeʻoua kinautolu, he ʻikai te tau moʻui mai. Ko e moʻoni maeʻeeʻa ko ení ʻoku totonu ke hoko ko e ʻuhinga lahi ia ke tau tokangaʻi ai ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá: “‘Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe’, (ko e ʻuluaki fekau ia ʻoku ʻi ai hano talaʻofa,) ‘ka ke monuʻia, pea ke nofo fuoloa ʻi mamani.’”—ʻEfesō 6:2, 3.

2. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ongoʻi ʻoku tau moʻua ki heʻetau ongo mātuʻá?

2 Neongo ʻoku tau ʻuluaki moʻua ki hotau Tokotaha-Fakatupú ko e Matavai moʻoni ʻo e moʻui kotoa pē, ʻoku totonu ke tau ongoʻi loloto ʻa hotau moʻua ki heʻetau ongo mātuʻá. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke tau ʻoange kiate kinaua ko e fetongi ʻo e meʻa naʻá na ʻomai kiate kitautolú? Naʻe pehē ʻe he ʻAlo ʻo e ʻOtuá ko e ngaahi koloa kotoa ʻo e māmaní ʻoku ʻikai malava ke ne fakatau mai ʻa e moʻuí, he ʻikai te ke lava ʻo fokotuʻu ha mahuʻinga ki he moʻuí. (Maʻake 8:36, 37; Sāme 49:6-8) ʻOku tala mai kiate kitautolu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻOua naʻa ai hamou moʻua ki ha niʻihi, ngata pe ʻi he moʻua ke ʻofa ki ai.” (Loma 13:⁠8) ʻI ha founga makehe, ʻoku totonu ke ueʻi kitautolu ke tau foaki maʻu pē ʻa e ʻofá ki heʻetau ongo mātuʻá ko e meʻa ʻoku tau moʻua ʻaki kiate kinautolu ʻi heʻenau kei moʻuí pea mo ʻetau kei moʻuí. Neongo ʻoku ʻikai malava ke tau foaki kiate kinautolu ʻa e moʻui ʻa ia naʻa nau foaki mai kiate kitautolú, ka ʻoku malava ke tau tokoni kiate kinautolu ʻaki ha meʻa ʻokú ne ʻai ke ifo ʻenau moʻuí. ʻOku malava ke tau fakalahi atu ʻenau fiefiá mo ʻenau ongoʻi fiemālie loloto. ʻOku malava ke tau fai ia ʻi ha founga makehe ʻa ia ʻoku ʻikai malava nai ke fai ʻe ha niʻihi kehe, he ko kitautolú ko ʻena fānau.

3. Fakatatau ki he Palōvepi 23:24, 25, ko e hā ʻa e ongo ʻulungaanga ʻi ha tama ʻoku malava ke ne fakalahi atu ʻa e fiefia ʻa ʻene ongo mātuʻá?

3 Hangē ko ia ʻoku pehē ʻi he Palōvepi 23:24, 25: “ʻE matuʻaki tomeʻe ʻa e tamai ʻa ha tangata faitotonu: Pea ko ia kuo ne fakatupu ha poto, te ne fiefia ʻiate ia. ʻOfa ke fiefia hoʻo tamai mo hoʻo faʻe, ʻio, ke tomeʻe ʻa ia naʻa ne faʻeleʻi koe.” Ko ha holi fakaenatula ia ʻa e ongo mātuʻá ke na malava ke pōlepole ʻi he meʻa ʻoku fai ʻe heʻena fānaú, ke maʻu ha fiefia meiate kinautolu. Ko e meʻa ia ʻoku ʻi heʻetau ongo mātuʻá?

4. ʻOku fakahinohinoʻi ʻe he Kolose 3:20 ʻa e fānaú ke nau fai ʻa e hā?

4 ʻOku fakatuʻunga lahi ʻa e meʻá ni pe ʻoku tau fakaʻapaʻapa moʻoni ki hona tuʻungá mo fanongo ki heʻena akonakí. Ko e akonaki eni ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku kei taʻu siʻí: “ʻA e fanau, mou talangofua ki hoʻomou matuʻa ʻi he meʻa kotoa pe, he ko e meʻa fakaʻofoʻofa ia ʻi he lotu.” (Kolose 3:20) ʻOku hā mahino ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻa e “meʻa kotoa pe” ko ení ʻoku maʻu ʻe he ongo mātuʻá ʻa e mafai ke na fiemaʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fehoanaki mo e Folofola ʻa e ʻOtuá, ka ʻokú ne fakahā, ʻi he taimi ʻoku tau kei iiki aí, ko hona fatongia ia ke tataki kitautolu ʻi he tafaʻaki kotoa pē ʻo e moʻuí.—Palōvepi 1:⁠8.

5. Ko e hā nai ʻe ʻeke hifo ʻe ha taha kei siʻi kiate ia pē ʻo kau ki he meʻa te ne ʻamanekina mei haʻane fānau pē ʻaʻana?

5 ʻOkú ke lolotonga kei taʻu siʻi? ʻE ʻi ai nai ʻa e ʻaho te ke hoko ko ha mātuʻa. Te ke saiʻia ʻi he fānau ʻoku ʻapasia kiate koé, pe ko e fānau taungutu, ʻoku fakangalingali nai ʻoku fanongo, ka ʻoku talangataʻa ʻi he ʻikai te ke sio ki aí? ʻI he ʻikai ke ʻomai ai ha fiefiá, ʻoku pehē ʻi he Palōvepi 17:25: “Ko e tama vale ko e mamahiʻanga oʻene tamai: pea ko e koto fifisi kiate ia naʻe faʻeleʻi ia.” ʻOku hangē pē ko hoʻo maʻu ha malava makehe ke ʻai hoʻo ongo mātuʻá ke fiefia, te ke toe lava foki, ʻo lahi ange ʻi ha taha kehe, ke fakahoko kiate kinaua ʻa e mamahi loloto mo e loto-mamahi. ʻE fakapapauʻi ʻe ho ʻulungaangá pe ko e hā ʻa e meʻa ʻe iku ki aí.

ʻOKU FIEMAʻU ʻA E TAIMI KI HONO MAʻU ʻA E POTÓ

6. Ko e hā ʻa e fakatātā ʻokú ne fakahā ʻoku faʻa haʻu fakataha ʻa e potó mo e taʻumotuʻá?

6 ʻOku lelei ki he toʻu tupú ke nau ʻilo ko e taʻumotuʻá ko ha meʻa mahuʻinga ia ki hono maʻu ʻa e potó. Ko ho taʻu 10 eni ʻi he taimí ni? ʻOku malava ke ke fakatokangaʻi ʻoku lahi ange ʻa e meʻa ʻokú ke lolotonga ʻiló ʻi he meʻa naʻá ke ʻilo ʻi hoʻo kei taʻu nimá, ʻikai ko ia? Ko ho taʻu 15 eni? ʻOku toe lahi ange ʻa e meʻa ʻokú ke ʻiló mei he meʻa naʻá ke ʻilo ʻi ho taʻu 10, ʻikai ko ia? ʻOkú ke meimei taʻu 20? ʻOku pau pē ʻokú ke fakatokangaʻi ʻoku lahi ange ʻa e meʻa ʻokú ke ʻilo aí ʻi he meʻa naʻá ke ʻilo ʻi ho taʻu 15. ʻOku faingofua ke sio ki he kuo hilí pea ʻilo ʻoku ʻai ʻe he taʻumotuʻá ke ke poto ange, ka ʻoku faingataʻa ke sio ki he kahaʻú pea tali ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ení. Neongo ʻe fakakaukau nai ha tokotaha kei taʻu siʻi ʻoku poto ia, ʻoku totonu ke ne fakatokangaʻi ko e kahaʻú ʻoku malava pea ʻoku totonu ke ne fakahoko mai ʻa e poto lahi angé.

7. Ko e hā ʻoku malava ke tau ako ʻo fekauʻaki mo e potó mei he akonaki naʻe fai kia Tuʻi Lehopoamé?

7 Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e meʻá ni? ʻOku ʻuhinga lelei ke pehē ʻoku poto ange ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻiate koe ʻi he fekuki mo e ngaahi palopalema ʻo e moʻuí koeʻuhi ʻokú na motuʻa ange pea ʻoku lahi ange ʻa ʻena taukeí ʻiate koe. Ko e meʻa faingataʻa eni ke tali ʻe he tokolahi ʻo e toʻu tupú. ʻOku nau ui nai ʻa e faʻahinga taʻumotuʻa angé ko e “kau ʻolo kuonga.” ʻOku pehē nai ʻa e niʻihi, ka ʻoku ʻikai pehē ʻa e tokolahi, ʻo tatau pē mo e ʻikai ke fakavaʻivaʻinga ʻa e toʻu tupu kotoa pē koeʻuhi ko e fai pehē pē ʻa ha niʻihi. ʻOku ʻikai ko ha meʻa ngali kehe ke fakakaukau ʻa e toʻu tupú ʻoku nau poto ange ʻi he kau taʻumotuʻá. Naʻe fai ʻe ha tuʻi ʻi ʻIsileli ʻa e hala ko ení, ʻo hoko ai ʻa e ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmaki. ʻI he fetongi ʻe Lehopoame ʻi hono taʻu 41 ʻa ʻene tamai ko Solomoné ʻi he lakanga tuʻí, naʻe kole ange ʻa e kakaí ke ne fakamaʻamaʻa ʻa ʻenau ngaahi kavengá. Naʻe alea ʻa Lehopoame mo e kau tangata matuʻotuʻa ange, ʻa ia naʻa nau faleʻi ke ne anga-fakaalaala mo anga-ʻofa. Naʻá ne toe ʻalu ki ha kau tangata kei talavou pea naʻa nau faleʻi ia ke ne anga-fefeka. Naʻá ne tali ʻenau faleʻí. Ko e hā ʻa e nunuʻá? Naʻe angatuʻu ʻa e matakali ʻe 10 ʻi he matakali ʻe 12 pea naʻe toe pē ʻia Lehopoame ʻa e vahe ono ʻe taha nai ʻo hono puleʻangá. Ko e kau taʻumotuʻá, kae ʻikai ko e kau talavoú, naʻa nau fai ʻa e akonaki fakapotopotó. “ʻE maʻu nai ha poto mei he faʻahinga ʻoku hina, pea ko e moʻui fuoloa ʻoku fakatupu ʻilo.”—Siope 12:12; 1 Tuʻi 12:1-16; 14:21.

8. Ko e hā ʻa e faʻahinga fakakaukau ki he faʻahinga taʻumotuʻa angé, kau ai ʻa e ngaahi mātuʻá, ʻoku fakalototoʻaʻi mai ʻe he Tohitapú?

8 ʻOua te ke fakakaukau ʻoku fakaeonoʻaho ʻa e faleʻi ʻa hoʻo ongo mātuʻá koeʻuhi pē ko e ʻikai te na kei talavoú. Kae hangē ko ia ʻoku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “Tokanga ki hoʻo tamai, he ko eni ia naʻe fakatupu koe, pea ʻoua te ke taʻetokaʻi ʻoka motuʻa hoʻo faʻe.” ʻOku tuha mo e taʻumotuʻá ʻa e ʻapasiá. “Te ke tuʻu ki ʻolunga ʻi he ʻao ʻo e ʻuluhinā, pea te ke fakaʻapaʻapa kiate ia ʻoku motuʻa, pea te ke ʻapasia ki ho ʻOtua: ko Sihova au.” ʻOku moʻoni, ʻoku taʻetokangaʻi ʻe he toʻu tupu tokolahi ʻa e ngaahi fekaú ni. Ka ʻi he fai peheé kuo ʻikai te ne fakahoko mai ha fiefia—ʻo ʻikai kiate kinautolu pea ʻoku pau ʻoku ʻikai ki heʻenau ongo mātuʻá.—Palōvepi 23:22; Livitikō 19:32.

FAI HO NGAFÁ

9. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku hoko ki he fāmilí ʻo kapau ʻoku ʻi ai ha mēmipa ʻe taha ʻoku lāunga taʻeʻuhinga pe angatuʻu?

9 ʻOku ʻikai malava ke kalo mei he meʻá ni—ʻoku ʻi ai hono kaunga ki he kakai kehé ʻa e meʻa ʻokú ke faí. Kapau ʻe mamahi ha mēmipa ʻe taha ʻo e fāmilí, ʻoku uesia kotoa ai. Pehē foki, kapau ʻoku ʻi ai ha tokotaha lāunga pe angatuʻu, ʻoku uesia ai ʻa e melino ʻa e fāmilí fakakātoa. Kuo pau ke fai ʻe he tokotaha taki taha ʻa hono ngafá kae maʻu ha fāmili moʻui fiefia.—Fakafehoanaki mo 1 Kolinitō 12:26.

10. Ko e hā ʻoku ʻaonga ai ki he fānaú ke nau ako ke fai ʻa e ngāue leleí?

10 ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa papau mo fakatupu ʻaonga ʻoku malava ke ke fai. ʻOku ngāue mālohi ʻa e ngaahi mātuʻá ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fāmilí. Kapau ʻokú ke kei taʻu siʻi mo nofo ʻi ʻapi, ʻoku malava ke ke tokoni. Ko e konga lahi ʻo e moʻuí ʻoku fakamoleki ʻi he ngāue. ʻOku lāunga ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo ia. Ka ʻo kapau te ke ako ke fai ʻa e ngāue leleí pea fai ia ʻi he ueʻi-loto lelei, te ne fakahoko mai ʻa e fiemālie moʻoni. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko ha taha ʻoku ʻikai te ne fai hono ngafá ka ʻokú ne ʻamanekina ke fai ʻa e meʻa kotoa ʻe he niʻihi kehé maʻana, ʻoku ʻikai ʻaupito te ne ʻilo ʻa e fiemālie ko iá, pea ʻokú ne hoko ai ko ha tupuʻanga ʻo e ongoʻi ʻita ʻa e niʻihi kehé, ʻo hangē ko ia ʻoku pehē ʻe he Tohitapú, ʻoku hangē pē ha ‘ʻahu ʻi hoto mata.’ (Palōvepi 10:26; Koheleti 3:12, 13) Ko ia, ʻi hono vaheʻi atu ha ngāue ke fai ʻi ʻapi, fai ia pea fai fakalelei. Pea kapau ʻokú ke saiʻia moʻoni ke ʻai ke fiefia ʻa hoʻo ongo mātuʻá, toe fai ha ngaahi ngāue kehe, ʻo ʻikai ko hano koleʻi koe ke fai ia. Te ke ʻilo nai ko e ngāue ko iá ko e meʻa fakafiefia lahi tahá ia—koeʻuhi naʻá ke fai pē ia ʻi he holi ʻo ho lotó ke ʻai kinaua ke na fiefia.

11. ʻI he founga fē ʻoku malava ai ke kau lelei ʻa e ngaahi lea pe ngaahi ngāue ʻa ha tama ki heʻene ongo mātuʻá?

11 ʻI he maongo ki he kakaí ha tokotaha kei talavou, ʻoku nau meimei fie ʻilo maʻu pē pe ko e tama ia ʻa hai. ʻI he fakahāhā ʻe Tēvita ʻi heʻene kei talavoú ʻa e loto-toʻa mo e tui fakaofó, naʻe ʻeke leva ʻe he Tuʻi ko Saulá: “Ko e foha ʻo hai ʻa e tama na?” (1 Sāmiuela 17:55-58) ʻOku ʻiate koe ʻa e hingoa ʻo ho fāmilí. ʻOku ʻi ai hono kaunga ʻa e meʻa ʻokú ke faí pea mo ho angá ki he anga ʻo e vakai mai ʻa e kakaí ki he hingoa ko iá mo e ongo mātuʻa naʻá na ʻoatu ia kiate koé. ʻOku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi founga ʻoku malava ai ke ke fakahoko atu ha fakalāngilangi ki hoʻo ongo mātuʻá ʻi he feituʻu ʻoku mou nofo aí pea ʻi he akoʻangá, ʻaki hono fakahāhā ʻa e anga-ʻofa, faʻa fie tokoni, fakaʻapaʻapa mo e anga-fakakaumeʻa ki he niʻihi kehé. Pea ʻi he taimi tatau pē ʻokú ke fakalāngilangiʻi ai ho Tokotaha-Fakatupú.—Palōvepi 20:11; Hepelū 13:16.

12. Ko e hā ʻoku lelei ai ki he fānaú ke nau ngāue fakataha mo e ngaahi feinga ʻa ʻenau ongo mātuʻá ke akoʻi kinautolú?

12 ʻOku fekauʻaki vāofi ʻa e fiefia ʻa hoʻo ongo mātuʻá mo hoʻo fiefiá. Ko ʻena ngaahi feinga ʻi hono akoʻi koé ʻoku fakataumuʻá ke ʻoatu kiate koe ha kamataʻanga lelei ʻi he hala ʻo e moʻuí. Ngāue fakataha mo kinaua pea te ke fakahoko ai kiate kinaua ʻa e fiefia lahi, he ʻokú na fiemaʻu ʻa e lelei tahá kiate koe. ʻOku hangē ko ia naʻe fakahā ʻe ha tokotaha tohi fakamānavaʻi: “Tama, kapau ʻe faifai pea poto ho loto, ko hoʻoku ni loto pe ʻe fiefia.” (Palōvepi 23:15) Kapau ʻoku fakatokangaʻi ʻe hoʻo ongo mātuʻá hona fatongia mei he ʻOtuá ke tataki koe ʻi he ngaahi founga ʻo e poto moʻoní, tokoniʻi kinaua ke na fakahoko loto-tōnunga ʻa e fatongia ko iá. “Tokanga ki ho faleʻi, pea tali akonaki: koeʻuhi ke ke poto ʻi ho ngaahi ʻaho ʻamui.”—Palōvepi 19:20.

13. Ko e hā nai te ne tokoniʻi ha tama ke ne maʻu ʻa e fakakaukau totonu ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fakataputapui ʻoku fokotuʻu ʻe heʻene ongo mātuʻá?

13 ʻE ʻi ai nai ʻa e ngaahi taimi te ke ongoʻi ʻoku fuʻu lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu meiate koe ʻe hoʻo ongo mātuʻá pe ʻoku fuʻu lahi ʻa e ngaahi fakangatangatá. ʻOku ʻikai ke faingofua ke aʻusia ʻa e fakakaukau mafamafatatau totonú ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fekauʻaki mo e akonakiʻí. Kapau te ke maʻu ha fāmili ʻi ha ʻaho, te ke ʻilo nai ʻokú ke fehangahangai mo e palopalema tatau. Kapau ʻoku fakataputapui ʻe hoʻo ongo mātuʻá ʻa hoʻo feohi mo ha kau talavou ʻe niʻihi, pe ko hono maluʻi koe mei he ngāueʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú, pe ko hono fakangatangata hoʻo feohi mo e faʻahinga ʻo hangē ko e tangata ki he fefine mo e fefine ki he tangata, kiʻi tuʻu ʻo fakakaukau ki hono lelei ange ʻa hono maʻu ha ongo mātuʻa ʻokú na fai ʻa e akonakiʻí ʻi hano maʻu ha ongo mātuʻa ʻoku ʻikai te na tokanga maí! (Palōvepi 13:20; 3:31) Tokanga ki heʻena akonakiʻi koé. ʻE ʻaonga ia kiate koe pea ʻai ai ke fiefia ʻa hona lotó.—Palōvepi 6:23; 13:1; 15:5; Hepelū 12:7-11.

14, 15. ʻI he hoko ha ngaahi palopalema ʻi he lotolotonga ʻo e fāmilí, ko hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fē mei he Tohitapú ʻe tokoni nai ki ha tama ke ne tauhi ʻa e melinó?

14 Ko e moʻoni, ʻoku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapi ʻoku ʻikai ko e meʻa naʻá ke fakatupunga. Ka ko e meʻa te ke faí ʻoku ʻi ai hono kaunga ki he ʻātakai ʻo e ʻapí. ʻOku akonaki mai ʻa e Tohitapú: “Mou nofo melino pe mo e kakai kotoa pe, ʻo kapau ʻe ala lava.” (Loma 12:18) ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē ke fai eni. ʻOku tau kehekehe kotoa; ʻoku kehekehe ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukau ki ha ngaahi meʻa pea ʻoku kehekehe ʻa e meʻa te tau faí. ʻE ʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi holi fepakipaki. Fakakaukau ange ʻo kapau ko e fepakipakí ʻoku ʻiate koe mo ho tokouá pe tuofefiné pe tuongaʻané. Te ke ongoʻi nai ʻoku siokita ʻa e tokotaha ko ē. Ko e hā ʻa e meʻa te ke faí?

15 ʻE kaikaila leva ʻa e fānau ʻe niʻihi ʻo tukuakiʻi mo fekau ki ha taha ʻo ʻenau ongo mātuʻá ke ne tuʻu ʻi vahaʻa ʻi he meʻa ʻoku hokó. Pe, ko ʻenau taki taha fai pē ʻiate kinautolu ha faʻahinga meʻa, ʻo fetēkeaki mo tā, koeʻuhi ke lava honau lotó. Ka ʻoku pehē ʻe ha palōvepi fakamānavaʻi: “Oku fakatuotuai ae ita e he fakabotoboto ae tagata.” (Palōvepi 19:11PM) ʻI he founga fē? Koeʻuhi ʻoku ʻai ai ia ke ne fakakaukau ki he ngaahi tuʻunga ʻoku kiʻi fakatonuhiaʻi nai ai ha meʻa. (Mahalo pē naʻe fai taʻefakakaukauʻi ʻa e meʻá.) ʻOku ʻai ai ia ke ne manatuʻi ʻa e ngaahi taimi lahi kuó ne faihala ai. (Pea ko e houngaʻia lahi ē ʻokú ne maʻu ʻi he fakamolemole ʻa e ʻOtuá!) ʻOku toe ʻai ai ia ke ne fakatokangaʻi, neongo ʻoku hala ʻa hono tokouá pe tuofefiné pe tuongaʻané, ʻe kei hala pē mo ia ke ne ʻai ʻene ʻitá ke maumau ai ʻa e melino ʻa e fāmilí fakakātoa. ʻOku hoko atu ʻa e palōvepí ʻo kau ki ha taha ʻoku ʻi ai ʻa e fakapotopoto peheé: “Bea koe mea oku ne ogoogolelei ai ko ene fakamolemole ha agahala.”—Toe vakai ki he Kolose 3:13, 14.

16. Ko e hā ʻa e ʻalunga ʻo kau ki he ʻulungaangá ʻe fai ʻe he fānaú ʻo ʻai ai ʻa e ngaahi mātuʻa ʻoku manavahē ki he ʻOtuá ke fiefia?

16 Ko hono ʻelitó, ko e meʻa ʻokú ne ʻai ʻa e ngaahi mātuʻa ʻoku manavahē ki he ʻOtuá ke fiefiá ko e meʻa tatau pē ia ʻokú ne ʻai ʻa e loto ʻo Sihová ke fiefiá. Ko e meʻa ʻokú ne ʻai ʻa kinautolu ke nau ongoʻi loto-mamahí ko e meʻa tatau pē ia ʻokú ne ʻai ia ke ne ongoʻi loto-mamahí. (Sāme 78:36-41) Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa e fakakaukau ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻoku nau fiefia nai ʻo kapau ʻe hoko ʻenau fānaú ʻo manakoa ʻi he māmaní, pe ʻai ʻo ongoongoa honau hingoá, pea maʻu mo e paʻanga lahi, mo e hā fua. Kae kehe, ko e ngaahi mātuʻa ʻoku nau ʻotuaʻaki ʻa Sihová ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku fakaʻau atu ke mole ʻa e māmani ko ení mo hono ngaahi holí ka “ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻoku ne nofo maʻu ʻo taʻengata.” (1 Sione 2:15-17) Ko ia, ko e meʻa ʻokú ne ʻai kinautolu ke fiefia moʻoní ko ʻenau sio ki heʻenau fānaú ʻoku nau talangofua ki honau Tokotaha-Fakatupú, ʻo fai hono finangaló pea fakahāhā hono ngaahi ʻulungaangá. ʻOku moʻoni ʻoku fiefia ʻa e ngaahi mātuʻa anga-fakaʻotuá ʻi he ako lelei ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻapi akó. Ka ʻoku nau fiefia ange ʻi he fakahā ʻe honau ʻulungaanga ʻi he ʻapi akó pea ʻi ha feituʻu kehe ʻa ʻenau ʻofa-mateaki ki he ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá pea mo ha holi ke fakahōifuaʻi iá. Pea ʻoku tautefito ʻenau fiefiá ʻi he hoko atu ʻa e fānaú ke maʻu ʻa e fiefia ʻi he ngaahi founga ʻa Sihová ʻo aʻu ki he lolotonga ʻo ʻenau moʻui ko ha tokotaha lahí.

FATONGIA KE TOKANGA KI HE ONGO MĀTUʻÁ

17-19. ʻE fakahā fēfē nai ʻe he ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefine lalahí ʻoku nau houngaʻia ʻi heʻenau ongo mātuʻá?

17 ʻOku ʻikai totonu ke momoko hifo ʻetau tokanga ki heʻetau ongo mātuʻá ʻo kapau ʻoku tau mavahe mei ʻapi ʻi heʻetau tupu hake ʻo lahí. ʻOku tau loto ke na fiefia ʻi heʻena moʻuí kotoa. ʻI he ngaahi taʻu lahi naʻá na tokanga ki he ngaahi fiemaʻu kiate kitautolú, pea ʻi he taimi lahi naʻe iku ki he feilaulau fakaekinaua. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke tau fai he taimí ni ke fakahā ʻoku tau houngaʻia ai?

18 ʻOku malava ke tau manatuʻi ʻa e fiemaʻu ʻa e ʻOtuá: “Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe.” (Mātiu 19:19) ʻOku tau femoʻuekina nai. Ka ʻoku totonu ke tau ʻilo ʻoku mahuʻinga lahi ki heʻetau ongo mātuʻá ke na fanongo meiate kitautolu pea ke tau ʻaʻahi kiate kinaua.

19 ʻI he faai atu ha ngaahi taʻu, ʻe fakahāhā nai ʻa e “fakaʻapaʻapa” ʻi ha ngaahi founga kehe. Kapau ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ki ha tokoni fakamatelie, fakahāhā ʻa e houngaʻia ki he meʻa kotoa naʻá na fai maʻaú, pea pehē foki ʻi he ngaahi fiemaʻu māʻoniʻoni ʻa Sihová. Naʻe tohi ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku taʻumotuʻá: “Ka ʻo kapau ʻoku maʻu fanau pe makapuna ʻe siʻi uitou, ʻoua muʻa ke akoʻi kinautolu ke nau fai ʻa e toʻonga totonu [“anga-līʻoa ki he ʻOtua,” NW] ki hoto famili, pea ke fai ʻa e totongi ki heʻenau matuʻa: he ko e meʻa ia ʻe hangai fofonga ki ai ʻa e ʻOtua.”—1 Tīmote 5:3, 4.

20, 21. (a) Fakatatau ki he Mātiu 15:1-6, ko e hā ʻoku kau ki heʻete fakaʻapaʻapa ki heʻete ongo mātuʻá? (e) ʻOku ʻi ai ha faʻahinga meʻa te ne lava ʻo fakaʻatā ai ha taha mei heʻene fakaʻapaʻapa ki heʻene ongo mātuʻá ʻi he founga ko ení?

20 ʻOku fakahā mahino ʻi he Tohitapú ʻoku kau nai ʻa e poupou fakamatelié ʻi heʻete “fakaʻapaʻapa” ki heʻete ongo mātuʻá. ʻI he taimi ʻe taha naʻe fakalea ʻa e kau Fālesí kia Sīsū ʻo tukuakiʻi ʻa ʻene kau ākongá ʻi hono maumauʻi ʻa e ngaahi talatukufakaholó. Naʻe tali ange ʻe Sīsū: “Ko e ha ʻoku mou laka kehe ai foki kimoutolu pea mo e lao ʻa e ʻOtua, koeʻuhi ko e lau fakaeonoʻaho ʻamoutolu? He ko e tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtua naʻe pehē, Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe: mo ʻeni, Ko ia te ne lea kovi ki heʻene tamai, pe ko ʻene faʻe, ke ne mate tamateʻi. Ka ʻoku mou pehe, ʻIlonga ʻa ia te ne pehe ki heʻene tamai, pe ko ʻene faʻe, ʻA, kuo tuku ki he ngaue ʻa e ʻEiki ʻa e meʻa naʻa ku mei ʻaonga ai kiate koe: pea ʻe ʻikai leva te ne fai ʻene fakaʻapaʻapa ki heʻene tamai, pe ko ʻene faʻe: pea tā kuo mou fakataeʻaongaʻi ʻa e lao ʻa e ʻOtua ʻaki hoʻomou lau fakaeonoʻaho.”—Mātiu 15:1-6.

21 ʻI he pehē ko ʻenau paʻangá pe ko ʻenau koloá “kuo tuku ki he ngaue ʻa e ʻEiki,” naʻa nau ʻataʻatā ai mei he fatongia ke tokanga ki heʻenau ngaahi mātuʻá ʻo fakatatau ki he talatukufakaholó. Ka naʻe ʻikai ke loto-tatau ki ai ʻa Sīsū. Pea ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ʻi he ʻaho ní ke tau tokanga fakamātoato ki he meʻá ni. Ko e moʻoni, koeʻuhi ko e “ngaahi tokoni fakapuleʻanga” ʻi he ngaahi fonua lahi, ʻe tokangaʻi nai ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻe niʻihi ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá. Ka ʻoku feʻunga moʻoni ʻa e tokonaki ko iá? Kapau ʻoku ʻikai pehē, pe kapau ʻoku ʻikai ha tokonaki pehē, ko e fānau ʻoku fakaʻapaʻapa ki heʻenau ongo mātuʻá te nau fai ʻa e meʻa te nau malavá ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻikai ke maʻú. Ko hono moʻoní, ko e tokanga ki heʻete ongo mātuʻa taʻumotuʻá ʻa ia ʻoku nau fiemaʻu tokoní, ʻoku hangē ko ia naʻe pehē ʻe he ʻaposetolo ko Paulá, ko e fakamoʻoni ia ʻo e “anga-līʻoa ki he ʻOtua,” ko ʻete anga-līʻoa kia Sihova tonu ko e ʻOtuá, ko e Tupuʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko e fāmilí.

22. Ko e hā ʻoku totonu ke tau ʻoatu ki heʻetau ongo mātuʻá tuku kehe ʻa e ngaahi meʻa fakamatelié?

22 Kae kehe, ʻoku totonu ke ʻoua ʻaupito te tau fakakaukau ʻoku ʻikai fiemaʻu ha meʻa lahi ange ʻe he ngaahi mātuʻá ʻi heʻenau taʻumotuʻá ʻo kapau ʻoku nau maʻu ha meʻakai, vala mo ha nofoʻanga feʻunga. ʻOku toe ʻi ai ʻenau ngaahi fiemaʻu fakaeongo mo fakalaumālie. ʻOku fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e ʻofa mo e tokanga papau, pea ʻi he taimi lahi ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ia. ʻI he kotoa ʻo ʻetau moʻuí ʻoku fiemaʻu ke tau ʻilo ʻoku ʻi ai ha taha ʻokú ne ʻofa mai kiate kitautolu, pea ʻoku ʻi ai ha tokotaha ʻoku ʻaʻana ʻa kitautolu, ʻo ʻikai ko kitautolu ʻataʻatā pē. ʻOku ʻikai totonu ke fakavāvāmamaʻo ʻa e fānaú mei heʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻi he fekauʻaki mo ʻenau ngaahi fiemaʻu fakaesinó pe fakaeongó. “Ko ia ʻoku ne fakamalohiʻi ʻene tamai, mo kapusi ʻene faʻe, ko e tama ia ʻoku ne fakatupu ʻa e ma mo e ongoongokovi.”—Palōvepi 19:26.

23. ʻE lava fēfē ke hoko ha tama ko ha tupuʻanga ʻo e fiefiá ki heʻene ongo mātuʻá?

23 ʻOku maʻu ʻe he fānaú ha tuʻunga mahuʻinga ʻi he moʻui ʻa ʻenau ngaahi mātuʻá ʻo talu pe mei he taimi toʻu tupú ʻo aʻu ki he hoko ko ha tokotaha lahí. ʻOku hoko ʻa e fānau tokolahi ko ha tupuʻanga ʻo e mamahi mo e loto-mamahi. Ka ʻo kapau ʻokú ke ʻapasia ki he tuʻunga ʻo hoʻo ongo mātuʻá pea fanongo ki heʻena akonakí, kapau ʻokú ke fakahā ʻa e ʻofa moʻoní kiate kinaua, te ke hoko ko ha tupuʻanga fakaʻaho ʻo e fiefiá ki hona lotó. ʻIo, “ke fiefia hoʻo tamai mo hoʻo faʻe, ʻio, ke tomeʻe ʻa ia naʻa ne faʻeleʻi koe.”—Palōvepi 23:25.

[Fehuʻi ki he Ako]